Ксіпорынны міндеттемелеріні аудит технологиясы жне йымдастырылуы
Аудитті негізгі масаты йымны бухгалтерлік есебін тексеру боландытан, оны е негізгі кзі болып бухгалтерлік жаттар саналынады. Апарат кзі ретінде есеп кестелері ерекше орын алады, себебі андай есеп болса да есеп крсеткіштері есеп жасау шін кестелер арылы бір жйеге келтіріледі. з кезегінде есеп крсеткіштері кестелер арылы бір жйеге келтіріледі. з кезегінде есеп крсеткіштері кестелерді топталан екі жаты жазу дісін олданып негізделген мліметтер арылы жасалынады.
Аудит жмысы барысында бухгалтерлік есеп кестесіні алатын орны ерекше. Себебі, есеп крсеткіштері кестелер арылы жйеге келтіріледі. Есеп кестелеріні трі, мазмны есеп формаларына сйкес р трлі болады. азіргі кезде комьютерлік есеп жргізу кп олданыланымен алашы есеп жаттарын жйеге келтіру шін есеп кестелері, кітап, ведомость ретінде олданылып отыр. Ондаы масат сол есеп кестелері арылы бухгалтерлік есеп апаратын бір жйеге келтіру, оларды мазмн-маынасын есеп жргізу талабына сйкес келтіру, сонымен атар за талабына сйкес есеп апаратын топтау.
Сондай жйеге келтірілген есеп кестелері есеп жасауа, жедел талдау жасауа, р жйедегі информация крсеткіштеріні арасындаы байланысты анытауа тиімді есеп ралы болады. Аудит барысында тиімді есеп кестелері лкен ызмет крсетеді. Дрыс жргізілген есеп кестелері арылы аудиторлы тексеру жргізіп орытынды жасауа болады [18].
Аудит барысында алашы есеп жатымен жмыс істеу те крделі. Себебі, есеп жаттары барлы информация кзі, андай млімет болса да, ол тек бухгалтерлік жат арылы ана длелденеді. Сол бухгалтерлік жаттарыны зінде кптеген трлі ателер жне ылмысты масатпен жндеулер засыз жндеу немесе санды жндеу, ол оюды жасанды болуы, арифметикалы ате жіберілуі жне сол сияты кптеген кездейсо жадайлар кездесуі ммкін. Сондытан, аудитор алашы есеп жатын тексеруде ерекше мият, ынталы, ерекше талаптанып арауы ажет. Бухгалтер жаты тек ана сиямен немесе пастамен толтырылан болуы ажет.
Аша операциясыны бухгалтерлік жаттары ерекше мияттылыпен толтырылады, онда ате жіберілген жадайда ондай жаттарда тзету жасауа болмайды. Аша жаттары тртіп бойынша арнайы тіркеуден ткізіледі, сондытан да бухгалтерлік жатта ате жіберілген болса ондай аша жаттары жойылмай сатауа алынуа тиісті. Ондай жаттара «аннулирован» деп ызыл сиямен жазылып сатауа алынады. Касса операциясын жргізу ережесі бойынша кіріс жне шыыс касса ордерлерін шінші ызметкер толтыруы ажет, оны кім з бйрыымен анытауы ажет. Касса ордерін толтыруа кассирді де, аа бухгалтерді де ы жо.
Касса операциясында ате немесе ондай фактілер касса тгендеу, ревизия жасалан кезде аныталады. Ондаы олданылатын е сенімді тексеру дісі — ол карама-арсы жаттарды салыстыру дісі. Мысалы, дкенші кассаа наты аша ткізсе, кіріс касса ордері касса отчетына тіркеледі де, оны карточкасы ттіркеме зіндісі дкенші отчетына тіркеледі. Яни кассир отчетымен дкенші отчетыны тіркеуінде бірдей сома крсетілуі ажет. Немесе кассир банкіден чек кітапшпсымен наты аша алан болса, сол соманы банк выпискасымен (кшірмесімен) арама-арсы тексеріледі. Касса отчетында бір жат айталануы да ммкін (шыыс ордерлеріні немесе басадай аша шыыс жаттарыны). Касса операциясын тексеруде касса ордерлерін тіркеу кітабын, касса кітабын, касса есебін мият тексеру ажет [19].
Материалды алашы бухгалтерлік есебін жаттау процесі де те крделі. Бл тексеру, материала жауапты жмысшылар отчетын тексеру арылы аныталады. Материалды кіріске алі есебінде алашы жаттарды тексеру шін, жабдытаушылармен есеп айырысу журнал-ордері арылы тексеру ерекше орын алады. Себебі, материалды кіріске алу, ол ушін тлем жасау арама-арсы тексеру жолын амтамасыз етеді. Материалды шыыса шыару есебіні жаттарын тексеру, материалды кіріске алан цехтардаы есеп арылы арама -арсы тексеріледі.
йымдарда алашы бухгалтерлік жаттар - есептеу кестелері болады. Оларды тексеру бухгалтерлік нормативтік жаттар арылы жргізіледі. Мысалы, жмысшылара ебекаы тлемін есептеу немесе тауарды табии шыыс сомасын есептеу, ндірісте ндіріс німіні зіндік нйн есептеу калькуляциясын таы да баса кптеген жаттар тексеріледі.
орыта келгенде, андай алашы есеп жаты болмасын барлыы мемлекеттік бухгалтерлік есеп жргізу заыны талабына сай болуы керек.
Аымдаы міндеттемелерді аудиті.Аымдаы міндеттемеге банкті ыса мерзімді несиелері ыса мерзімді арыздар жне ксіпорынны кредиторлы арыздары жатады.
