Салытар бойынша есеп айырысу есебі мен аудитін

Жетілдіру жолдары

 

Салытар бойыншаесеп айырысу аудиті келесі бухгалтерлік шоттарды зерттеуден басталады.

Кесте 9

Бухгалтерлік шоттар бойынша салыстырмалы кесте

Брыны шот №	Шот атауы	Дебет	Кредит	Есеп беру мерзімдері
	Корпорация табыс салыы			Келесі жылды 31 наурызынан кеш емес
	Мерзімі кейінге алдырылан корпорация табыс салыы			Жылды декларация ран кезде
	осымша н салыы			Салы периодынан кейінгі 15 кннен кеш емес 211-252 бап СК
	Акциздер			Салы периодынан кейінгі 15 кннен кеш емес 255-273 бап СК
	леуметтік салы	7110, 7210, 8010, 8020, 8030		Есеп берілетін тосаннан кейінгі 15 кнінен кеш емес 315-322 бап СК
	Жер салыы			Есеп беру периодыны 31 наурыздан кеш емес 323-344 бап СК
	Млік салыы			138-140, 354-367 бапСК
	Клік ралдарына салынатын салы			345-350 бапСК
	Жеке табыс салыы			136-137 бапСК
	зге салытар

Ескерту - Сборник по разъяснению основных положений кодекса РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс). // Министерство государственных доходов Республики Казахстан. Астана, 2011ж.-178б.

 

Тжірбиеде кптеген ксіпкерлер аудит жргізуде салы есептіліктерін тексеру мен ревизорлар жмысы образында креді, бл оны маыздылыын тмендетеді. Кптеген жадайда аудиторлы тексерулер салы тлемдерін тексеруден трады, ал задылытара сйкес бл аудитті корпаративтік салы декларациясыны дрыс жасаландыына емес ілеспе ызметі болып саналады. Негізінен аржылы есептемені сапалы жасаланын тексеріп соан жауапты болады. Біра бл жадайда аудиторлар кінлі емес, кп жадайда тапсырыс берушілер олардан салы есептеулерін срайды.

ТМД елдеріні озы тжірибесін есепке ала отырып, салытар бойынша бюджетпен есеп айырысу аудиті і процесін трт кезеге блуге болады: апарат жинау, жоспарлау, аудитті жзеге асыру мен есеп беруді ммкіндігі.

Салы бойынша есеп айырысу аудитіні бірінші кезеінде тексерілуге тиіс йымны іс-рекетін жургізу жадайындаы іскерлік ортасы жете зерттеледі. йым басшылыы осы орта жадайларына сйкес есеп бергенде мынадай мселелерді крсету керек:

- йымны клиенттері андай?

- німні жаа трлерін жасау жргізіле ме?

- ндіріске ажетті ресурстарды сатып алу жадайы;

- ндірістік процесті йымдастырушылы сипаты;

- німді (жмысты, крсетілетін ызметті) ткізу.

ызмет бабындаы жылды есеп беру тсіндірмелік хатында ксіпкерлік іс-ызметті барлы ерекшеліктері ашып крсетілуі керек. Сонымен бірге іс жзінде шыарылатын німді жнелту мен тутынушылара ызмет ету де атарылады.

Аудитті екінші кезеі технологиясыны, негізгі процедуралары аудиторлы туекелділікті дегейін баалау, тексеруді стратегиясы мен жалпы жоспары мынадай баыттар бойынша жргізіледі:

1) компания-клиентті объектілері мен іс-ызмет циклдерін тексеруді наты бадарламасын жасау;

2) аудиторлы туекелдікті елеулілік дегейін анытау;

3) баланс баптары мен Бас кітапты баптарын тексеру, шыындар жне аржы нтижелеріні шоттары мен сйкестендірілетін шоттарды анытау, шыындарды німіні, жмысты жне крсетілетін ызметті зіндік кнына жатызуды дрыстыын тексеру;

4) німні, жмысты жне крсетілетін ызмет крсету мен кірістерін алу цикліні аудиті;

5) ебек аыны есептеу мен тлеу тртібін тексеру;

6) таза пайданы жасау мен олдану тртібін тексеру;

7) бюджетке салы тлеуді уаытылыы мен есептеуді дрыстыын тексеру;

8) меншікті капиталды алыптастыру мен олдануды тексеру;

9) міндеттемелерді теуді дрыстыы мен уатылыын тексеру;

10) дебиторлар жне кредиторлармен есеп айырысуды тексеру;

11) за мерзімді активтерді аудиті (негізгі ралдар, ауымдасан компаниялара, еншілес жне туелді йымдара за мерзімдік инвестициялар);

12) аша мен баса аымдаы активтерді аудиті (касса, аымдаы жне валюталы шоттар, нды ааздар мен ыса мерзімді аржылы инвестициялар, тауарлы-материалды босалылар) жне т.с.с.

