Салыты міндеттеме есебі мен талдауы
Салы міндеттемесі мемлекет алдындаы рбір салы тлеушіні міндеттемесі болып табылады жне ол салы заына сйкес жргізіледі.
2001-жылгы 12-маусымда №209—11 азастан Республикасыны "Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдері туралы" (згертулермен жне толытырулармен) салы Кодексі абылданды. Кодекске сйкес жеке жне занды тлалардан алынатын салытар мемлекеттік бюджетті толытыруды негізгі кзі болып табылады.
Салы кодексі республикалы жне жергілікті бюджетке тсетін салытарды, алымдар мен тлемдерді белгілейтін, азастан Республикасы зандарымен реттелетін бірден-бір занды жаты болып табылады. Салы кодексі салытарды толы тізімін, оларды есептеу тртібін, салы салу объектілерін, салыты негізгі трлері бойынша тлеушілерін анытайды. Салытар, алымдар мен баса да міндетті тлемдер деп Кодексте белгіленген тртіпке сйкес азастан Республикасыны бюджет жйесіне тлеушілерден аударылан (блінген) аражаттарды айтамыз.
Салытарды, алымдарды жне баса да міндетті тлемдерді енгізу жне аудару немесе тотату ыы азастан Республикасыны за органдарыны кілеттілігіне жктелген. Бл ы тек ана Салы кодексіне згерістер мен толытырулар енгізу арылы жзеге асырылады.
Салы тлеуші, салы міндеттемесін орындау барысында, салы салынатын объектісін, салы базасын, салы млшерлемесін, салы кезеін білуге міндетті болады. Бл кезде: салык, салынатын объектісі жне салы салумен байланыстъ, объектілері: млік жне рекеті болып табылады, егер де олар бар болса, онда салы тлеушіні міндеттемесі де пайда болады.
Салык, базасы деп ыты, физикалы базасын айтады жне де салы салу объектісіне баса да сипаттамасы бойынша салы салуа жатуы ммкін Салы базасынъщ негізінде салы сомасы жне баса да тлеулерді млшері аныталады.
Салы млшерлемесі салы базасыны лшем бірлігіне есептелген салы дегейі болып табылады. Салы млшерлемесі пайызды немесе абсолюттік сомасы бойынша салы базасыны лшем бірлігіне арап белгіленеді.
Салы кезеі — бл уаыт кезеі, рбір салы тріне жне Салы кодексіні баса да міндетті тлемдеріне олайлы етіп белгіленеді, сол кезе біткеннен кейін салы базасы аныталынып бюджетке тленуге жататын салы пен баса да міндетті тлемдері есептелінеді.
азастан Республикасындаы салы заы - млікті кірістірілген жне тауарды сату масатында жнелтілген, ызметті крсетілген, жмысты атарылан кезеімен есептелген шыысы мен тленген табысыны кезеіне арамастан, салыты есепті орап есептеу дісі бойынша рылады [32,134б.].
3100 «Салы бойынша міндеттемелер» кіші блімі йымны салы тлеу жніндегі міндеттемелерін есепке алуа арналан.
Осы кіші блім мынадай шоттарды топтарын амтиды:
3110 – «Тлеуге тиісті корпорациялы табыс салыы», мнда тлеуге жататын корпорациялы табыс салыы есепке алынады;
3120 – «Жеке табыс салыы», мнда жеке табыс салыын есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады;
3130 – «осылан н салыы», мнда осылан н салыын есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар есепке алынады;
3140 – «Акциздер», мнда акциздерді есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады;
3150 – «леуметтік салы», мнда леуметтік салыты есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады;
3160 – «Жер салыы», мнда жер салыын есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады;
3170 – «Клік ралдары салыы», мнда клік ралдарына салы есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады;
3180 – «Млік салыы», мнда млікке салы есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады;
3190 – «зге салытар», мнда алдаы топтарда крсетілмеген зге салытарды есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады.
3200 «Баса міндетті жне ерікті тлемдер бойынша міндеттемелер» кіші блімі, салыты алып тастаанда, азастан Республикасыны занамасына сйкес тлеуге тиісті міндетті жне ерікті тлемдерді есепке алуа арналан.