Банкты ыса мерзімді несиесі бір жыл мерзімге беріледі. ыса мерзімді несиені алу мен айтарумен баланысты есепті-несиелік операциялар 3010 "ыса мерзімд банктік арыздар", 3050 "Баса да ысамерзімді аржылы міндеттемелер" шоттарында жргізіледі. рбір осы шоттарда субшот бар: "ыса мерзімді несиелер". Бл шоттар пассивті, сальдо есепті кезені басындаы айтарылмаан арыздар сомасын крсетеді, Дт бойынша айналым-кредитті айтаруа аударылмаан сома, Кт бойынша айналым-несиеге алан сома алынан несиелер сомасы крсетіледі.
ыса мерзімді несиелерді аналитикалы есебі несиені банкті трлері бойынша жне жеке кредиторлар трі бойынша жргізіледі.
Овердрафт дегеніміз — субъектіні иелігіндегі, яни активті шотты алдыындаы сомадан арты сомада тлем тлеу нтижесінде пайда болан кредиторлы алды. Ол ыса мерзімді несие трі.
ыса мерзімді арыздар кп жадайда векселге берілген коммерциялы несие трінде жне арыз міндеттемесі трінде берілетін партнерлік несие трінде беріледі.
Аудитор баланста алынан ыса мерзімді несиелер мен займдарды дрыс крсетілуін тексере отырып мыналарды анытау керек:
- несие андай масата пайдаланды, осы масаттар несиені алу келісім-шартына сйкес келеді ме;
- ксіпорынны басармасы несие кепіддеме рамына не кіргізді;
- несиені айтару толытылыы жне уаыттылыы;
- келісім-шарта сйкес несие шін пайызды тлеу дрыстыы;
- баса ксіпорыннан ссуда (займ) алу зандылыы, сонымен атар оны айтару толытылыы жне уаыттьілыы;
- синтетикалы жне аналитикалы есепті жргізу дрыстыы, жазуларды 3000, 4000 блімшелер шотымен сйкестігі [20].
Бухгалтерлік балансты "Аымдаы міндеттемелер" блімінде "за мерзімді несиелерді аымдаы блігі" тарауында келтіріледі. Оны тексеру кезінде аудитора за мерзімді несиені аналитикалы есебі мліметі бойынша арызды айтару мерзімін жне осы тарау бойынша соманы негізділігін анытау ажет. Аудитор аымдаы міндеттемелерді негізгі блігіне райтын кредиторлы арызды тексеруге лкен кіл блу керек.
Кредиторлы арыз — бл ксіпорынны баса занды тлаларына немесе азаматтарына міндеттеме сомасы. Кредиторлы арыз алыптасу сипаты бойынша екіге блінеді: алыпты жне аталмаан.
алыпты кредиторлы арыз дегеніміз ксіпорынны бизнес-жоспарыны орындау жолына, сонымен атар есептілікті ызмет ету формаларына да негізделген.
Оан мысалы: акцептелген есепті жаттар бойынша (мердігерлерге,жабдытаушылара арыз) лі келмеген тлем мерзімі жне бюджетке тлемдер бойынша аржылы органдара мерзімі тпеген арыздар жатады.
Аталмаган кредиторлы арыз деп мысалы мынау есептеледі: аржылы органдара бюджетпен есеп бойынша мерзімі ткен арыз, ксіпорынны персоналына — ебек тлеу бойынша, мердігерлерге мерзімінде тленбеген есепті жаттар бойынша жне таы басалар. Кредиторлы арызды натылау дебитролы арыз аудитіні методикасын пайдаланумен жргізіледі ммкін кредиторлы арызды тексеру кезінде аудиторды алдында тратын негізгі шешімі мынау болып табылады:
- тлеу тртібіні дрыстыын баылауды, баа есептілігін жне есептіліктегі аражаттарды саталуы кезінде олднатын длелділікті тексеру;
- ксіпорын балансындаы кредиторлы арыз сомасыны зады негізділігін жне натылыын тексеру;
- кредиторлы арыздарды азайту жне олар бойынша есептеулерді бір алыпа келтіру мінездемелерін жасау [21].
Кредиторлармен есептесу жадайын баылауды рационалды йымы келісімді жне есепті тртіпті ныаюына, берілген ассортиментте жне сапада німді жеткізу бойынша иіндеттемені орындалуына, тлеу тртібін баылау шін жауаптылыты жоарылауына, кредиторлы арызды ысаруына ммкіндік туызады.
Ксіпорынны кредиторлы арызын тексеру кезінде аудиторды басты масаты оны балансында крсетілген кредиторлы арызды натылыын жне дрыстыын анытау болып табылады. Ол шін аудитора баланстаы берілетін мліметтерді: бас кітап, журнал-ордерлер, ведомостар жне баса да есеп регистрлері мліметтерімен салыстыру керек. Кредиторлы арыз жадайын тексеруді аудитора, кредиторлармен есептілік инвентаризациясынан бастау керек. Ол мынадан трады: шоттар бойынша тиісті жаттара сйкес алдытарды табыландыынан жне шоттарда тран соманы длелділігін тексеруден.
Аудитор жне тгендеу комиссиясыны мшелері кредиторлы арызды пайда болу мерзімін жне оны натылыын белгілейді.
Жабдытаушылармен жне мердішерлермен есесптесу тексеру барысында аудитора екі жаты салыстыру керек. Екі жаты салыстыру арыздарды тсірмесін кре отырып есеп туралы саул негізінде жргізіледі. Сауал — длелдеу шотта ірі сома болан кезде немесе мердігелермен жне жабдытаушылармен крсетілген шоттар даулы болан кезед пайдаланылады.