шінші кезеде зыретті мліметтер мен фактілерді тексеруді мні мен объектілері жадайы туралы туелсіз пікірді білдіру шін жинау мен баалау іске асады. Бл кезе брынымен, яни стратегияны, жалпы жоспарды жне аудит бадарламасымен зара тыыз байланысты. Аудитті орындаанда тексеру стратегиясын, жоспарын жне бадарламасын айта арау мен тзеу ажеттілігі туындауы ммкін..

Аудиторды назары аржылы есеп крсеткіштерінен, зерттелетін йым басшылыы негізге алып жасаган тжырымдара баытталуы керек. аржылы есептемені аудиторлы тексеру барысында бухгалтерлік балансты, пайда мен зиян, аша аражаттары озалысы, капиталдаы згерістер туралы есептерді жасауды дрыстыы, есеп саясаты жайлы апарат пен тсіндірме хатты анытыы белгіленеді.

Мысалы, аудитор деттегі іс-ызметтен салы салуга дейінгі табысты есептеуді дрыстыын анытау масатымен пайда мен зияндар туралы есепті тексереді. Жиынтытабыс ттастай ксіпорын мен оны жеке рылымды блімшелері мен іс-кызмет турлері бойынша аржылы нтижелілігімен аныталуы тиіс. Егер ксіпорында мндай ескертулер жргізілмесе, аудитор оларды зініт жырымдарын негіздеу шін здігінен атарады.

Сонымен атар аудитор мыналарды тексеруі тиіс:

1) жары капиталы клеміні згеруі туралы ксіпорын иелеріні шешімдері орындалу толытыын;

2) синтетикалы жне аналитикалы есеп мліметтеріні актив, меншікті капитал жне баланста крсетілген міндеттемелерді шоттары бойынша тебе-те болуын;

3) аржылы есеп беруге дебиторлы жне кредиторлы борышты, болаша кезедерді кірістері мен шыыстарын кіргізуді тп-тгелдігін, активтерді баалауды дрыстыын.

детте, ксіпорына 50%-тен астам кіріс немесе айналым келетін барлы операциялар: тосан немесе аржылы жыл соында тіркелген ірі мліметтер мен операциялар; айналым ралдарымен жадай; ксіпорына берілген сот шаымыны себептері мен сипаты, жне т.б. аудиторлы тексеруге жатады.

Ксіпорындарды аудиті тексеру клеміне мынадай баптарды, процестерді жне жадайларды кіргізумен ерекшеленеді:

1) акционерлік капитал (аржы трлері бойынша);

2) рсат тілген, шыарылган жне тленбеген акциялар саны;

3) телмеген акцияларды кны;

4) атаулы (номиналды) н мен рбір акциядан тсетін табыс;

5) тексерілетін кезе ішіндегі акционерлік капиталды шоттары бойынша козалыс;

6) дивиденттерді блудегі ытар, артышылытар жне шектеулер;

7) артышылыты акциялара шоырланып (акуммулятивті) жинаталган дивиденттер бойынша борыш;

8) нды ааздарды ткізуден алынан тсім;

9) опциондар мен келісімдер бойынша сату шін резервтегі акциялар.

Есепті мліметтерді мнділігін талдаудан со аудиторлы катені туекелділігін, яни ытималды мліметтерге сйенгендіктен, аудиторды тжырымы ате болып шыуы ммкін. Мліметтерді мнділігін баалай отырып, аудиторлы атені ытималдыын анытаан со бухгалтерлік тексеру жне соан байланысты кш пен рал шыыны бойынша жмыс клемін елеулі ысартуа болады. Аудиторлы жмысты туекелдігіндегі ателік дегейін баамдау кезінде, жіберілген ателікті іздеп табу ммкіншілігі мен баылап адаалау жйесімен тыыз байланысты. Осы жйені з ішіне ана белгілі аудиторлы туекелдікті клемін баалай есепке ала отырып жзеге асаны дрыс.