Осы кіші блім мынадай шоттарды топтарын амтиды:
3210 – «леуметтік сатандыру бойынша міндеттемелер», мнда леуметтік сатандыру бойынша аударымдарды есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады;
3220 – «Зейнетаы аударымдары бойынша міндеттемелер», мнда зейнетаы аударымдарын есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады;
3230 – «Баса міндетті тлемдер бойынша зге міндеттемелер», мнда баса міндетті тлемдер, мысалы алымдар, мемлекеттік баждар, тлемдер бойынша аударымдарды есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады;
3240 – «Баса ерікті тлемдер бойынша зге міндеттемелер», мнда баса ерікті тлемдер бойынша аударымдарды есептеумен жне тлеумен байланысты операциялар крініс табады [33,33б.].
Ксіпорындар мен йымдар зіні шаруашылы ызметі барысында меншікті капиталмен атар баса арастырылан (тартылан) капиталды да олданады. Бл атыстырылан капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Кез келген ндіріспен айналысатын йым сол німді ндіру шін ажетті шикізаттар мен материалдар аланы шін жабдытаушы-мердігерлеріні алдында міндетті болса, саудамен айналысатын йымдар зіні сататын тауарларын жеткізіп беруші, яни ызмет крсетуші йымыны алдында арыз болуы ммкін. Тіпті ндірістен де немесе саудамен де айналыспайтын ксіпорындарды зі арамаында жмыс істейтін жмысшылары мен ызметкерлеріне оларды істеген ебегі шін, сондай-а бюджетке трлі салытар шін арыз немесе оны алдында міндеттемесі болуы ммкін. азіргі тада аржыны жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет еддерден арыз, несие алып здеріні жмысын жандандырып жатан, сондай-а міндеттемелерін шектен тыс кбейтіп алып, оны айтаруа ммкіншілігі болмай жабылып, аукциона салынып, сатылып жатан йымдар кптеп кездеседі. Осы айтылан міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі е негізгі, яни ай саладаы болмасын ксіпорындарды ккейтесті мселелері екендігі сзсіз. Ксіпорындардаы міндеттемелерді есебі типтік шоттар кестесіні алтыншы міндеттемелер деп алынатын блім шоттарында есептеліп жргізіледі.
Бюджет — жалпы мемлекеттік трыдан блініп (бекітіліп) пайдалану, жмсау шін рылатын аржы оры болып табылады. Бюджетті аржысы экономиканы дамытуа, халыты материалды л-ауатын, мдени дегейін ктеруге жне баса да масаттара пайдаланады.
азастан Республикасыны салы кодексіне сйкес жеке жне зады тлалардан алынатын салытар, Мемлекеттік бюджетті толытыруды негізгі кзі болып табылады.
азастан Республикасыны резидент зады тлалары, сондай-а азастан Республикасында ызметін траты мекеме арылы жзеге асыратын немесе азастан Республикасындаы кздерден табыстар алатын резидент емес зады тлалар корпоративтік табыс салыын тлеушілер болып табылады.
Корпоративтік табыс салыын салу объектілері мыналар болып табылады:
1) салы салынатын табыс;
2) тлем кзінен салы салынатын табыс;
3) азастан Республикасында ызметін траты мекеме арылы жзеге асыратын резидент емес зады тланы таза табысы.
Салы салынатын пайыз жылды жиынты табыс пен шегерімдер арасындаы айырма ретінде айындалады.
Соны нтижесінде бухгалтерлік есеп пен салы есебіні арасынада таза пайданы анытауда айырмашылытар туындайды. Олар траты жне уаытша болып блінеді.
1995 жылы «Салытар жне де бюджетке баса да міндетті тлемдер туралы» Р Президентіні Жарлыына дейін таза пайдаа (корпоративтік табыса) салынатын салы бухгалтерлік есеп деректеріні негізінде жргізіледі. Кейіннен есепті екі трін (бухгалтерлік, салыты) толы блу ажеттігі пайда болды.
Сурет -1. Корпоративтік салы салынатын табысты анытауда салы есебі мен бухгалтерлік есеп арасындаы туындайтын айырмашылытар негізі.
Ескерту - : Практикум (арнайы курс) / Б.С. Мырзалиев, Р.С. бдішкіров.- Алматы: За дебиеті, 2008.- 134б.