Сауала шоттаы немесе шот-фактурадаы аддытар туралы мліметтер кіру ммкін, егер ондаы алдытар едуір болса сауал-длелдеу ксіпорынны бланкасында торлытылуы ммкін. Саулды алан ксіпорын длелдеген соманы кояды. Ондай саул длелдеу мердігерлерге екі данада жіберіледі. Оны біреу аудитора айтарылады.
Актіде расталмаан кредиторлы арыз сомасы жне ткен мерзімі бойынша оны млшері крсетіледі.
арыздарды осы трі бойынша инвентаризация актісіне анытама тіркелуі керек. Онда кредиторлар аты, мекен-жайы жне арыздар сомасы, не шін тіркеледі, ай уаыттан жне андай жыт негізінде. Баланста есепті кезені басында жне аяында кредиторлы арыды жадайы келесі тарау бойынша алдытарымен сипатталады:
1) тлеуге шоттар жне вексельдер;
2) алынан аванстар;
3) салытар бойынша арыз;
4) тлеуге дивидендтер;
5) негізгі шаруашылы серіктестік жне еншілес серіктерстерді арасындаы ішкі топты операциялар бойынша арыздар;
6) ационерлік оамны жоары тлалара арыз;
7) баса да кредиторлы арыз [22].
"Тлеуге шоттар жне вексельдер" тарауын кезінде аудитора оны алдытарын салыстыру керек, ол жабдытаушы жне мердігерлермен есеп туралы мліметтерді талдап ортуа арналан.
- алынан ТМ жне айталымнан тыс активтер, орындалан жмыстар жне пайдаланан ызметтер, ТМ-ды жндеу немесе келу, апару бойынша шыындарды оса;
- алынан ТМ жне айналымнан тыс активтер, жмыстар жне ызметтер, мердігер жне жабдытардан есепті жаттар тспеген;
- абылдау кезінде табылан арты ТМ жне айналымнан тыс активтер;
- тасымалдау бойынша алынан ызметтер.
Осы шот бойынша есептеуді тексеру 2 негізгі баыт бойынша жзеге асырылады:
1) алынан метариалды ндылытар, орындалан жмыстар жне крсетілген ызметтер шін тлем дрыстыын талдау;
2) жабдышылардан алынан ТМ-ды кірістеуді толытылыын талдау;
Жабдытаушы жне мердігелермен есептесуді тексеруді бадарламасын (жоспарын) ра отырып, аудитор мынаны анытау керек: ішкі аудитті осы баыттаы жргізілген жмыса аншалыты сйене алады, есепті жне ішкі баылауды жадайын анытау. Ол шін есеп жадайын жне жабдытаушымен есептесу бойынша операциялараа ішкі баылауды йымдастыру андай дегейде екенін анытауа болатын мліметтер бойыншаа ксіпорындара тест жргізу ажет.абдытаушы жне мердігілермен есептесуді тексеру шін айта санау, сйкестілікті, баылауды, жатты тексеруді пайдалануа болады. 1 кестеде жабдытаушы жне мердігелерімен есептесу аудитіні бадарламасы крсетілген.
Кесте 1
Жабдытаушыы жне мердігелерімен есептесуді аудиторлы тексеру бадарламасы
| Мазмны | Апарат кзі | Тексеру тсілі |
| ТМ бар екендігін рас-тайтын жаттарды бар болуы | Келісім шарттар, хаттар, шот-фактуралар жне кі-ріс жаттары | Баылау растау |
| Тауарды сапасы жне саны бойынша берілетін арызды уаыт-тылыын тексеру | Алынан ТМ сапасы жне саныны айырмашылыы туралы акт | айта санау |
| Жабдытаушымен С жою дрыстыын тек-серу | Шот-фактура, С бойынша нсау | Баылау |
| Жабдытаушыны млі-меттерін есеп регистріне сйкесті апару | Шот-фактура, бухгалтер-лік есепті регистрлері | Растау |
| Кредиторлы арызды натылыын тексеру | Бухесеп регистрі, жаб- дытаушыны сауалына жауаптар | сраптау, тексеріс, сйкестілік |
| Материалды жауапты тламен материалды ндылытарды кіріс-теуді толытылыын тексеру | Шоттар, кіріс актілері, накладнойлар, ойма есебіні мліметтері | тексеріс |
| Корреспонденттік шотты дрыс ры-луын тексеру | Бухгалтерлік есеп ре-гистрі, шоттар тлем тапсырмасы | Тексеріс |
Ескерту – абылова Н.. Бухгалтерлік есеп (тесттер жинаы) [Мтін]: Оу ралы / Н.. абылова, Ш.А. Доспалинова, Е.Н. Оразалинов.- Астана: Фолиант, 2007.- 160б.
Тауарды шикізаттарымен материалдарды сатып алу, электроэнергияны, жылуды алу, жабдытаудан жмыс жне ызмет келісім-шарттар, заказдар, заявкалар негізінде жзеге асырылады ТМ- ды кірістеу кезінде жабдытаушы жатында орларды саны жне сапасы бойынша айырмашылытар табылуы ммкін. Ондай жадайда табылган жетіспеушілік тур акт рылады.
