С) келесі міріне сер ететін іс-рекеттер жиынтыы
D) сегіздік жол
2. Екі мгі бастама - пракрити мен пуруша –осы баытта арастырылады:
А) ньяя С) веданта
В) санкхьяD) йога
3. «мір айы-асіретке толы», - деп есептейтін мектеп:
А) ньяя С) веданта
В) санкхья D) буддизм
4. Ежелгі нді мдениетіні алашы айнар-кзі:
А) ВедаларС) Иллиада
В) И-цзин D) Лунь юй
5. Ежелгі нді философиясындаы материалистік мектеп:
А) ньяя С) чарвака, локаята
В) санкхья D) йога
6. Ежелгі нді философиясындаы ортодоксалды мектептер:
А) даршан С) настика
В) астикаD) сутра
7. Ежелгі нді философиясындаы ортодоксалды емес мектептер:
А) даршан С) настика
В) астика D) сутра
8. Санскрит тілінен аударанда мгі за, мідет:
А) дхармаС) карма
В) атманD) брахман
9. Дуалистік ортодоксалды философиялы жйе:
А) ньяя С) чарвака лакаята
В) санкхья D) йога
10. Упанишадтар - бл:
А) дайлара арналан н-рандар С) орман тауаларыны кітабы
В) салт-дстрлер кітабы D) ведалы философиялы мтіндер
11. Ежелгі ытай философиясында табиатты, оамны, адам ойы мен тртібіні жалпы задыы, жолы:
А) ли С) дао
В) жэнь D) вэнь
12. Даосизмні негізін алаушы:
А) Мо Цзы С)Конфуций
В) Лао ЦзыD) Чжуан Цзы
13. «У-вэй» принципін олданан философиялы баыт:
А) моизм С) конфуцианство
В) легизм D) даосизм
14. Ежелгі ытай философиясында «жэнь» жне «вэнь» тсініктерін олданан ойшыл:
А) Мо Цзы С) Конфуций
В) Лао Цзы D) Чжуан Цзы
15. Ежелгі ытай философиясындаы «алтын ережені» авторы:
А) Мо Цзы С) Конфуций
В) Лао Цзы D) Чжуан Цзы
16. Ежелгі ытай философиясында «Инь-Ян» тсініктері:
А) арама-айшылытар С)салт-дстр
В)рекетсіздік D) лкендерді сыйлау
17. «Дао-дэ-цзин» трактатыны авторы:
А) Мо Цзы С) Конфуций
В) Лао Цзы D) Чжуан Цзы
18. «Лунь-юй» трактатыны авторы:
А) Мо Цзы С) Конфуций
В) Лао Цзы D) Чжуан Цзы
19. “Фа-цзя” мектебі бойынша е басты ндылы:
А) тртіпС)салт-дстр
В)рекетсіздік D) лкендерді сыйлау
20. Адамдар арсындаы махаббатты мадатау
А) моизмС) конфуцианство
В) легизм D) даосизм
Баылау сратары:
1.Философияны пайда болуына адамзатты темір дуіріне туіні ыпалы болды ма?
2.Ежелгі нді философиясындаы негізгі мектептер.
3.Ежелгі ытай философиясындаы негізгі мектептер.
4.Шыыс философиясыны зіне тн ерекшеліктері.
Д.3. Антика философиясы.
1. Антика философиясыны алыптасуы мен негізгі кезедері.
2. Философия тарихында алатын орны.
Дріс масаты: антика философиясында койылан мселелермен жне негізгі баыттармен таныстыру.
Негізгі ымдар: антика философиясы, полис, натурфилософия, гилозоизм, космоцентризм, микрокосм, физис, метафизика, субстанция, апейрон, логос, диалектика, фатализм, апория, майевтика, эйдос, гедонизм,атом.
Антика философиясы.
«Антика»термині латын сзіні – antiqus, яни кне деген шыан. Антика кезеі деп Кне Греция мен Рим, сонымен атар осы елдер мдениетіні ыпалында болан жерлер мен халытарды даму кезедерін атайды.