Аятау кезеінде тексеру нтижесі жинаталып орытылады, резервтер аныталады, тжырымдар негізделеді жне жасалып, алыптасады, табылан кемшіліктерді жою жне шаруашылы жргізуші субъектілерді іс-ызметіні тиімділігін арттыру мен отайландыру жнінде сыныстар жасалады. Сонымен бірге бухгалтерлік есеп жргізу мен аржылы есептілік жасау жнінде тектес (типтес) ателерді табу мен жіктеуге ерекше назар аударылады [50,10-12бб.].

Аудиторлы тексерулер тжірибесі бухгалтерлік есептегі е маызды кемшіліктер бастапы жаттарды ресімдеу мен деуге жне белгіленген стандарттар мен ережелерді брмалаан есеп регистрлерін жргізуге байланысты екендігін айатады. Мселен, бастапкы жаттарды ресімдеудін типтік кемшіліктері мыналар:

- деректемелерді толтыруда алдырып кетулер;

- жасалан немесе теген ай-кн, жылды керсететін белгіні немесе мртабанны болмауы;

- тсінік берілмеген тзетулер;

- ыпсыз толтыру;

- нмірленуді, жауапты адамдарды колдары болмауы жне т.с.с.

Нтижесінде жаттарды зады кші амтамасыз етілмейді, оларды айтадан пайдалану мен теріс пайдалануа ммкіндік ашылады.

Ксіпорын бухгалтерлік есеп шоттарыны лгі жоспарында арастырылмаан шоттар мен аралы шоттарды кіргізетін немесе оларды кейбірін жргізуден негізсіз бас тартатын жадайлар да орын алады.

сіресе ебекаыны, ндіріс шыындарын жне аржылы нтижелер есебінде кптеген кемшіліктер табылады. Кейбір ксіпорындарда есептік тлемдік тізімдемелер (ведомостер) ай сайын жне р тосан шін топтастырылмайды, ал оларда крсетілген есептелген ебекаы мен сталымдар, соны ішінде салы сомалары демелі жиынтыпен есептелмейді. Жеке шоттар, жеке рамны (персоналдык) ебекаы есебі карточкалары болмауы салыты дрыс есептеуді, анытама беруді жне т.б. иындатады. Ебек аыны кейде олхаттар немесе жете рсімделмеген шыысты кассалы ордерлері бойынша тлейді.

Есепті кезедер арасындаы айырмаларды блудегі ателіктер негізінде жаа ндіріс пен ксіпорынды игеруге, жыл ішінде негізгі ралдарды жндеуге шыатын біркелікі емес шыындарды теу мен ате керсетуге, маусымды салалардаы дайындау бітіру жмыстарына жмсалатын шыыстарга, сондай-а демалыс аысын жне т.б. тлеуге шыгатын шыындарды есептеу мен тлеуге байланысты.

Сонымен бірге ксіпорынны ішкі экономикалы жмыстарыны есебінде, сіресе валюталы операцияларды жргізу барысында кптеген брмалаушылытара жол беріледі, мысалы сауда-сатты операцияларды атару кезеінде жне ай соындаы баамды айырмашылыктар ескерілмейді.

йым басшылыына арналан аудиторды хатында барлы ажетті процедураларды жргізіп боланнан кейін аудитор аудит бадарламасыны барлы пунктеріні орындалу сапасы мен толытыын, сонымен бірге материалды ателер мен бзушылытарды анытау ралы ретінде бадарламаны зіні орындылыын айындайды [51,558б.].

Аудиторлы тексеруді аяында процедураларды ассистент орындаан блігіні орындалу сапасын тексеру шін, сонымен бірге тексеруді аудиторлы ызметті белгіленген стандарттарыны талаптарын анааттандыратындыына кз жеткізу шін барлы жмыс жаттарын таы да бір рет арап шыу ажет..

орытынды есепті жекелеген баптары немесе баптарды топтары жнінде жеткілікті апараттарды жинап аланнан кейін аудитор тмендегі жадайларды анытау шін орытынды есепке жалпы тексеру жргізуге тиісті:

- операцияларды нтижелері, аржылы жадай жне аржылы орытынды есептегі баса да апараттар мен ксіпорын туралы аудиторды біліміні зара сйкес келетіндігін;

- ажетті апараттарды лайыты трде ашыландыын жне аржылы орытынды есептегі мліметтерді жіктелуі мен тапсырылуыны дрыстыын;

- жргізілген баса тестілерді жне аржылы орытынды есепке жалпы тексеру жргізуді нтижесінде жасалынан орытындыдан аудиторды бл орытынды есеп туралы зіні ой-пікірін тжырымдай алатындыын [52].

