Міндеттемелерді тсінігі, жіктелуі
аржылы есеп беруді негізгі элементіні бірі-шаруашылы субьектіде олданылатын міндеттемелер ретінде арнайы баылау мен аудитте жиі кездесетін жадайларды арастырамыз. Баылау-талдау ызметіні баса айматары мен аспектілерінде олданылатын арнайы баылау мен аудитке келсек,ол осы кітапты кейінгі блімдерінде арастырылатын жекелеген нтижелерді,жаа іздестіру зерттеулерін талап етеді.
Міндеттемелер- бл йымны осы есепті уаытында бар наты берешегі оны теу шін арсы жаты наразылыын анааттандыруда ресурсы жылыстауы тріндегі экономикалы пайданы кемуіне алып келеді.
Міндеттемелер - ткен ммілелерді немесе ткен оиаларды нтижелері болып табылады жне ыса мерзімді(аымдаы)жне за мерзімді болып блінеді.Міндеттемелер егер йымны алыпты операциялы циклы кезінде тлеу балансынан кейін 12 ай ішінде жргізіледі деп болжанса,аымдаы мерзімді деп жіктелуі тиіс.Барлы баса міндеттемелер за мерзімді деп жіктеледі. Шаруашылы субьекті есептеушіні абылданан есеп саясаты мен олданылатын нысанына арай ртрлі талдамалы есеп-карточкалары ,ведомостар журнал жне т.б.регистрін олдана алады.Жан-жаты ойластырылан жіне жасы ойылан талдамалы есеп тексерушіге ксіпорын міндеттемелері шін ішкі баылау жйесі жадайына дрыс баа беруге кмектеседі. Аымдаы міндеттемелерге банкті ыса мерзімді арыздары,шаруашылы субьектіні кредиторлы берешегі жатады. Банкті ыса мерзімді арыздары бір жылдан аса уаыта олданылатын нормативтік жаттара сйкес беріледі, мысалы, жнелтілген тауарларды натылы жат айналымы уаытына те,біра 30 кннен аспайды. ыса мерзімді несиелерді алу жне теумен байланысты есеп шотты-несиелік операциялар 3010 «ыса мерзімді банктік арыздар» жне 4010-«за мерзімді банктік арыздар» шоттарында есепке лынады
Яни бл белгілі бір тланы (борышкерді) баса бір тланы, яни арызгерді (кредиторды) пайдасына белгілі бір іс-рекет жасау міндеттемесі: мселен млікті беруі, жмыс атаруы, аша тлеуі жне басалар, не болмаса белгілі бір іс-рекеттен бас тарта труы [1,429б.].
Міндеттемелер ксіпорында жасалынан р трлі келісімдерді нтижесінде туындайды жне алынан тауарлы-материалды ндылытар немесе пайдаланылан ызметтер шін келешекте жасалынатын тлемдерді зады негізі болып табылады.
Міндеттемелер тмендегі ш белгісі бойынша аныталады:
- ксіпорында міндеттемені туындатушы оиа орын алуа тиісті;
- міндеттеме тек активті немесе ызметтерді баса ксіпорына аудару жолымен реттеледі;
- міндеттеме даусыз (аны) болуа тиісті.
Міндеттемелер телу мерзіміне байланысты екі трге блінеді:
1) за мерзімді міндеттемелер
2) Аымдаы міндеттемелер [2,71б.].
3010 «ыса мерзімді банктік арыздар» мен 4010 «за мерзімді банктік арыздар» шотыны аналитикалы есебі. ыса мерзімді арыздар коммерциялы несие векселі мен арызды міндеттемелерді «серіктестік»кредиті сипатына жиі крінеді. Баланста алынан ыса мерзімді арыздарды дрыс бейнелеуін тексере келе, аудитормынаны белгілеуі тиіс:
- арыз андай масата пайдаланылан, бл масаттар несие алу келісімшарттарындаы шарттара сйкес пе?
- шаруашылы субьекті басшылыы амтамасыздандыру рамына немесе арыз кепілдігіне енгенін;
- арызды тлеу толытыы мен з уаыттылыы(банк кшірмелері бойынша)
- несиеге тленген пайызды бекітілген келісімшартпен дрыстыы;
- арыз субьектілеріні алыну задылыымен негізділігі, сондай-а оларды теуді толытыы мен з уаыттылыы;
- жинатамалы жне талдамалы есепті 3010 «ыса мерзімді банк арыздары» жазбасыны №4журнал-ордер мен бухгалтерлік баланстаы жазбаларына сйкестігі.