Антика кезеіні алашы философиялы мектебі Милет мектебі болып саналады. Милеттіктерді арастыран негізгі мселесі – алашы бастаманы, субстанцияны, архэны іздеу болды.
Аталмыш мектепті негізін алаушы – Фалес. Фалесты субстанциясы – су.
Фалесты шкірті – Анаксимандр. Ондаы алашы бастама – апейрон (грекше - шексіз). Сонымен бірге, Анаксимандр алашы болып географиялы картаны, кн саатын жне глобусты жасап шыаран.
Анаксимандр шкірті, Милет мектебіні таы бір кілі - Анаксимен. Анаксимендегі архэ – ауа.
Эфестен шыан философ Гераклит(араы) лемні негізі деп оттыарастыран. Гераклитты стихиялы диалектика кілі деп айтуа болады. Оны ататы афоризмдері: «Барлыы аады, барлыы згереді», «Бір зен аысына екі рет кіруге болмайды».
Сонымен атар, Элейлік философия мектебі бар. Оларды негізгі ктерген мселелері – болмыс туралы ілім немесе онтология.
Элей мектебіні негізін алаушы – Парменид. Парменидті айтуы бойынша «Болмыс бар, болмыс емес жо»,яни болмысты тануа болады, ал болмыс емес (бейболмыс) танылмайды. Элеаттарды ойынша, болмыс бірегей.
Элеаттарды таы да бір кілі – Зенон зіні апорияларымен йгілі. (апория гр. тілінен аударанда иын, шешімі жо жадай). Оны е ататы апориялары – «Ахиллес жне тасбаа», «Жебе». Зенон зіні апориялары арылы озалысты ойлау ммкін еместігін длелдеуге тырысады.
Атомисттік концепцияны негізін алаушы – Демокрит. Оны айтуынша болмыс ол атом (грек тілінен «блінбейтін»). Атом блінбейтін физикалы блшек. Демокрит мндай атомдарды те кп дейді, осы сзі арылы ол элеаттарды болмыс жалыз деген аидасын терістейді. Атом бос. Босты бл болмыс емес, сондытан тануа келмейді. Дегенмен, Демокрит элеаттарды болмысты тануа болады дегенімен келіседі.
Софистер мектебі антика философиясыны антропологиялы баытын крсетеді. Софисттерден бастап, адам зерттейтін мселеге айналады. Аталан мектепті негізін алаушы Протагор «Адам барлы нрселерді лшемі» дейді. Софистер танымны релятивистік теориясынынегізін салды.
Софистерді шкірті – Сократ – философиялы антропологияны негізін салды. Сократты дісі – «майевтика»деп аталады, бл грек тілінен аударанда «тудыру нері» деп аталады. Осы дісті кмегімен, Сократ аиатты тууына кмектеседі. Сократты «з зіді таны», «Мені білетінім ештее білмейтінім»деген белгілі сздері бар. Сократты арастыраны - этикалы мселе. айырымдылы пен адамгершілікті мнін тану Сократ шін айырымдылыа ол жеткізуді жне негелі мірді алышарты болып табылады. Ол ерлікті, ділеттілікті айырымдылыты негізі деп санайды. Сократ классикалы кезедегі ш лы философтарды бірі.
Сократты шкірті болан, оны мрасын сапалы жаа дегейге ктерген Платон болатын. Платон (б.з.д. 427-347 ж.ж.) – ежелгі грек философы, объективтік идеализмні негізін алаушы. Платонны ілімі Гераклитті, Пифагорды жне Сократты ілімдеріні синтезі. Платонны философиялы мектебі – Академия деп аталды. Ол антикалы идеализмні орталыы. Платон зор философиялы мра алдыран ойшыл. «Сократ апологиясы», «Задардан» баса ол диалог трінде жазылан 34 ебекті авторы. Идея мен заттарды атынасы – Платонны философиялы іліміні маызды блігі болып табылады. Сезімдік трыдан абылданатын заттар – бл клеке – оларда идеялар бейнеленеді – деп есептейді. Таным теориясында Платон сезімдік танымды рационалды танымнан ажыратады. Платон гносеологиялы концепциясыны тпнегізі – еске тсіру теориясы.
