Лекция 7 Атмосфера ауасын орау 1. Атмосфера ауасыны сипаттамасы 2. Техногендік ластар классификациясы 3. Атмосфераны ластау кздері

Ауадаы, судаы, топыратаы, сімдіктердегі зиянды заттектерді нормалау. Атмосфералы ауа: ШРКжз –жмыс зонасыны ауасындаы зиянды заттектерді шекті рауалы концентрациясы, мг/м 3 . Ол сегіз саатты жмыс кндік немесе затыы баса мерзім ішінде (демалыс кндерісіз), яни аптасына 40 сааттан аспайтынувыт аралыында, ызмет істеген барлы жылдар бойы азіргі жне кейінгі буындарды денсаулыын бзбайтын концентрация млшері. Жмыс зонасы деп ызметшіні траты немесе уаытша еденнен немесе жерден биіктігі 2 м-ге дейінгі кеістікте болатын орнын айтады. Ластаыш заттектерді класын осы крсеткішке сйеніп анытайды. ауіптілік класы ШРКжз маынасына арай 4 топа блінеді: 1 класс (ШРКжз‹ 0,1 мг/м) – айрыша ауіпті , 2 класс (ШРКжз 0-1 мг/м )- жоары ауіпті , 3 класс (ШРК 1- 10 мг/м) – орташа ауіпті; 4 класс (ШРКжз › 10 мг/м 3 ) – болымсыз ауіпті. -ШРКм.б –елді мекенні ауасындаы заттектерді шекті рауалы максималды бір жолды концентрациясы, мг/м 3 . Бл концентрация ауаны 20 минуттай жтанда адам организмінде рефлекторлы реакцияны туызбауы ажет. - ШРКо.т - елді мекенні ауасындаы улы заттектерді шекті рауалы орташа туліктік концентрациясы, мг/м 3 . Зиянды агентті адам организміне ткенде (демалу, тамапен бірге жне т.б) олара лі ртатындай ыпал жасамайтыне кп млшері. Топыра: Топыратаы ластаыш заттектер ш баытта нормаланады: 1) ауыл шаруашылыында пайдаланатын жерді егістік абатындаы улы химикаттарды млшері; 2) ксіпорынны территориясындаы улы заттектерді жинаталуы; 3) елді мекендерді, кбінесе трмысты алдытар сатайтын жер топыраыны ластануы. Егістік абаттаы улы химикаттарды нормалауа екі крсеткіш олданылады . шекті рауалы концентрация (ШРК1)жне уаытша рауалы концентрация (УРК1). - ШРК – топыраты егістік абатындаы заттектерді шекті рауалы концентрациясы, мг/кг. Бл концентрация адамны денсаулыына жне топыраты здігінен тазалану абілетіне тікелей немесе жанама трде олайсыз сер тигізбеуі ажет. - ШРК, (РМ) – азы – тлік німдеріндегі заттектерді шекті рауалы концентрациясы (рауалы алан млшері), мг/кг. ШРК белгілеу шін арастырылып отыран заттекті фонды концентрациясы, оны физикалы – химиялы асиеті, тратылыы, улылыы туралы мліметтер олданылады. Сонымен тжірибе арылы келесі мліметтер аныталады: - топыратаы заттекті шектік рауалы концентрациясы, бл млшер дегейінде оны таамды жне жемдік сімдіктерге тетін клемі кейбір рауалы алдыты млшерден аспауы ажет, басаша айтанда, тама німдеріндегі ШРК-дан, - заттек топыратан ауаа шанда оларды млшері ауа шін белгіленген ШРК-дан аспайтын рауалы концентрация (шатын заттектер шін); - микроорганизмдерге жне топыраты здігімен тазалану процесіне сер етпейтін рауалы концентрация. арастырылан крсеткіштерді ішіндегі е ата шартты трде абылданатын ШРК1, топыратарды зиянды сапаларына арай салыстыранда негізгі болып олданылатын да тек осы крсеткішті зі ана. сімдіктерді зиянкештерден, аурудан, арам шптерден орау шін олданылатын кейбір улы химикаттара белгіленген ШРК бар, олар мына кестеде крсетілген: Пестицидтерді топыратаы шекті рауалы концентрациялары,мг/кг Пестицид ШРК Пестицид ШРК Прометрин (арборицид) 0,5 Хлорамп (арборицид) 0,05 Хлорофос (инсектицид) 0,5 Дихлордифенилтрихлорэтан 0,1 Севин (инсектицид) 0,05 Гексахлоран 1,0 Гексахлоранны гамма-изомері 1,0 Полихлорпинен 0,5 Полихлоркамфен 0,5 Карбофос 2,0 Егерде ртрлі орталар шін ШРК шамасы белгіленбеген болса, онда уаытша гигиеналы норматив – заттектерді уаытша рауалы концентрациясы УРК таайындалады. Уаытша норматив белгілі мерзімге (2- 3 жыла) белгіленеді. Оны есептеу арылы анытайды. Сулы орта: - ШРК – шаруашылы ауыз су мен мдени – трмысты жадайа олданатын су оймаларындаы заттектерді шекті рауалы концентрациясы, мг/л. Бл концентрация адамныбкіл мыры ішінде оны мшелеріне тікелей немесе жанама серін тигізбеуі, сонымен атар келесі рпатарды денсаулыына да жне олданатын суды гигиеналы жадайын да тмендетпеуі ажет; - ШРК балы суларында – балы шаруашылыында олданылатын суаттарды суындаы заттектерді шекті рауалы концентрациясы да белгіленеді. -Суды интегралды крсеткіштері: ОБ – оттекке биологиялы ажеттілік – сынау инкубациясыны белгілі уаыт ішінде (2, 5, 20, 120 тулік) органикалы заттектерді (нитрификация процесін кіргізбегенде) биохимиялы тотыу (ыдырау) процестеріне пайдаланылан оттекті млшері, мг О2 /л суа (ОБК5 -5 тулік, ОБ20 тулік ішінде); ОХ – оттекке химиялы ажеттілік – судаы барлы тотысыздандырыштарды тотытыруа ажетті, яни тотытырышты жмсалатын млшеріне эквивалентті, оттекті млшері (бихроматты діспен аныталады), мг О2 /л суа.ОБ/ОХ атынастарына арап отырып, заттектерді биохимиялы тотыуыны тиімділігін айтады. Су объектілеріндегі суды рамы мен асиеті зен жармасындаы немесе апайтын су оймаларындаы су алатын нктеден радиусы 1 км – дей жердегі нормативтерге сйкес болуы керек Заттектерді шектік рауалы концентрациясыны шамасы ртрлі болады, ол суды олдану категориясыны тріне байланысты келеді. Мысалы, шаруашылы- ауыз су жне мдени- трмысты жадайа олданылатын су объектілеріні суында хлорорганикалы осылысты – гексахлоранны млшері 0,1 мг/л шамасында болуа рсат беріледі, ал балы шаруашылыына пайдаланатын су оймаларыны суларында бл заттек млде болмауы ажет. Бл заттектер организмні ішіне тскенде ана олайсыз сер тигізсе, екіншілері сырттай штастырыланны зінде зиянды серін тигізеді, осыан байланысты іс-жзінде ртрлі шектеулер олданылады. Мысалы, санитарлы шектеулерге сйкес бір заттектерді суда болуы шомылу мен жуынуды шектейді, ал санитарлы-гигиеналы шектеу баса заттектерді болуына арай оны ішуге жне тама пісіруге лимиттейді. Сондытан, ШРК- мен атар су объектілеріне баса шектеу нормативі – зияндылыты лимиттеу крсеткіші (ЗЛК) олданылады. Ол суды санды жаынан емес, тек суды сапасына ойылатын талаптарды сипаттайды. ЗЛК ш трге блінеді: - санитарлы- токсикологиялы (заттектерді адам организмін жне су жануарларын уландыруын сипаттайды); - жалпы санитарлы (заттекті су объектісіні жалпы санитарлы жадайына , сондай –а здігімен жретін процестерді жылдамдыына тигізетін серін сипаттайды); - органолептикалы (заттекті суды органолептикалы асиетін – иісін, дмін, тсін, кбіктенуін згерту абілетін сипаттайды, яни адамны сезім мшелерімен бааланатын асиеттер). Ауыз суа жне шипалылыын пайдалануа баытталан сулар негізгі 11 крсеткіштермен нормаланады. азіргі кезде 1200- дей улы заттектерге ШРК белгіленген.

олданылатын дебиеттер: 1 Оспанова Г.С. Экологиядан оу -дістемелік рал/ Г.С.Оспанова, Г.Т.Бозшатаева; Р білім жне ылым министрлігі, М. уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университеті. -Алматы: Экономика, 2000.-136 бет 2 Адилов Ж.М.Город и окружающая среда.-Алма-Ата:Ана тiлi,1991 3 Акимова Т.А.,Хаскин В.В.Экология:Учеб.для вузов.-М.:Юнити, 1998 4 Воронков Н.А.Основы общей экологии:Учеб.пособие для вузов.-М.: Агар, 1997 5 Врышев И.И.,Сазыкина Т.Г.Имитационные модели экосистем в условиях антропогенного воздействия ТЭС и АЭС.-М.:Энергоатом издат,1990 6 Глухов В.В. и др.Экономические основы экологии.-С.-Пб.:Спец.лит.,1997 7 Демина Т.А.Экология,природопользование,охрана окружающей среды. - М.: Аспект Пресс, 1998 8 Иванов В.Н.,Сторчевус В.К.Экология и автоматизация.- Киев,Будивельник,1990 9 Киселев В.Н.Основы экологии:Учеб.пособие для вузов.- Минск: Унивеситэцкае, 1998 10 Лосев А.В.,Провадкин Г.Г.Социальная экология.-М.:ВЛА ДОС, 1998