Корпоративтік табыс салыы азастан Республикасыны мемлекетік бюджеттіні кірістеріні рылуына лкен сер етеді. Одан тсетін бюджеттік тлемдер мемлкеттік бюджетті салыты тсімдеріні 1/3 блігін, (немесе 2013ж – 41,2 %, 2014ж-35,2%, 2015ж-32,2%) ал республикалы бюджетті салыты тсімдерді жартысын (немесе 2013ж -53,4%, 2014ж -46,5%, 2015ж-46,6%) рады. Оны келесі кестеден круге болады.
Кесте 2
Корпоративтік табыс салыыны субъектілері мен объектілері
| Корпоративтік табыс салыыны субъектілері | Салы салынатын объектілері | Салы млшерлемесі | Салыты кезе |
| Зады тла, Р резиденттері (блара лтты банкі мен мемлекеттік йымдар кірмейді) | Салы салынатын табыс | 20% | Календарлы жыл |
| Тлем кезінен салы салынатын табыс | 10% | ||
| Кесте 2 жаласы | |||
| Зады тла, Р резиденттері, олар шін жер ндірісті негізгі ралы болып табылады | Салы салынатын табыс | 10% | Календарлы жыл |
| Р траты йымдар арылы, ызметін жзеге асыратын резиденттер емес зады тлалар | Таза табыс | 15% | Календарлы жыл |
Ескерту - Д.Г. Черник, А.П. Починок, В.П. Морозов Основы налоговой системы. 2-е
изд. Москва: «Юнити», 2009 ж.-33б.
Осы 10 жыл аралыында (2005-2015 жж.) жалпы бюджет кірістері 309,5 млрд-тан 2887,9 млрд-а дейін, немесе 9,3 есе сті. Ал оны ішінде корпоративтік табыс салыыны тсімдері 38,3 млрд тенгеден 758,3 млрд тенгеге дейін, немесе 19,8 есе сті. Бл осы аралыта азастан Республикасындаы ксіпкерлік ызметті су дегейіні лкен арында жргендігін потенциалды жне соан байланысты корпорациялы табыс салыыны скендігін крсетеді.
Корпоративтік табыс салыы бойынша салы есептілігі, салы тлеушілерді мынадай санаттарыны райсысы шін:
1) сатандыру, айта сатандыру йымдары, зара сатандыру оамдары;
2) коммерциялы емес йымдар;
3) леуметтік саладаы ызметті жзеге асыратын йымдар;
4) жер ойнауын пайдалануа арналан келісім шарттар бойынша немесе німді блу туралы келісім шарттар бойынша ызметті жзеге асыратын жер ойнауын пайдаланушылар;
5) здеріне декларацияны жасау жне табыс ету жніндегі міндет белгіленген, корпоративтік табыс салыын баса да тлеушілер шін жеке-жеке осы декларацияа осымшалармен оса бекітеді.
Корпоративтік табыс салыы бойынша декларация салы тлеушілерді жылды жиынты табыса енгізілген табыстарды корпоративтік табыс салыын, шегерімге жатызылан шыыстарды, оларды тзетілімдерін, салы салынатын табысты, салы салынатын табысты азайтатын табыстар мен шыыстарды, шеккен залалдарды, салы кезеі шін есептелген салы сомасын жне салы кезеі шін есептелген салы сомасын азайтатын салытар сомасын декларациялауына арналан.
Корпоративтік табыс салыы бойынша декларацияа осымшалар салыты баылау масатына орай салы ызметі органдары пайдаланатын салы міндеттемесін есептеу туралы апаратты егжей-тегжейлі крсетуге арналан.
