Кне ытай философиясы.

ытай философиясыны классикалы кезеі б.з.д. 1-ші мыжылдыты ортасында – конфуцийшылды (жу-цзя) жне даосизм (дао-цзя)атты екі басты мектептен басталады. Олармен оса баса да кптеген мектептер болды («100 философиялы мектеп» тсінігі ке тараан), соны ішінде инь жне ян жайлы ілім (инь-ян цзя,) моизм (мо-цзя), легизм (фа-цзя), софистер(номиналистер – мин-цзя). Кп асырлар ішінде билік еткен аым конфуцийшылды болды.

Конфуций – (Кун-цзы) (шамамен б.з.д. 551-497 ж.ж.), кне ытай ойшылы, конфуцийшылдыты негізін алаушы. Конфуцийді негізгі кзарастары «Лунь юй» («Ой жне толам») кітабында талыланан. Конфуцийшылдыты нді мистицизмінен ерекше айырмашылыы мірді кнделікті аымына кп кіл блу: адамны жоары міндеті осы.

Конфуцийді айтуынша «адам болудан» баса маызды жне иын ештее жо. Е «арапайым» ол отбасылы атынас, шаруашылы, ал ызмет – е крделі болып табылады. Адамны наыз лылыы оны кнделікті са-тйек заттармен айналысуында. Мнда конфуцийшылдытарды «айырымды адам» - «жэнь» (адамгершілік, адамсйгіштік) жне «сыйласты» ілімдеріні мні жатыр. айырымды адам бірінші орына парызды, екінші орына – пайданы ояды.

Даосизм философясы «Дао дэ цзин» трактатында жазылан. Негізін салушы Лао-цзы. Дін ретіндегі даосизмде «дао» тсінігі (жол) басты орын алмайды. «У-вэй»(рекетсіздік, арапайымдылы, жаратылыс) жне тндік мгілік мір сру идеялары басты орында. Конфуцийге араанда, Лао-цзы ли-ге (дстрге) кп кіл блмеді, мір здіксіз рсім ретінде иын рі жасанды. Ал даосизм, керісінше, абсолюттік бастама - дао мен, билеуші жне адамдармен келісімде арапайым табии мір сру керектігін йретеді.

Инь-ян - лемні мбебап дуализмі идеясын крсететін ытай философиясыны категориялары: араы бастама (Инь) жне оан арсы - жары бастама (Ян) іс жзінде рдайым осалы жреді. Бастапыда Инь тауды тменгі клеке етегі (солтстік) не зен жаалауы маынасын берді. Кейіннен, бинарлы классификацияны таралуына байланысты, Инь - йел бастамасы, солтстік, араылы, лім, жер жне т.б. маынасына ие болды. Ал, Янь бастапыда тауды жары етегі (отстік) - ер бастамасын, отстікті, жары, мір, аспан, кн, та сандар, жне т.б. бейнелейді.

ытай философиясыны ерекшелігі - философтарды е бірінші аиат - билік, мемлекет рылымы тірегіндегі мселелер толандырды. Адам асаалдарды алдында парыздар ретінде «аспан лы», оам жне жаня мшесі ретінде аралды.

Барлы ілім адамны оам мшесі ретінде ндылыты дамуа ызмет жасау керек. Басаша тілмен келтірсек, ытай философиясы этикалы жне саяси баытта болды. Онда нді философиясына тн мистицизм жо. мір, денсаулы ытайда фундаменталды ндылытар болды, ал нді мистицизмі з мнінде мір ндылыыны мнін терістеу болды.

Философия пайда болуыны леуметтік-тарихи алышарттары:

«Темір асырына» тумен оамны таптара блінуі; ой ебегіні дене ебегінен блектенуі.

Философия б.з.д.6-5 .. Ежелгі нді, Ежелгі ытай, Ежелгі Грекия елдерінде алыптасты.