Жетіспеген ТМ сомасына ксіпорын жабдытаушыы арыз береді оан мыналар тіркелуі керек:
- жабдытаушыны жатында крсетілген мліметтермен ТМ- жолдама жаттары жне салыстыру ведомосіні кшірмесі:
- жк салмаын тексеру тур баытты станцияны тбір тегі;
- табылан ТМ- жетіспеушілігі тур акт;
- жетіспеушілікті тызан себептерді растайтын баса да жаттар;
Аудитор мерзімінен ткен арызды кресту жадайлары жо па соны анытау керек.
Талапты анытамаа тіркелген жаттар кшірмесіні негізінде, аудитор жабдытаушыа крсетілген арыздарды длелді ма, соны анытайды. Жабдытаушы жне мердігелермен есептесу олма-олсыз жолмен жзеге асырылады. Есеп нысаны аныталады.
Ашасыз есептесуді негізгі формалары: акцепті; аккредитивті; тлем-талап бойынша, чектермен; жоспарлы тлем тртіпте тлем-талаптарымен; сонымен атар вексельдермен.
Жабдытаушы жне мердігелермен есептесуді тексере отырып аудитор жргізілген операцияларды жатты негізділігін анытау керек жне оларды толтыру дрыстыын, барлы атайтын жаттарды бар болуына кір аудару керек, ал жеке жадайда - йымда арама арсы тексеріс жргізу керек, керек жадайда бенктерден жаттарды кшірмесін срау [24,287б.].
Кредиторлы арызды натылыын тексеру аудит процедурасыны маыздылыыны бірі болып табылады.
Жабдытаушы жне мердігерлермен есептесу бойынша операцияларды тексере отырып аудитор бухгалтерлік проводкаларды дрыс рылуын тексеру ажет. ндірістік ксіпорыннан баса кптеген йымдар коммерциялы ызметпен де айналысады.
Сатуа арналан ТМ-ды кірістей отырып 1 блімні 1300 блімшесіні шоттарын крсетеді.
Аудитор жабдытаушы жне мердігермен есептесуді тексеріп, олара тиісті орытынды жасау керек. Ол негізделген жне мынадай жаттармен длелденуі керек; шот-фактуралар, накладнойлар, чектер, тлеу жаттары, тгендеу басылымдары, ведомостар, сличительные (салыстырмалы) орытындысында аудитор корреспонденттік шотыны дрыс рылуын текесеру керек.
Кредиторлы арыз аудитіні маызды элементіні бірі бюджетпен есеп айырысуды тексеру болып табылады.
Бюджетпен есеп айырысу аудитін жргізу кезінде тексеріске жататын жалпы сратар мыналар:
1) салы салу базасын анытауды толытылыы жне дрыстылыы;
2) салы ставкаларын олдануды дрыстыы жне баса да тлемдерді;
3) -ндірістік шегерімдерді зандылыы жне негізділігі жне салы тлеу кезінде жеілдіктерді оддану;
4) бюджетке тлем тлеуді толытылыы жне уаыттылыы;
5) есептеу жне тлем тлеу бойынша бухгалтерлік проводкаларды руды дрыстыы;
6) - салы инспекциясына барлы тлемдерді трі бойынша есептілік нысандарын беруді уаыттылыы жне ру дрыстыы;
7) - бюджетпен есеп айырысу аналитикалы жне синтетикалы есепті жргізуді дрыстыы;
8) аналитикалы жне синтетикалы есеп мліметтеріні йым балансыны жне бас кітап жазуларымен сйкестігі.
Аудитор е алдымен салы салу ставкасын олдану жне салы салу базасыны дрыстыын тексеру ажет. Жылды жиынты табыс дегеніміз завды жне жеке тлаларды р трлі кздерден алан табыстары жатады.
Оан барлы табыс трлері жатады. Олар мыналар:
1) ебек тлемі трінде алынатын табыс;
2) ксіпкерлік ызметтен тскен табыс;
3) жеке тлаларды мліктік табысы [25,207б.].
Аудитора мынаны есте сатау ажет: жылды жиынты табыс клемі тзетуге жатады. Тзетуге жатпайтындар:
1) жеке тлалармен алынан дивиденттер;
2) жеке тлалармен алынан пайыздар;
3) зады жне жеке тлалармен алынан онды курсты айырма жне оларды ксіпкерлік ызметімен байланысты;
4) баалы аадарды сатудан нны суі.
Зады жне жеке тланы жылды жиынты табысынан оны алумен байланысты барлы шыындар шегерімді, сонымен атар ебекті тлеу бойынша шыындар. кілетті кімшілік шыындар Р кіметі белгілеген шекті нормада шегеріледі.
Ксіпкерлік ызметпен байланыссыз шегерімдер шыындар бойынша жргізілмейді, сонымен атар жеке тлаларды шыындары.
Шегерімге пайыз сомасы шегінде несие шін паыздар жатады. Салы тлеуші ксіпкерлік ызметтен алынан жылды жиынты табыса осылан табыстар, жмыстар мен ызметтер, ткізілген німмен байланысты кдікті арыздар бйоынша шегерімге ылы.
Сатандыру ызметі мен айналысатын зады тла Р за белгілеген нормалара сйкес сатандыру резервтік ора аудару сома. Шегеріміне ылы, ондай ыа заа сйкес озіні ызметін жзеге асыратын жер ойнауын пайдаланушы да иелі.
Салы тлеуші кез-келген салы жылында баса амортизация нормаларын олдануа ылы. Егер тозуды нтижесінде объектіні ны 40 айы есептік крсеткіштен тмен болса, онда оны ны аымдаы шыындар ретінде бааланады жне шегерімге жатады. Егер топты баланс ны салы жылыны соында 100 айлы есептік крсеткіштен тмен соманы раса, онда топты балансты ны шегерімге жатады.