Корпоративтік табыс салыы бойынша декларацияа осымшаларды нысандары мынадай:
1) н сімінен тсетін табыстар (залалдар) жніндегі;
2) 2 кмнді міндеттемелер, кмнді талаптар бойынша табыстар мен шыыстар, міндеттемелерді жне талаптарды есептен шыару, оны ішінде кредиторлар мен дебиторлар бойынша есептен шыару жніндегі;
3) сыйаылар бойынша табыстар мен шыыстар жніндегі апаратты амтуы ммкін. Сыйаылар бойынша шыыстар жніндегі осы осымшаны нысаны сыйаы алушылар бойынша белгіленуі ммкін;
4) ткізілген тауарлар, орындалан жмыстар, крсетілген ызметтер бойынша шыыстар жніндегі апаратты амтуы ммкін. Осы осымшаны нысаны осылан н салыын тлеушілер болып табылмайтын тлалар шін нім берушілер бойынша белгіленуі ммкін;
5) свопты оспаанда, туынды аржы ралдары бойынша табыстар (залалдар) жніндегі апаратты амтуы ммкін. Осы осымшаны нысаны келісімшарт жасаушы агенттер бойынша белгіленуі ммкін;
6) резидент еместі басару жне жалпы кімшілік шыыстары жніндегі;
7) инвестициялы салы преференциялары жніндегі;
8) салы салынатын табысты азайтатын табыстар мен шыыстар жніндегі апаратты амтуы ммкін. Осы осымшаны нысаны теусіз берілген млікті, демеушілік кмекті алушылар бойынша белгіленуі ммкін;
9) амортизациялы аударымдар, жндеуге жмсалатын шыыстар жне тіркелген активтер бойынша баса да шегерімдер жніндегі;
10) шетелдік кздерден алынатын табыстар жніндегі, жеілдікті салы салынатын елдерге тіркелген немесе орналасан компаниялар пайдасыны немесе пайдасыны бір блігіні сомалары жніндегі, сондай-а тленген шетелдік салы жне есепке жатызылу сомасы жніндегі апаратты амтуы ммкін.
Осы осымшаны нысаны осындай табыстар алынан тлалар бойынша белгіленуі ммкін;
1) алынан стандартты салы жеілдіктері бойынша салы міндеттемесін есептеу жніндегі;
2) халыаралы шарттара сйкес салы салудан босатылуа жататын табыстар жніндегі апаратты;
3) корпоративтік табыс салыы бойынша декларациямен табыстар мен шыыстар туралы есепті салыстыруды;
4) Своп бойынша табыстар (залалдар) жніндегі апаратты амтуы ммкін.
Осы осымшаны нысаны келісімшартжасаушы агенттер бойынша белгіленуі ммкін;
1) млікті сенімгерлікпен басару рылтайшылары жне (немесе) сенімгерлікпен басару туындайтын зге жадайларда пайда алушылар бойынша салы салу объектілері жне (немесе) салы салуа байланысты объектілер, салы міндеттемесі туралы;
2) резидентті азастан Республикасыны шегінен тысары жерлерде орналасан траты мекемелері шегерімге жатызатын, резидентті басарушылы жне жалпы кімшілік шыыстары жніндегі апаратты амтуы ммкін [36,12-14бб.].
Резидентті табысынан тлем кзінен сталатын корпоративтік табыс салыы бойынша есеп-исапа осымшаны нысанында табыс алушылар бойынша мынадай апарат амтылуы ммкін:
- тленетін табыс сомасы;
- тленген табыс сомасы;
- корпоративтік табыс салыыны ставкасы;
- тлем кзінен сталатын салы сомасы;
- іс жзінде тленген салы.
Резидент еместі табысынан тлем кзінен сталатын корпоративтік табыс салыы бойынша eceп-исапа осымшаны нысанында табыс алушылар бойынша мынадай апарат амтылуы ммкін:
- салы тлеуші туралы жалпы сйкестендіру деректері;
- салы салу объектілері, оны ішінде халыаралы шарта сйкес салы салудан босатылан салы салу объектілері туралы;
- салы ставкасы туралы;
- халыаралы шарттарды олдану туралы;
- азастан Республикасында ызметті жзеге асыру кезеі туралы;
- халыаралы шарта сйкес есептелген салы сомасы туралы.
Жылды жиынты табысын есеп айырысу жолымен алынатын, салы есебі мен бухгалтерлік есепті жргізу нтижесінде алыптасады. Жмыс жоспарындаы ксіпорынны табыстарыны бухгалтерлік есебі шін, аржылы йымдастыруды халыаралы стандарттары бойынша шоттарды «Табыс» шотыны 6-блімі арастырылан.
Бл блімге келесі блімшелер енеді:
6000 - «німдерді ткізу мен ызмет крсетуден тсетін табыстар»;
6100 - «аржыландырудан тсетін табыстар;
6200 - «Баса табыстар»;
6300 - «ызметті тотатуа байланысты тсетін табыстар;
6400 - «лестік атысу дісі бойынша есептелетін йымны пайда лесі».
Табыс бл капиталда атысатын тланы жарнасымен байланысты, кбеюден айрышаланатын, капиталды кбеюіне келетін, есептік кезе ішіндегі тсім тріндегі экономикалы пайданы суі немесе активтерді суі немесе міндеттемелерді азаюы. Есеп беру кезеіні аяында осы блімні шоты 5510 «Есепті жылды блінбеген пайдасы (жабылмаан залалы)» тобыны шотына жабылады.