Ежелгі ндіде философиялы ойды алыптасуыны бастауы брахманизммен, яни брахмандар (абыздар) ілімімен байланысты. Брахманизм ежелгі нді дебиеттеріні жиынтыын, дайларды рметіне арналан гимндер жинатарын райтын Ведалара (санскриттен аударанда – «білім») негізделген. Барлы ведалы мтіндер асиетті кітаптар болып саналан. Ведалы дебиет б.з,д. 2 мы жылдытан б.з.д. VI асыра дейінгі кезеді амтиды. Е ежелгі блігі трт самхиттен(жинатан) трады: Ригведа(гимндер жинаы, арийлерді н айтуы), Яджурведа(рбан шалуда айтатын ндер, салт-жора жаы), Самаведа(діни ндер), Атхарваведа(арыс ле).Кейінірек Ведаларды тсіндіретіндебиет пайда болды.Олара жататындар: Брахман(салт-жора мтіндері), Упанишад,санскр.: стаз аяында отыру(діни-философиялы сипаттаы трактаттар) жне Араньяктар(орман кітабы) – рбан шалу жне блініп кеткендер шін мір сру ережесі сипатталан. Адама, оны танымына, негелілік жаынан жетілуіне басты мн берілген.

нді оамына тн сипат – оны млдем тйыталан трт варнаа блінуі (тікелей маынасында «тс», йткені, р варнаны зіне тн тсті символы болан). Абыз-брахмандарды жоары варнасы («брахман» - дайа лшылы ету) ой-парасат жаынан стемдік етті, соыс, мемлекет билігі кшатрияларды («кшатрия» – стемдік, билік) еншісінде болды. Ебек ету кп санды вайшьяларды («вайшья» - адалды, туелділік) лесіне тиді.Тртінші варна - щудралар (жмысшылар, олнершілер, й ызметшісі). Шудралар арийлер емес. Арийлер бірінші ш варнаны мшелері болды. Біра шудраларды брі бірдей л болан жо. л – «даса» (оамны ерекше леуметтік тобы).

Ведалы философияны негізгі ымдары: 1) брахман -мбебап, жекесіз дниелік жан, рухани бастау, одан бкіл дние зіні барлы элементтерімен пайда болады; 2) атман– жеке жан, субъективті рухани бастау, “Мен”. Брахман жне атман бір-біріне сас, біра олар біріне-бірі арсы трады: брахман индивидте зін зі таниды жне сол арылы атмана теді, соан айналады; 3) сансара -мірді дгеленіп айналуы. Адамны мірін жандарды шексіз айта тууды белгілі бір нысаны ретінде тсінеді; 4) карма –жазмыш заы. Адамны болашата дниеге келуі карма заымен айындалады. Адамны болашаы – адам брыны мірінде жасаан істері мен рекеттеріні нтижесі. Жасы мір салтын станан адам болаша мірде е жоары Варнаны кілі ретінде дниеге келеді: (сословиелер): брахман (діни ызметкер), кшатриялар (жауынгер немесе билік кілі) немесе вайшья (жер иеленуші, олнерші немесе саудагер). Кім дрыс мір салтын станбаса, болашата кедей Варнаны тадырын еншілейді –щудралар (арапайым халы) немесе одан да тмен, оны “атманы” жануарды денесіне тап болуы ммкін; 5) дхарма –адамны мінез-лын айындайтын негелілік заы; 6) нирвана –адамды “объектілер мен марлы дниесінен” босату, жетілуді жай-кйі, айта тууды тотатылуы, азаптанушылыты тотатылуы; 7) девояна(дай жолдары) – Атман мен Брахманны тедестірлуіне бастар жол, адамны зін-зі пайымдау жолы, зіні жеке лсіздіктерін сезіну, зін-зі жеуге деген мтылушылы, жер бетіндегі рахат атаулы мен игіліктерді, жердегі мірді мнін аару. Бл самсара шеберінен шыуа, Карманы ыпалынан босануа ммкіндік береді, яни адам зіні тадырыны ожасы болады, з баытыны “стасына” айналады Ежелгі нді философиясыарнайы нді терминімен – “даршана”(“аиатты кру”) болып белгіленді.