Егер топты негізгі ралдары ткізілген немесе жойылан болса онда ол да салы жылыны соында шегерімге жатады. Р- кіметі мен белгіленген нормалар бойынша жзеге асырылан айта баалау есебімен топты балансты ны салы салу жылыны аяында келесі тртіпте аныталады, біра одан кем емес.
1) Келесі салы жылында есептелген амортизация сомасына тмендеген келесі жылыны алына топты шегерімдермен оса
2) Салы жылында топтара осылан, сатып алу баасы бойынша негізгі ралдарды ны
3) Салы жылыны ішінде ткізу баасы бойынша топты негізгі раддарын ткізу кезінде алынан сомасы
Салы жылыны ішінде топтан негізгі ралдары ткізу кезінде алынан сома жылды алында топты балансты нынан доары болса.
Шегерімге сонымен атар аомртизациялы аударымдар трінде материалды емес активтерге шыындар да жатады [26,128б.].
Жылды жиынты табыстан шегерімге жататындар:
1) тлеген салытар мыналар шегерімге табыстан жатпайды: жылды жиынты табыс, жеке табыс салыы,
2) бюджетке жатызатыннан баса айыппл жне пенияны оса трасыздар;
3) Р заымен белгіленген нормативті шыындарыа сйес мемлекеттік леуметтік сфераны амтамасыз етуге зады тлалармен жмсалан шыындар,
4) азастанды кадрларды дайындауа жне айматы леуметтік дамуына жер айнауын пайдалануымен жмсалан шыындар;
5) Жылды жиынты табысты алу шін ксіпкерлік ызметте 3 жылдай пайдаланан рылысты ткізу кезінде туатын зиян баалы аазды ткізу кезінде туатын шыындар шегерімге жатпайды.
Сонымен атар шегерімге ткізу кезінде туатын шыындар жатпайды:
- озалмайтын млік;
- баалы ааздар,
- шет ел валютасы
- баалы тастар жне баалы металдар.
Ксіпкерлік ызметтен келетін шыындар болаша кезені жылды жиынты табыс есебінен арызды айтару шін 5 жыл мерзімге апарылады. 7 жыл мерзімге жер ойнауын пайдалану келесім бойынша жзеге асырылатын ызметпен байланысты алыптасатын шыындар апарылады.
Жеке тла шегерімге ылы:
1) салы жылыны ішінде, рбір табыс алынан айа 1 айлы есепті крсеткіш клемінде;
2) салы жылы ішінде рбір семья мшесіне рбір табыс алынан айа 1 айлы есептік крсеткіш клемінде.
3) салыы ставкалары келесі клемде белгіленген:
4) зіні ызметін арнайы экономикалы зонада жзеге асыратын занды тла шін - 20%.
5) Жер ндірісті негізгі ралы болып табылатын зады тлалар шін -10%.
10% клемді ставка мынадай жадайларда одданады: егер занды тла барлы салы салу объектісінен 50% клемде жерді ьіклей пайдаланумен байланысты табыс алса. Сонымен атар занды тлалар жеке есеп жргізуі керек.
Аудитор табыс салынан тлеу кезінде одданатын жеілдіктерді задылыын жне негізділігін анытау керек.
Жеке табыс салыы бойынша салы салута жеке тлаларды келесі тлемдері жне табыс трлері жатпайды:
1) Р азаматы болып табылмайтын, дипломатиялы немесе консульдік жмысшыны жаддаудан тскен ресми табыс,
2) Шет мемлекетте мемлекеттік ызмет бабымен жрген жмысшыдан тскен ресми табыс,
3) Бір жеке тладан, баса жеке тлаа мраа берген млікті ны,
4) Мемлекеттік зейнетаылар, стипендия жне жрдемаы,
5) Балалара алименттер
6) Жергілікті бюджет жне республикалы аражат есебі мен крсетілетін бір уаытты тлемдер жне материалды кмек [27,24б.].
Аудитор ерекше кілді бюджетке тлемдерді толытылыына жне уаыттылыына блу керек, тлем трлері бойынша салы инспекциясына есптілікті дрыс рылуына жне уаытылы берілуіне аса кіл блу керек.
Р- мемлекеттік комитеті келіміс-шартына байланысты, инвестиция бойынша салы тлеушілерге мыналар белгіленеді: негізгі ставкадан 100% дейін табыс салыы ставкасыны тмендеген келісім шарт орытындысынан кейін 5 жыл мерзімге.
Келесі кезеге 5 жыла дейін — негізгі ставкадан кем дегенде 50% шегінде табыс салыыны тмендеген ставкасы. Табыс ставкасы бойынша крсетілетін жеілдіктер клемі жне наты мерзімдері рбір салы тлеуші бойынша келісім-шартта белгіленеді.
Салы тлеушілерге салы сомасы еркін аныталады, белгіленген ставкалар жне крсетілген жеілдіктер есебімен салы салынатын табыс клемі негізінен. Бюджетке салыты аымдаы жарнасы салы жылына шамаланан табыс салыы сомасыны 1/12 блігінен шыа отырып рбір айды 20-нан кешіктірілмей жргізіледі. Зады тламен аымдаы авансты тлемдер бойынша есептесулер есепті кварталды 2-ші айды 15-не дейін салы ызметіні органдарына тапсырады.
Жыдды жиынты табыс туралы декларация жне зады тламен шыарылан шегерімдер тур салы ызметіні органдарына есепті кезеде жыдды 31 наурызына салы регистрациясыны орны бойынша тапсырылады.
Зады тла жылды жиынты табыс туралы декларация жне есепті жыла шыарылан пппп терімнен кейін 10 кннен кейін табыс салыын тлейді.