Баылауды тиімді йымдастыру кредиторлар мен айырысу жадайында жне есеп айырысу тртібіне,тапсырылан срыпталым мен сапада нім жеткізу бойынша міндететмелерді орындауа тлем тртібін сатау жауапкершілігін ктеруге жне соында шаруашылы субьектіні аржылы жадайын жасартуа абілеттілікті бекітуге кмектеседі. Аудиторды субьектіні кредиторлы берешегін тексерген кездегі басты масаты-оны баланста бейнеленген клеміні натылыы мен длдігін белгілеу болып табылады.Ол шін оан балансты мліметтерде жазандарды Бас кітаппен, журнал-ордермен, ведомостылармен жне баса да есептік регистрлермен салыстыру ажет. Бухгалтерлік балансты «ыса мерзімді міндеттемелер» блімінде «за мерзімді арыздарды аымдаы блімі» бабы келтірілген. Аудитор оны тексерген кезде за мерзімді несие талдамалы есебіні мліметтеріні бойынша арыздарды тлеу уаыты мен осы бап бойынша негізділігін крсетеді.
ыса мерзімді міндеттемелересепті кезе (бір жыл) ішінде немесе белгілі бір операциялы цикл ішінде айтарылады деп ктілетін аымдаы міндеттемелер болып табылады.
Олара мыналар жатады:
- ыса мерзімді несиелер жне овердрафт;
- за мерзімді несиелерді аымдаы блігі;
- кредиторлы борыштар:
- тленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынан аванстар;
- салы міндеттемелері;
- тленуге тиісті дивидендтер;
- негізгі шаруашылы серіктестігі мен оны еншілес серіктестіктері арасындаы борыштар;
- акционерлік оамны лауазымды тлаларына борыштары;
- зге де кредиторлы борыштар;
- тленуге тиісті есептелінген шыыстар;
- алдаы кезе табыстары;
- ктпеген жадайлар бойынша есептелінген тлемдер.
ыса мерзімді міндеттемелерге келесілер кіреді:
- ыса мерзімді несиелер жне овердрафт;
- за мерзімді несиені аымдаы блігі;
- кредиторлы арыздар:
- тленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
- сатып алушылардан жне тапсырыс берушілерден алынан аванстар;
- салы бойынша арыздар;
- тленуге дивидендтер;
- негізгі шаруашылы серіктестікпен оны еншілес серіктестері арасындаы арыз;
- акционерлік оамны ызметкер тлаларыны арызы;
- баса да кредиторлы арыздар.
- тленуге тиісті есептелген шыындар;
- алдаы кезе табыстары;
- крілмейтін жадайлар бойынша есептелген тлемдер [3,277б.].
Тленетін шоттар – жабдытаушылармен есеп айырысу шоты. Кдімгі ызмет барасында пайда болатын айталанатын сауда міндеттемелері шін олданады.
Шаруашылы жргізуші субьект есеп саясатына сйкес, ртрлі аналитакалы есеп регистрлері-карточкалар, ведомостар, журналдар жне т.б.олдануына болады. Наты арастырылан аналитикалы есеп ксіпорынны аымдаы міндеттемелерге жргізілетін ішкі баылау жйесін дрыс баалау тексерушілерге кмектеседі.
ыса мерзімді арыздарды алынуы жне айтарылуына байланысты операциялар 3010 «ыса мерзімді банктік арыздар» шотында жреді. Бл пассивтік шот болып табылады жне оны алдыы есеп беру кезеіні айтарылмаан арызын крсетеді. Субьект несиені алан жадайда дебеттелетін шоттар:1040,1050,1060, ал кредиттелетін шот 3010.
Несені айтарылу жадайында аталан 3010 шот дебеттеліп,
1040,1050,1060 шоттары кредиттеледі. ыса мерзімді арыздарды аналитикалы есебі арыздарды берген банктерді трлері бойынша жргізіледі. Аудитора мыналарды тексеру керек:
1) арыз шін тленген пайыздарды дрыстыын жне оларды кезедік шыыстара дрыс апарылатындыын;
2) 3010 шот бойынша №4 журнал-ордер, баланстаы синтетикалы жне аналитикалы есепті дрыстыын;
3) «за мерзімді міндеттемелерді аымдаы блігі» деген бабыны крсеткіштері баланстаы «ыса мерзімді міндеттемелер»бліміне кіргізілуін тексеру;
4) осы бап бойынша арыздарды айтару мерзіміні орындалуын, крсетілген сомаларды натылыын тексеру;
5) «Овердрафт» бабы бойынша крсеткіштерді дрыс аныталуын жне уатылы тленбеген банк арыздары блек есептелінуі керектігін;
6) 3010 шотыны аналитикалы есебіні мліметтерін тексеру;
7) вексельге коммерциялы несие жне арызды міндеттемелерге жататын серіктестік несие трінде сынылан банк мекемелерінен алынан ыса мерзімді арыздарды есептесуіні жадайын тексеру;
8) шыарылан облигацияларды айтару жне йлестіріп тарату, вексельдерді берілуі жне тленуі, ызметкерлер шін алынан заемдарды жне т.б.байланысты операциялар 3050 «Баса да ыса мерзімді аржылы міндеттемелер» шотымен тексеріледі [4,60б.].