Ттастай аланда нді философиясында тоыз мектеп бар – джайнизм, буддизм, чарвака, санкхья, нъяя, вайшешика, йога, миманса, веданта.Барлы даршаналар ведалы дстрге атынасты белгісімен алыптасты. Мндай атынас даршаналарды дстрлік топтастырылуыны негізінде орныты.

• астика –бл санкхья, нъяя, вайшешика, йога, миманса, веданта (Ведаларды беделін мойындайды, ортодоксальды деп есептеледі);

•настика – бл джайнизм, буддизм, чарвака (Ведаларды беделін мойындамайды, ортодоксальды емес деп есептеледі).

Джайнизм– аскеттік озалыс (ахимса принципі).Негізін алаан Вардхамана, кейін Махавира(лы батыр),Джина (жеімпаз)деп аталды.

Буддизмрі дін, рі философия. ндістанда б.з.д. VI- б.з.д. V -да этикалы ілім ретінде дниеге келді. Б.з.д. III асырда ресми дінге, идеологияа айналды. азіргі заманда Шри-Ланка, Жапонияда, Непалда, Бирмада, Тибетте жне т.б. елдерде таралан. Буддизмді 1 млрд-а жуы адам станады.

Буддизмні негізін алаан Сиддхартха Гаутама,кейін Будда /сергектенген/ деп аталан. Будда айтуынша, адамны мірі - айы-асірет. Адам андай леуметтік сатыда трса да аурудан, кріліктен, лімнен тыла алмайды. асіреттен тылуды бірден-бір жолы – сансардан толы азат болу. Ол шін адам трт аиат білуі ажет.

Будданы трт аиаты:

1. мір – асірет. мірге келу, крілік, ауру, жасы крген нрсенен айырылу, кажетіе жете алмау жне т.б. осылар брі – асірет.

2. асіретті пайда болуы себептері туралы аиатты білу. Ол -адамны мірге, лзатта штарлыы.

3. иыншылытан тылуды жолы бар.

4. иыншылытан тылу жолдарын білу.

Ол шін сегіз аиданы орындау немесе «сегіз жолдан» ту керек:

1. дрыс жол – трт аиатты дрыс тсіну

2. дрыс шешім – трт аиата сйкес з мірін згертуге баытталан ерік-жігер

3. дрыс сз - тірік айтпау, біреуді боса жамандамау

4. дрыс іс-рекет – ешкандай тіршілік иесіне жаманды жасамау, рлы-арлытан ашык болу

5. дрыс трмыс алпы – адал ебек етуді детке айналдыру

6. дрыс ш жмсау – жаман оймен ресу

7. дрыс ой баыты – дниені жалан, уаытша екені тсіну

8. дрыс жинатала білу - з дененді сезінуден, ойлаудан, туйсінуден арылу – немесе нирванаа жету

ВедантаВедаларды жоары беделін жне ведалы дебиетті, оны ішінде Упанишадты ттастай рі толытай мойындайды. Веданта наыз аиатты айнар кзі дай, дниені мні, мірді маынасы туралы жаратылыстан тыс ашылу деп есептейді. Веданта дайды жаратушы деп біледі, лгенні кейінгі жанны болатындыына сенеді, алашы рухани тла деп атманды – брахманды есептейді.

Мимансаныведантадан ерекшелігі дайды жаратушы ретінде мойындамайды, біра кп жаынан оан жаын келеді.

Йога, санкхья, ньяя, вайшешикада сондай-а дайды жаратушы деп мойындамайды. Біра оны миманса мен веданттанайырмашылыы бл даршаналар зіні дниетанымын зіндік принциптерге рады. Осы барлы бес даршана лгеннен кейін мір барына сенеді.

Барлы даршаналардан чарвака –локаятаныерекшелігі Веданы теріске шыарады, лімнен кейін мір барына сенбейді, барлы жадайларда дай барын жоа шыарады жне зіні ілімін материяны бірінші болуына жне сананы екінші труына деген таныма негіздейді. Бл ежелгі нділік материализм. “Чарвака” термині онша тсінікті емес. Нсаларды біріне араанда бл лдебір дана адамны бастапы есімі трізді. Ал баса болжама араанда “Чарвака” “чарв” (жеу, шайнау) сзінен шыан, сондытан чарвакалар деп гедонизмді уаыздаандарды атаан. шінші нсаа сйкес “чарвака” термині “чару” (намды) жне “вак” (сз) сзінен шыан, сонымен чарваканы “тапыр, намды сз” деуге болады. “Локаята” термині “кдімгі адамдарды кзарасы” дегенді білдіреді. Чарвакалар – атеистер. Чарвакалар мірді мні баыт деп біледі, ал баыт – сйсіну, анааттану. Сана – материяа тн асиет, ол екінші.