 

 

ОРЫТЫНДЫ

Бухгалтерлік есеп мліметтері басару жйесіні негізі болып табылады. «Бухгалтерлік есеп жне аржылы есеп беру туралы» заыны талаптарына сйкес йымны басшылары з ажеттеріне сай келетін еспке алу жйесін, бухгалтерлік есеп беруді йымдастыруды амтамасыз етеді.

Ксіпорындар зіні ызметі барысында меншікті капиталмен атар атыстырылан капиталды да олданады. Бл атыстырылан капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Міндеттеме – бл бір тланы (борышор) наты рекетпен баса тланы (кредит беруші) пайдасын кздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышорды наты рекетіне мыналар жатады: млікті беру, жмысты орындау, аша тлеу жне басалар, ал кредит беруші борышорынан з міндетін орындауын талап етуге ылы.

Кез-келген йымны ызметін крсетуі мен шаруашылы операцияны жргізу барысында біршама міндеттемелері пайда болады. Міндеттеме дегеніміз йымны пайда табу жне ызметін одан рі дамыту масатындаы алан за жне ыса мерзімді арыздары. йымны ыса мерзімді арыздары бухгалтерлік есепте аымдаы міндеттеме деп аталады.

Кез келген ндіріспен айналысатын субъекті сол німді ндіру шін ажетті шикізаттар мен материалдар шін жабдытаушыларыны алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылы субъектісі сол сататын тауарын жеткізіп беруші, яни жабдытаушы субъектіні алдында міндетті болуы ммкін.Тіпті саудамен де, ндіріспен де айналыспайтын субъектілерді зі арамаында жмыс істейтін жмысшы ызметкерлерге оларды істеген ебегі шін, сондай-а бюджетке трлі салытар шін арыз немесе оны алдында міндеттемесі болуы ммкін.

азіргі тада аржыны жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шетелдерден арыз, несие алып здеріні жмыстарын жандандырып жатан, сондай-а міндеттмелерін шектен тыс кбейтіп алып, оны айтаруа ммкіншілігі болмай жабылып, аукциона салынып, сатылып жатан субъектілер кптеп кездеседі. Осы айтыландар туралы толы тсінік беретін аржылы есепті е негізгілеріні бірі болып саналатын таырыптарыны бірі- міндеттемелер есебі. Міндеттемелер есебі аржы-шаруашылы ызметі бас шоттар кестесіні алтыншы міндеттемелер деп аталатын блім шоттарында есептелініп жргізіледі.

Салы – бл мемлекеттік аржыны рылуыны негізгі айнар кзі. Ол мемлекет пайда боланнан бері рекет етуде. Сонымен оса, салы салу экономикалы мдениетті элементі ретінде барлы жйелерде, яни нарыты жйеге де, нарыты емес жйеге де тн былыс.

азастан Республикасыны резидент зады тлалары, сондай-а азастан Республикасында ызметін траты мекеме арылы жзеге асыратын немесе азастан Республикасындаы кздерден табыстар алатын резидент емес зады тлалар корпоративтік табыс салыын тлеушілер болып табылады.

Корпоративтік табыс салыын салу объектілері мыналар болып табылады:

1) салы салынатын табыс;

2) тлем кзінен салы салынатын табыс;

3) азастан Республикасында ызметін траты мекеме арылы жзеге асыратын резидент емес зады тланы таза табысы.

Салы салынатын пайыз жылды жиынты табыс пен шегерімдер арасындаы айырма ретінде айындалады.

Соны нтижесінде бухгалтерлік есеп пен салы есебіні арасынада таза пайданы анытауда айырмашылытар туындайды. Олар траты жне уаытша болып блінеді.

Салы есебі салы салымы шін ажетті салы кезеі ішінде ткізілетін, шаруашылы операцияларыны есебіні тртібі туралы толы жне наты апараттарды алыптастыру масатында, сондай-а бюджетке салы тлеміні дрыс, толы жне уаытында есептелуін баылау шін ішкі жне сырты пайдаланушыларды апараттармен амтамасыз ету масатында жргізіледі.

ндірістік жне ндірістік емес ксіпорындарды ызметіне жалпы трде салы есебі жргізіледі, нтижесінде салы тлеушіде - салыты есептеу мен тлеу (стап алу) міндеті пайда болады.

Талданып отыран йымда салытар бойынша міндеттемелер 2013 жылы- 24310 мы тегені рады, 2014 жылы- 28120 мы тегені рады, ал 2015 жылы- 39690 мы тегені рап отыр. 2015 ж 2014ж араанда салытар бойынша міндеттемелерді ауытуы- 11570 мы тегені раан, ал 2015 ж 2013ж араанда- 15380 рап отыр.