Тауарларды, орындалан жмыстар мен ызметтер крсетуді ткізуден тсетін табысты анытау блімшелерді шоттары бойынша деректерді талдау негізінде жргізіледі:
6000 - «німдер мен ызмет крсетуді ткізуден тскен табыс»;
6010 - «ызмет крсету бойынша німдерді ткізуден тскен табыс» (німдер мен ызмет крсетуден табысты алумен байланысты операциялар крсетіледі);
6020 - «Сатылан німні айтарылуы» (сатылан німні айтарылуына байланысты операциялар крсетіледі);
6030 - «Сату мен баадан тсірілетін жеілдік» (сату мен баадан тсірілетін жеілдік берілуімен байланысты операциялар крсетіледі).
Тауарларды (ызметтер, жмыстар) ткізуден тсетін табысты дрыс анытау масатында алашы жаттар бойынша іріктеу жргізіледі: кассалы жаттармен (кірістік жне шыысты кассалы ордермен, ККО жне ШКО тіркеу журналымен, кассалы кітап), банктік кшіріммен жне аымдаы жне валюталы шоттарды осымшалары бойынша жргізіледі; жіберілген тауар бойынша, орындалан жмыстар, жнелтпе жаттар негізінде крсетілген ызметтерге, салыты шот-фактура, абылдау жне беру актілері бойынша бухгалтерлік есепті тіркелімінде крсетілген деректерді дрыстыы тексеріледі [37,18-20бб.].
Міндеттемелерді есептен шыарудан тскен табыстара мыналар атысты:
- кредиторды салы тлеушіден міндеттемелерді есептен шыаруы; .
- уыну мерзіміні туіне байланысты міндетті емес, Салы кодексіне сйкес кдікті деп табылан міндеттемеден басаны оспаанда есептен шыару;
- сот шешімі бойынша міндеттемені есептен шыару.
Міндеттемені есептен шыару нтижесінде алынан табыс сомасы есептен шыарылан кредиттік арызды сомасына те. Кредиттік арызды есептен шыарылан сомасы салы тлеушіні келесі шоттарындаы бухгалтерлік есепте: ыca мерзімді аржылы міндеттемелер» 3000 кіші блімшесіні дeбeт шоттарында (3010-3050 шоттары), «ыса мерзімді кредиттік арыз»: 3300 (3310-3390 шоттары) шотында, «Баса да ыса мерзімді міндеттемелер» 3500 (3510 шоты), «Баса табыстар» 6200 шотында крсетіледі.
Млікті жала бергеннен тсетін табыс сомасы жала беру жне «аржылы жалдаудан алынатын кірістер» 6130 кредит шотыны, «Операциялы жалдаудан тсетін кірістер» 6260 жне «Жала беру бойынша ыса мерзімді дебиторлы арыз» 1260-шы, «Жала беру бойынша за мерзімді дебиторлы арыз» 2160-шы шоттарды деректерімен аныталады.
Есеп беру айыны келесі айына атысы жо, жала алушымен аымдаы айда берілген жала беру тлемінен алынан сомаа «Аша аражаты» блімшесіні 1000-дебет шотына (l010-1030 шоттары), «Келесі кезені табыстары» 3520-кредит шотына жасалады. Жала бергеннен тсетін табыстарды крсету шін «Млікті жала беруден тсетін табысты» 4-осымшасы жне 100.04.001.-жолындаы осымша нысаны толтырылады. Бл нысан жала берілген млікті жала берушіні СТН-ін, жала беру келісіміні нмірі мен кнін жне алуа жататын жалды тлемді ажыратyды арастырады.
тыстар бойынша табыстар сомасын анытау шін «Баса да табыстарды» 6280 карточкалы шотына, «Лотереяа атысудан алан тысты» - Дт 1030, Кт б280 осалы шоттарына іріктеу жргізіледі, тыс трі бойынша алынан табысты ажырататын тізімдеме жасалады.
Салыты есепті дайындау шін жыл ішінде тауарлар (ызметтер, жмыстар) бойынша, кредиттік арызды eceптен шыарудан тскен табысты жне жмысшыларды табысы бойынша кдікті міндеттемелерді есептен шыарудан тскен табысты тізімге толтыру ажет [38,136-137бб.].