Ежелгі ндістанны философиялы жйелеріні басым кпшілігі пессимистілік (мірден торыушылы) сарында болып келеді. мірден тіліп, дниені анаат етпейді. мірді трагедия деп біледі, нді философиясы азап шегушілікті себептері туралы жне азаптануды зі туралы айтып ана оймайды, сонымен атар азаптануды алай тотатуа болатындыыны жолын крсетеді – бл негелілік жетілу, тіршілік атуауыны орау, ешкімге злымды жасамау, басаны меншігін рметтеу, ділдік, ерікті кедейшіліктегі мір, парасаттылы. мірді е биік масаты – дниені азаптанудан босату жне жадыраан рі мейірімді жай-кйге жету.

Ежелгі ытай философиясы.Ежелгі ытай философиясыны бастаулары – ежелгі олжазбалар, кітаптар.“И цзин”(“згерістер кітабы”), оан тсіндірмелер, “Ши цзин” (“ледер каноны”) ытай шін ндістандаы Упанишадтай мнге ие болды. ытай философиясы зіні пайда болу жаынан батысты лгіден ерекшеленеді. Оны зегі мынадай штік болып табыалды: “білім - рекет - негелілік”. ытайдаы философия е алдымен этика жне саясат. Білім е алдымен негелілік жетілуге жол ретінде бааланады. Е жоары білім – бл лы адамдарды жасы істері мен отбасынан сарайа дейінгі оамны барлы сатыларындаы мінез-лы ережелері туралы білім. Елді басару нері мен скери нер маыза ие болды. Білімні алан барлы баса трлері: математика, астрономия, медицина жне т.б. кейінгі орында болды.

ытайдаы философия дінге баынышты болан жо, жне де дайа лшылы етуді ызметшісі де болмады. Керісінше, дінде философиялы негіз болды, бл оамны кілінен шыу шін жасалды.

Негізгі философиялы идеялар:дниені бес бірінші элементтері туралы дрекі материалистік идеялар (синде) – металл, ааш, су, от, жер; арама-арсы бастаулар туралы – Инь (йел бастауы, араы, ауыр) жне Ян (еркек, жары, жеіл); жаратылыс заы туралы (Дао).

Ттастай аланда, ытай философиясы ытайды лтты сипатыны зіне тн ерекшеліктерін, леуметтік мірдік ерекшеліктерін – патриархальдыты, прагматизмді, кнделікті тіршілікке мн беру, жер бетіндегі мірді крсетеді, біра баса дние жаын амтымайды.

Негізгі философиялы ілімдер: даосизм жне конфуцийшылды.

Даосизм –негізін салушы Лао-цзы (Конфуцияыны аа толын замандасы) –б.з.д. 5., “Дао дэ цзин” (б.з.д. V- б.з.д. IV .) оны бір блігі Лао-цзыды зіне тиесілі, ал ендібір блігі оны шкірттеріні еншісіне тиеді. Трактатты атауын былайша айындауа болады: Дао – Жол, дэ – Даоны крініс табуы, цзин – беделділік, классикалы жазбаа жатуы (“Жол жне оны пайда болулары туралы кітап”), онда дниені, болмысты жне болмыса жатпайтынны, адамзат оамыны жне жеке тланы тіршілік ету проблемасы ойылан. “Білетін адам ндемейді, ал білмейтін адам сйлемпаз” – даосизмні негізгі каноны осы.