«КАЗПОЧТА» акционерлік оамыны 2013-2015жж. табыс жне шыындар жніндегі орытынды есебіні мліметтері бойынша, корпоративтік табыс салыы бойынша шеккен зияндар 2013 жылы- 305210 тегені рады, 2014 жылы- 320210 тегені рады, ал 2015 жылы- 334100 тегені рап отыр. 2015 ж 2014ж араанда ауытуы- 13890 тегені раан, ал 2015 ж 2013ж араанда- 28890 теге рап отыр.

Бюджетке тсетін салытарды басым кпшілігі аса ірі немесе орташа ксіпорындардан тседі, біра шаын ксіпкерлікте жергілікті бюджеттерді тсімдерін кбейтуге з лестерін осады.

Оан себеп, біріншіден, шаын ксіпорындар мемлекетті нім ндіру, ызмет крсету салаларыны негізгі клемін райтын боландытан, олардан тсетін салытар мен баса да міндетті тлемдер оматы болып келеді.

Екіншіден, ксіпкерлікпен айналысатын жеке жне шаын зады тлалар брын есепте жо, жаа салы тлеушілер ретінде бюджет жйесіне осымша салы тсімдерін келеді.

Салыты тексерулерге талдау жасаса, онда мынадай фактілерге кз жіберуге болады: мірде е кп салыты ыты бзушылы осы шаын ксіпорындарда байалады, сіресе уаытында салы тіркеуіне трмау, уаытында салыты есепті ткізбеу, тскен олма-ол ашаны есепке алмау, жымыру, бухгалтерлік есепті дрыс жргізбеу жне таы басалары.

Сондытан да салыты баылауды кшейту осы салада зіні ебегін тейді деп ойлауа болады. Сонда ана осымша салытар бюджетке кбірек тседі, сіресе ірі салы тлеушілерден. Себебі, мндай фирмалар салы тлеуден блтару шін тжірибеде тірік шаын ксіпорындарды ашып, солар арылы нім бааларыны арасында олмен епті іс жасау арылы салы базасы болатын таза табыстарын жасырып алады, сол себептен мемлекет азынасына кп салытар клемі тспей алады.

шіншіден, салы органдары да шаын ксіпкерлікпен айналысатын салы тлеушілерді тексеру барысында, алдымен олара млімет жинап, айсысы салы есебіне транын, ай салада ызметтерін атаратындарын, барлы ы орау орындарындаы олара тскен мліметтерді жинап, содан кейін ана білікті, рі сапалы салы тексерулеріні сапасы артып, бюджетке осымша салытар тсуіне жол ашылады. Ол шін:

- рбір салы тлеушіні, сіресе шаын ксіпкерлік саласында тексеру йымдары алдымен олда бар барлы шаруашылы-аржылы есеп жаттарына талдау жасау;

- камералды баылау барысында негізінен:

- рбір жеке есеп жаттарыны бір-бірімен байланысын талдап, оны салы базасын шыару,

- есеп беру крсеткіштеріні салыстырмалыын, оларды салы декларациясында крсетілгендей табыс кздеріні растыын,

- салы деларациясы мен бухгалтерлік есепті дрыстыыны баасын, оларды сапасын здерінде бар мліметтермен салыстырып, оларды дрыстыына кз жіберу.

Тртіншіден, осы шаын бизнеспен айналысатын ксіпкерлерді млімет кзін баса да йымдардан, сіресе ызмет крсететін банктерден, жол полициясыны жне кеден органдарыны мліметтерінен жинап, содан кейін ана сапалы салы тексерулерін ткізу керек.

Салы тлеушілерді ауыртпалыын жеілдету жолдары – ай салы реформасын алса та, мемлекетті е негізгі аидаттарыны атарына жатызуа болады. Себебі, ай салы жйесін алса та, прогрессивті немесе регрессивті салы тлеушілер шін салы ставка млшері мен салытарды айта блінуі р салы тлеушілер арасында жне де соы салы тлеушілер кімдер екеніне байланысты болады.

Жалпы орыта келгенде йымны экономикалы жадайын жасарту шін жне міндеттемелерді есебін тиімді жргізу шін халыаралы стандарта сай, німдер ндіруді арттыру ажет. Сол німдерді тек ана з елімізді нарыында сатып ана шектелмей баса жаын жне алыс шетелдерге сатып, крделі табыс табуды кзін арастыру ажет.