Бюджетке табыс салыын аударуа салытлеушімен тлем тапсырмасын банк мекемесіне тлеу мерзімі кезінде тапсырады, ал инкассалы тлап - тлеу мерзімінде жне бірінші тртіпте орындалады.
Егер салыты тлеген сомасы аударылан сомада жоары болса, салы ызметі:
1) салы тлеушіні баса салыты тлеу штына жоарылауды кіргізеді;
2) салы тлеушіні келісім бойынша келесі тлемдер бойынша міндеттемені штына алдытарды кіргізеді;
3) салы тлеушіге жазбаша анытама бойынша 20 кнді мерзімде алдыты айтарады;
Зады тлаларды басарушысы жне сйкес жмысшылары тексеру актісін ол оюа міндетті, егер ол фактімен келіспесе жазбаша тсініктеме жазады.
Салы тлеушіге салыты дрыс есептеу жне уаытылы тлеу жауаптылыы жктеледі [28,4б.].
Уаытында тленбеген салы сомасы Р лтты банкісімен белгіленген 1,5 ставка клемінде пеньяны аударумен бюджетке тленеді, рбір кешіктірілген кн шін. Салыты айта тлеу сомасын салы тлеушіге уаытында тлемесе Р лтты Банкімен белгілеген 1,5 ставка клемінде процент тленеді, рбір кешіктірілген кнге.
Белгіленген мерзімде салы декларациясыны крсетпеген зады тлаа рбір айда 5% клемінде айып пл таады.
Декларацияда салы клеміні тмендеуі, яни тлейтін сомадан аз болса, салы тлеушіге тмен салы сомасынан 100% клемде айып пл тлетеді 1 айды аымдаы тлем сомасынын азаюына аымдаы тлеу сомасынан 100% клемде айып пл тленеді.
Тауарларды ткізу бойынша тауарларды жргізу есепте крсетілмесе тауарлар нынан 100% клемінде айып пл тленеді.
Салы тлеуші салы кезеі біткеннен кейін 5 жыл ішінде табыс салыын дрыс есептемеуді нтижесінде арты тскен сомасына талап ету шін анытама жаза алады.
Салы тлеушіні салы декларациясын дрыс ру бойынша ызмет крсететін аудитор салы тлеушіге крсетілген декларацияны жазуа, мр оюа жне зіні тіркеу нмірін крсетуге міндетті.
Зады тламен салы декларациясын дрыс руды жне уаытындаа крсетуді тексеру отырып, аудитор занды жне жеке тладан бюджетке табыс салыын тлеуді жне есептеу бойынша бухгалтерлік проводкаларды руды дрыстыын тексеру керек.
Табыс салыы бойынша бюджетпен есеп айырысу тексергеннен кейін аудитор С бойынша бюджетке тлемдерді дрыстыын жне уаытында тлеуді тексеруге міндетті.
осылан на салынатын салы тауарларды ндіру, жмысты орындау немесе ызмет крсету жне оларды айналысы барысында осылан н сіміні бір блігін аудару, сондай-а осы елге тауарлар импорты кезіндегі аударым болып табылады.
осылан на салынатын салы объектілері болып, салы салынатын айналым жне салы салынатын импорт болып табылады.
Салы салынатын айналым болып тауарларды (жмыс, ызмет) ткізу бойынша айналым болып табылады.
Салы салынатын импорт блып салытан босатылатындардан баса, импорттелетін тауарлар жатады.
Салы тлеушілер болып С бойынша есепте тран немесе труа міндетті ксіпкерлік ызметпен айналысатын йымдар болып табылады.
Импорттелетін тауарлар бойынша салы тлеушілер болып Р аймаында импортты жзеге асыратын ксіпорындар жатады. Сонымен атар осы тлалар с есебінде трды ма, трмады ма, ксіпкерлік ызметпен айналысады ма, жо па, оан арамайды.
Салы салынатын айналым млшері баа жне тарифті олдана отырып тауарларды (жмыс, ызмет) ткізу ны негізінде аныталады. Салы салынатын айналым млшеріне акциздік тауар бойынша акциз сомалары кіреді.
Салы салынатын импорт млшеріне Р- кеден завдарына белгіленетін импортталатын тауарларды кедендік ны, сондай-а осылан н салыын оспаанда, Р-на тауарлар импорты кезіндегі салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер сомалары енгізіледі.
осылан н есептен босатылатын айналымдар:
1) пошта маркалары,
2) акциздік алым маркаларын
3) укілетті органдар жзеге асыратын, солара байланысты мемлекеттік баж алынатын ызметтерді;
4) адвокатты ызметті, нотариатты іс-рекеттерді жзеге асыру бойынша крсетілетін ызметтерді;
5) Р лтты Банкі ткізетін тауарлар
6) Мемлекеттік меншікті жекешелендіру тртібімен ткізілетін млікті;
7) Р- завдарына сйкес мемлекеттік мекемелерді пайдасына теусіз негізде рамдарды беру, сондай-а мемлекеттік мекемелерді мемлекеттік органдар пайдасына теусіз негіздены рамдарды беруді;
8) жарылы капитала жарналарды;
9) жарылы капитала жарна ретінде алынан млікті айтарып алуды; жерлеу бюроларыны дет-рыпты ызмет крсетулерін зираттар мен крематорийлерді ызмет крсетулерін;
10) оларды ткізу жніндегі ызмет крсетулерді оспаанда, тлотереялы билеттерді ткізу бойынша айналымды;
11) банк арталарымен операциялар бойынша есеп- исаптара атысушылара жинау, ндеу, жне таратып беру жніндегі ызмет крсетулерді ткізу бойынша айналымдар.