Жргізілген тексерулерді нтижесі ксіпорында ыса мерзімді арыздарды аналиткалы есебіні жргізілмейтінін немесе оны нашар йымдастырыланын крсетеді. Сол себепті жмыс уаытын немдеу масатында аудитора - банкілік жне банк мекемелерінен тыс арыздар бойынша пайыздарды есептелуіні дрыстыы дер кезінде рашанда тексеріле бермейді. Осыан сас жадайлара байланысты аудитора негізгі белгілері бойынша барлы несиелік шараларды топтастырып, содан кейін банк арыздары бойынша пайыздарды есептелуіні дрыстыы жне оларды ксіпорын балансында дрыс крсетілуін тексеру керек.
за мерзімді міндеттемелер – есеп беру мерзімінен кейінгі жыл ішінде немесе белгілі бір операциялы цикл ішінде айтарылуы (телуі) жоспарланбайтын ксіпорынны міндеттемелері.
Тленуге тиісті шоттар тауарды жнелтушіге, ызмет крсетушіге ксіпорынны ыса мерзімді міндеттемелері болып табылады. Оларды сомасы, детте, аналитикалы есеп регистрлерінде тіркелген тленуге тиісті шоттармен длелденеді.
Кейбір жадайларда кредиторлы борышты амтамасыз ету масатында кредитора вексель берілуі ммкін. ыса мерзімді тленуге тиісті вексельдер деп занамалы нысанда бекітілген бір тарапты (эмитент, вексель берушіні) екінші тарапа (вексельді стаушыа) берген шартсыз жазбаша борышты ашалай міндеттемесі. Тленуге тиісті вексель пайызды жне пайызды емес болуы ммкін. Пайызды вексельде пайызды ставка крсетіледі. Бл ставка бекітілген пайызды ставка деп аталады. Пайызсыз вексельдерде наты пайыз крсетілмейді, оны орнына жанама трде шынайы пайызды ставка немесе пайызды кіріс деп аталатын пайыз нормасы крсетіледі.
за мерзімді міндеттемелерге мыналар жатады:
- банктерді за мерзімді арыздар
- банктен тыс за мерзімдік арыздар
- мерзімі шегерілген корпоративті табыс салыы.
Банктерді жне банктен тыс мекемелерді за мерзімді арыздары 1жылдан астам мерзімге, депте, жаа техниканы енгізу шыындарына, ндірісті кеейтуге,оны айта руа, ымбат баалы жабдыты алуа жне баса масатты бадарламалара беріледі.
арыздарды алу жне теу бойынша операцияларды арнайы аудитін ткізу шін келесі крсетілген шоттар. 3010 «аса мерзімді банк арыздары», жне 3500 блімшені «Баса да ыса мерзімді аржылы міндеттемелер», 3050 «Баса да ыса мерзімді аржылы міндеттемелер» олданылды.
Олара «за мерзімді банкті арыздар» мен «ыса мерзімді банктік арыздар» аралы шоттар 1040 - "Карт-шоттарындаы аша аражаты"; 1050 - "Сатандыру шоттарындаы аша аражаты "; 1060 - "Баса да аша аражаттар" жне баса шоттармен корреспонденцияда алынан арыздар сомалары несие бойынша, ал дебет бойынша- аша есебі жргізілетін шоттармен корреспонденцияда телген арыздар соммасы беріледі.
арыздарды беру мен теуге байланысты барлы мселелер банк ережелерімен жне арыз алушы йым мен банк арасындаы несиелік шарттармен реттеледі. Бл масат шін несиелік шарт рсімделеді, онда несиелеу обьектісі, арыз беру мен айтару мерзімдері пйызды млшерлемелер, оларды тлеу тртібі, тараптарды арызды берумен теу жніндегі міндеттемелерді, ытары мен жауапкершілігі, жаттар тізбесі жне оларды банкке сынуды мерзімділігі мен баса жадай крсетіледі.
за мерзімді міндеттемелерді тексерген де, аудитор брінен брын баланста крсетілген, есепті кезені басы соындаы алдыты бас кітапты жоарыда аталан шоттарыны журнал ордерді мліметтеріне арап сйкестігін анытауа тиіс.