Наыз жолбар, ол за жне негіз, е жоары бірінші прницип, лемдік субстанция, барлы болмысты айнаркзі –Дао. лем, адамдары мірі рухпен, немесе ккті еркімен емес, Даомен басарылады. Дао кзге крінбейді жне ол зінше (субстанция ретінде) болмайды, біра ркез затты тбінде жатады. Сондытан Дао– болмыс емес жне бір мезгілдегі болмыс та емес.

Дниеде брі озалыста болады, траты згереді. Дао іс-рекетте – дэ (кш). Даму анша жерден жрмесе де, ділдік рашан салтанат рады. Осындай задылы бар, осыдан келіп даосизмні басты принципі шыады – у-вэй (рекетсіздік) – адам затты табии озалысына араласпауы тиіс. Даосизм – бл тек жай ана философиялы жйе ана емес, ол айырыша мір салты, мірлік даналы, сенімді мірлік баыт. Даостар шін идеальды жай-кй Даомен кірігу (мин – жарытану). Даос мірде парысызды емес, тіпті злымдыты да емес, керісінше мгілік жне лмейтіндерді баалайды, болмысты лы тыныштыына клеке тсірмейді.

Конфуциялы –ежелгі ытай философиясыны негізін салушы рі ытайды рухани бейнесін рушы Чжун Ни немесе Кун Фу цзы болды, ол Еуропада дниеден ткеннен кейін екі мы жылдытан со Конфуциус (Конфуций) (б.з.д. 551 ж. –б.з.д. 479 ж. дейін) деген атпен белгілі болды.

Конфуция ілімінде негізгі орынды адамны негелілік табиаты, мораль, отбасы, мемлекетті басару алады. Оны ілімінде космогонияны, онтологияны, гнесеологияны, логиканы, метафизиканы проблемалары бастапы сатысында ана болды.

Конфуция ілімінде “аспан” жне “аспан (кк) дыреті” тжырымы бастапы бастау деп есептеуге болады. Аспан – жекесіз кш. Тадыр, за, е жоары рухани кш. Конфуциялыта Дао – этикалы нормалар негізіндегі негелілік жетілу мен басаруды жолы.

Конфуций леуметтік-негелілік идеал деп ткенді есептеді. Конфуцияны е жоары негелілік императиві: “зіе тілемегенді геге істей крме”. “Алтын орта”ымы адамны мінез-лын реттейді. Адамдыты негізін ата-анаа жне жасы лкенге крсетілетін рмет райды (“сяо”). рмет крсетушілік - леуметтік тртіп атаулыны негізі. Конфуций этикасы адамдарды мынадай топтара блуге негізделген: “парасатты ерлер” – цзюнь-цзы (жоары негелі адамдар, асйектер), арапайым адамдар – жэнь (цзюнь-цзы мен сяо-жэнь арасындаы) жне “кедей адамдар” – сяо-жэнь (меркантильді адамдар). “Парасатты ер” міріні мні Даоны жетістігі, “жэнь”(адамды) жне вэнь(ішкі мдениет) болып табылады. Ежелгі дуірде алыптасан дстрлерді сатау кейінгі рпа шін маызды болып табылады. Конфуций келген сауаттылы пен білімні талабы жетілген оамны атрибуты болып табылады. Конфуций негелілікті балы лшемдерін орта мінез-лы жйесіне – “лиге” біріктірді ,бл оамда абылданан ережелерді сыйлау, салт-дстрді стану, сыпайылыты білдіреді.

Конфуцийды мемлекетті басару туралы іліміне басты арсылы білдіргендер легистер(зашылдар) болды.Бл мектепті кілдері Сюнь-цзы, Хан-фэн жне басалар.Оларды пікірінше, адам табиатына эгоизм тн,сондытан оны за(фа) арылы ата жазалап отыру ажет.

Блардан баса моистер мектебі болды. Моизмні негізін алаан Мо-цзы.Ол ара халытан шыандытан,адамдарды а сйектер мен ара сйектерге блген Конфуций іліміне арсы шыты.Мо-цзы з іліміні негізіне жаппай сйіспеншілікті ойды.

Тестер:

1. Ежелгі нді философиясында карма тсінігі:

А) болмысты мгі заы

В) танымны мгі заы