Егер салы тлеуші ызмет ететін ксіпорнын баса салы тлеушіге берсе, онда ондай беру с-нан босатылады.
рбір салы тлеушіні міндеті:
- рбір есепті кезеде с бойынша декларация крсету керек
- бюджетке рбір есепті кезеце салыты декларация крсететін мерзімде немесе оны алдында тлеу.
С бойынша декларация келесі айды 15 нен кешіктірілмей тапсырылады. С бойынша бюджетпен сеп айырысу орта айлы тлемдер квартала 500 айлы есептік крсеткішті раса, онда есепті кезе квартал болып табылады.
осымша табыса салынатын салыты салы салу объекісі - салы тлеушілерді ыэметтен тскен табысы.
осымша табыса салыты тлеу жадайы, тртібі жне млшері келісім шартта белгіленеді. Бл салы ашалы нысанда тленеді.
осымша табыса салы Р кіметімен білгіленген ставка бойынша есепті жылды алында есептеледі.
осымша табыса салы бойынша салы органдарына келесі кезені 10-ші суіріне дейін тапсырылады.
Жалпы мемлекеттік салы бойынша бюджеттен салытарды дрыстыын тексергеннен кейін аудиторга жер салыыы, млік салыы жне клік руына салы сияты салытарды дрыс салунуын тексеру керек.
Жерге тлем жерсалыы нысанында тленеді. Ол жер участкасы ны орналасу жеріне, сапасына бойы аныталады.
Жер салыын тлеушілер болып жер участкасын пайдаланатыннемесе оын ие болатын йымдар табылады.
Аренда негізінде жерді пайланананы шін жер салыын ставка бойынша арендаа берушііі тлейді.
Жер салыыны салы салу объектісі йымны иелігіндегі жер усаткасы болып табылады. Жер салыыны млшері жер участканы сумен ажет етілуіне, орналуына жне сапасына байя аныталады жне жердіі пайдаланушыны ызметті нтижесіне байланысты емес.
Жер салыы жер ауданыны берлігіне жыдды белгіленген тлем трінде белгіленеді. Ол жер участкасыны ауданынан шыа есептеледі.
Ауыл шаруашылыы баыттаы жерлерге жер салыыны базалы ставкаларыы 1 гектара есеп трінде белгіленеді жне бонитет балымен лшенеді.
Млік салыынан мыналар босатылады:
- ксіпкерлік ызметте пайдалынбайтын ммлік салы бойынша бюджеттін йымдар жне кммерциялы емес йымдар;
- Р лтты банкі, оны фирмалары;
- Р кіметі белгілі ажеттілік нормативті актілер шегіндее салы салу объектілері бойынша бірінай жер салыын тлеушілер;
- Діни бірлестіктер т.б.
Млік салыы бойыншаа крсетілетін жеілдіктерді млшері жне аны мерзімі рбір салы тлеушімен келісім шартта белгіленеді.
Ксіпкерлік ызметпен айналысатын зады тлаларды млік нына 1 пайыз ставка бойынша есептелетін салы сомасы салы салынатын жылды 20 апанда, 20 мамырда, 20 тамызда жне 20 арашада тленеді.
Салы салы салынатын объектіні орналасу жері бойыншаа тленеді.
Жергілікті салыты маызды трі клік ралдарына салыболып табылады. Салы тлеушілері бойлып иелігінде клік ралдары бар занды жне жеке тлалар бойлып табылады.
Клік ралдарына салы салы жыл сайын тленеді жне айлы есептік крсеткііштен пайыз трінде есептеледі.
Клік салыынан босатылатын тлалар мыналар:
1) Р-ны кіметі белгіленген клік ралдарына ажеттік нормативтері шегінде тірынай жер салыын тлеушілер, сондай-а мамандырылан ауыл наруашылы техникасы бойынша ауыл шаруашылы німін ндірушілер.
2) Мемлекеттік бюджет есебінен амтылатын йымдар;
3) Меншігінде бір автоклік ралы бар лы Отан Соысыны ардагері;
4) Меншігінде 1 автоклік ралы бар Кеес Одаыны батыры, социалисті ебегерлері, Ардаты ана атаын алан;
5) Пайдалану мерзімі 7 жылдан асан клік ралдары.
Салыты клемі салы тлеушімен еркін аныталады. Занды тлалар клік раддарына салы бойынша декларацияны есепті жылды 31 желтосанда келесі кезені 31 ші наурызынан кешіктірелмей тапсырылады. Есептелген салы бюджет алдындаы міндет болып табылады. Егер осы салы бойынша тлемді бюджетке тлемесе жауапа тартылады. Уаытында тленбеген салы сомасы 1,5 ставка млшерінде пеня ретінде тленеді.
Бюджетпен есеп айырысуды дрыстыын тексергеннен кейін аудитор бухгалтерлік есеп штындаы операцияларды дрыстыын тексеру керек.
Мндай шот акционерлерге дивидент толеу бойынша йымны арыздары туралы апарат шін арналан. Мндай апарат номері 9-шы Журнал ордерде бар [29,58-60бб.].
Аудитора дивиденттерді тлеу жне есептеу бойынша бухгалтерлік жазуларды дрыстыын тексеру ажет. Аудитора дивидентті тлеу негізділігін жне дрыстыын тексеру керек.
Аудитор баалы ааздарды шыуы кезеінде айтылаты жне акция немесе сертификатты арты жаында крсетілетін дивиденттерді тлеу тртібімен танысу керек.