Алайда мны бірден жасауа болмайды, йткені баланста синтетикалы шоттарды алдытары емес, аналитикалы есепті мліметтері келтіріледе. Басаша айтса, балансты «амтамасыз етілген арыздар», «амтамасыз етілмеген арыздар» жне «йымдарды бір-біріне жне еншілес йымдара беретін арыздары», бабтары аналитикалы есеп мліметтер негізінде толтырылуы тиіс. Сондытан аудитор синтетикалы есепті аналитикалыа сйкес болуына баса назар аударуына тиіс.
Атап айтатын жайт 4010, 4020, 4030 шоттары бойынша аналитикалы есеп мерзімінде телмеген арыздар, оларды берген банк трленрі бойынша: арыз берушілер мен арызды теу мерзімі бойынша иліметтер банк кшірмелері мен расталуы тиіс. арыздарды банктер тиісті амтамасыз етуге немесе кепілдікке жне белгілі бір масаттара беруге тиісті боландытан, Біріншіден ксіпорын басшысын амтамасыз ету рамына кіруін немесе кепілдікті, екіншіден арызды масатты пайдалану тексеру керек. шіншіден, олардан ынталандыруды толытыы мен уаыттылыына ерекше назар аудару ажет. Бл шін банк кшірмелерін тексеру керек. айтару мерзімі бзыланда мнын себебін анытау талабы етіледі.
Баса ксіпорындармен йымдардан алынан за мерзімді арыздарды тексергенде, аудитор арыз берушілермен мліметтерді салыстыру нтижелерімен анытауа тиісті, айтарылмаан арызды аржы алдытарыны дрыстыын айындауа тиісті [5].
Аудитор бір мезгілде баса ксіпорындардан арыз алуды негізділігімен эадылыында, сондай а оларды теуді толытыымен мерзімділігін тексеруі тиіс.Сонымен атар аудитор арыз дне алынан несие шін пайыз тлеуді дрыстыын тексеріп, сондай а ксіпорынны телмеген арыз алдытарымен бірге осы арыз шін банке тиесілі пайызды крсету жайлы шешім абылдаанын анытауы тиіс. Пайыздар соммасы банктерді арыздары жніндегі пайыздарды тлеу бойынша, шыыстар есебіні тиісті шоттарымен бірге корреспонденциясында за мерзімді міндеттемелер есебі шоттарышы кредиті бойынша крсетіледі.
Тексеру кезінде аудитор берешек ксіпорына берілген вексельдермен амтамасыз етілгенін, за мерзімді арыздар шотынан есептен шыарылмайтынын, вексельдік операциялар есебі ережелеріне сйкес ескерілетін назарда стауа тиіс.
Оларды кейбірін арастырайы:
1) есепті кезе ішіндегі салыты тлем міндеттемелер тсілімен салыты сер есебі негізінде аныталады. Бл тсілде табыс салыы кіріс алу барысында зады тла шеккен шыыс ретінде арастырылады жне табыс пайда болан кезеге есептеледі;
2) есепті кезеде пайда болан уаытша айырманы салыты сері салыты тлемге кіргізіледі жне бухгалтерлік баланста «Кейінгіге алдырылан салытар» бабы бойынша крсетіледі;
3) бап бойынша кезе басы мен соындаы алдытарды анытыын айындау шін Бас кітапты 4310 «Кейінгіге алтырылан корпорациялы табыс салыы» шотынын жне 5 журнал ордерді осы шотыны мліметтері мен салыстыруы керек
4) 4310 шот кредиті бойынша мыналар крсетіледі
7710 «Корпоративттк табыс салыы бойынша шыыстар» шоты мен бірге корреспонденцияда болашата тлеуге тиісті салытар сомасы.
Дебет 7710 Кредит 4310 шотынын салыты млшерлемесіне лаюына байланысты тзету енгізу• Дебет 5420 «Негізгі ралдарды айта баалау резерві» шоты Кредиті 4310 «Кейінгіге алтылылан корпоративтік табыс салыы» шотыны салыты есептегі сіміні артуы кезіндегі активтерді айта баалауа байланысты леуметтік салыты сер сомасы
5) 4310 шот дебеті бойынша мыналар крсетіледі;
Уаытша айырмаларды пайда болуы мен жойылуы нтижесінде тленуге тиісті немесе 3110 «Тленетін корпоративтік табыс салыы» жне 7710 «Корпоративтік табыс салыы бойынша шыыстар» шоттары мен бірге корреспонденцияда зиянды теу нтижесінде есептке жатызылатын салытар сомасы
Салыты млшерлемесіні 4310 шоты кредиті 7710 шотынын кемуіне байланысты тзету енгізу• 5420 «Негізгі ралдарды айта баалау резерві» тсетін осымша тленбеген капитал шоттары мен корреспондеция бухгалтерлік есептегі сімнен салыты есептесулердегі айта баалау сомасы [6].