Бухгалтерлік баланста крсетілген кредиторлы арызды келесі блімі "Ационерлік оамны ызмет адамына арыз" болып табылады. Берілген блімні берілгендері ойынша жылды басындаы жне алындаы алдытардыы Бас кітапты жне номері 9 Журнал ордер бойынша алдытармен салыстыру керек.
Аудитора сіресе "Баса да кредиторлык арыз" бліміне кіл аудару керек. Балансты осы блімі бойынша жылды басындаы же алындааы аддытарды дрыстыын анытау шін адды сомаларын Бас кітаптаы жне Журнал ордерге салыстыру керек.
Кредиторлы арыздарды е маызды блімі баланста крсетілген ебекті тлеу бойынша зіні персоналына ксіпорынны арызы болып табылады.
Осы арызды негізгі аудиті болып ебек есебіні ызметін жне ебек аыны тексеру болып табылады, сонымен атар ебек тлемі бойыншаа есепті жргізуді дрыстыын тексеру йымны ебекті тлеу бойынша арызы 3350-ші шотпен жргізіледі. Ебекаы тлемін аудиторлы тексеру кезінде аудитор ебек тлеміні ішкі баылау жадайын тексеру керек, оны баалап жне аудит процедурасыны бадарламасын ру керек.
Содан кейін аудитора алашы жаттарды дрыстыын, оларды толтыру дрыстыын, ебек аыны тлеу жне есептеу бойыншаа нормативті жаттарыны талабы мен сйкестілігін зерттеу керек. Осы процедураны тексеру кезінде аудитор ызмет тлаларды олыны бар болуын, барлы реквизиттерді дрыс толтырылуын жне жатта тзетулерді жо екенін анытайды. Алашы жаттарды зерттеу кезінде аудитор жсмыс уаыты жне наряд есебіні табелін тексеруге аса кіл блу керек. Ол шін нарядтарды, олаарды беру кні бойынша талдау жасау керек; нарядтаы жмысшыларды фамилияларын жне жмыс уаыт есебі табелі жеке рам есеьіні берілгендерімен салыстыру керек. Сонымен атар мынаны тексеру керек: алашы тленген алашы жаттар бойынша соманы айтаанып есептелген жадайларды [30,239б.].
Жмысшыларды жеке рам есебін кадр блім жргізеді. Жмыса абылдаан рбір адама жеке карточка тортырылады жне оан табель нмірі беріледі. рбір жмысшыа есеп шот ашылады. Онда жмысшыны анытама апарат жне есептелген жне сталан сомалар тур. Апараттар жазылады.
Аудитты маызды процдурасыны бірі ебекаы тлемін есептеуді тексеру болып табылады. Олара:
- тлемні тарифті ставка жне оклад бойынша дрыстыы;
- сыйаы есептеуді негізділігі жне дрыстыы.
- тнгі уаыттаы жмыс шін, ауыр жне зиян жадайлардаы жмыс, демалыстаы жмыстар, мейрам кндері шін тлемні дрыстыы жатызылады.
Тексеру орытындысында аудитор мынаны белгілеу (анытау) керек:
- уаытында алынбаан ебекаы депонентті сомаа уаытында апарыдды ма;
- депоненттелмеген сома тленеді ме;
- бірігу бойынша тлем брыстыы;
- жмыс істемеген уаыт шін тлемді есептеуді дрыстыы;
- ебек тлеу орына шыаруды дрыс апарылуы;
- жеке тлемдерді німні зіндік нына дрыс апару;
- ебек тлеу оры бойынша бухгалтерлік проводкаларды руды дрыстыы;
- аналитикалы жне синтетикалы есепті жргізуді дрыстыы.
Ебек тлемі бойынша есептеудіі тексере отырып аудитор леуметтік сатандыру жне ажет ету бойынша есептеулерді тексеру керек.
леуметтік сатандыру жне ажет ету бойынша есептеулерді тексеруді негізгі міндеті болып тлем сомаларын дрыс есептеу, осы операцияларды бухгелтерлік есепте дрыс крсетілуі.
Жоарыдан шыа отырып аудитора мынаны тексеру ажет:
- сатандыру жарналарын есептеу шін ебек тлем орын анытауды дрыстыы;
- сатандару жарналардын тарифтарын дрыс олдану;
- жарналарды толы жне уаытылы аудару;
- жрдемаы, зейнет аы т.б. есептеуді негізділігі жне дрыстылыы; - жарналарды есептеу жне аудару бойынша бухалтерлік есепте операцияларды дрыстыы;
- сатандыру жарналарды трі бойынша есептілікті нысандарын уаытында руды жне дрыстыын тексеру.
Несиелік арызды тексеру бойынша жмысты аятай отырып аудитор оны дрыстыына таы да кзі жетуі керек. Ол шін келісім шарттарды оу керек, жмысшылапмен сйлесу керек.
Ары арай аудитор "Аымдаы міндеттеме" бліміндегі "Тлем есептелген шыындар" блімшесін тексеру керек.
Резервті ру шін міндетті шарт болып, мынау табылады: оларды алыптасу тртібі жне млшері: ксіорынны есеп саясаты бойынла бйырыында крсетілуі.
Аудитора негізгі ралдарды жндеу жне пайдаланылытан жне рылатын резервті дрыстыына аса кіл білдіру керек.
Уаытында жасалан жндеу сіпорынны жмыс жылдамдыын, тотап алуларды ысартуды, негізгі раддарыны ызмет ету ерзімін сіруді амтамасыз етеді [31,18б.].