Платонны ілімін жаластырушы Аристотель(б.з.д. 384-322 ж.ж.). Аристотельді философиясы грек философиясыны аяы. Аристотель антикалы дуірді зор ылыми жйесіні негізін салушы, Аристотельді мынадай ебектері бар:
«Метафизика» – мнда онтологиялы сипаттаы аса маызды мселелер ктеріледі. Аристотель бл мселені алашы философия ретінде анытайды. Сонымен атар, оны табиат философиясы мен жаратылыстану ылымына арналан «Физика», «Аспан»» «Аспан туралы» «Пайда болу мен лу туралы», «Метеорология», «Жануарларды пайда болуы туралы»деген ебектері бар. Ал оны оамды мселелерге арналан – «Саясат», «Никомах этикасы», «Риторика», «Поэтика» деген ебектері бар.
Аристотельді шыармашылыы антикалы философияны ана емес, жалпы грек елі дниетанымыны шыы болды. Кптеген ылымдар з бастауын Аристотельді шыармаларынан алады. Аристотельді шыармашылыы жаратылыстану, оамды ылымдарды дамуына зор лес осты. Аристотельді философиялы жйесі жан-жаты.
Антика философиясы ежелгі гректер мен римдіктерді философиясы. Бл философиязіні дамуында мыжылды кезеді амтиды деуге болады. Ол ежелгі Грецияда б.з.д. І-асырда пайда болды жне зіні орнын ортаасырлы философияа Рим империясы лааннан кейін – б.з. І-асырына таман берген болатын.
Ежелгі философияны ерекшелендіретін ыры – дниені рационалды ыну жне космоцентризм,яни “арышты”, “табиатты” пайымдауа жасалан баыт. Дние – бірттас, тіршілікті ттастыы. Адам табиатты ажырамас блігі ретінде арастырылады(микрокосм).
Ежелгі философияны негізгі даму кезедері:
1. Сократа дейінгі немесе ежелгі грек философиясыны алыптасу кезеі. (б.з.д. І- б.з.д. ІІ .) – басты назарда арышты, табиатты (физисті) проблемалары. Кезені басаша атауы – “натуралистік кезе”.
2. Сократты немесе классикалы грек философиясы – Сократты, Платонны, Аристотельді ілімдері (б.з.д.- б.з.д. І .). Басты назар адамны проблемаларына, оны мні мен танымды ммкіндіктеріне аударылады;
3. Грек-римдік, немесе эллинизм кезеі ( б.з.д. І соы - б.з. І .). Эллинизм дуірі (б.з.д. І . соы) дегеніміз А.Македонскийден кейін, оны римдіктерді жаулап аланына дейінгі эпикуреизмні, стоицизмні, кинизмні,скептицизмні,эклектика, неоплатонизмні алыптасуы болып табылады.
Милет мектебі (“натуралистер” немесе “физиктер”) б.з.д. І асырда Кіші Азия жартыаралыны батыс жаалауындаы Милет аласында пайда болды. Фалес(б.з.д. 625- б.з.д 545 жж.). Барлы нрсе судан пайда болады. Бастапы себеп (архэ) – су. “Баылау крсеткеніндей, барлы нрсе тымнан пайда болады, ал тым ылалды болып келеді. Ылал заттарда оларды табии бастауы су болып табылады. "Брі де судан пайда болады жне суа айналады”. Анаксимандр(б.з.д. 611- б.з.д 545 жж.). “Табиат туралы трактат”. Бастама– бірттас, алашы, уаыттан тыс, мгілік лмейтін, шексіз субстанция, ол “барлы дниені амтиды”, яни белгісіз материя (апейрон) Ол жер бетіндегі ртрлі былыстара айналады: жер, су, ауа, от, блар з кезегінде басасына ауысады. Анаксимандр табиат, дние объективті болады, ал оны ешкім жаратпаан деген тжырым жасады. Анаксимандр кн саатты іс жзіне асырды, Жерді географиялы картасын жасады, онда Еуропа мен Азия бейнеленген. Анаксимен(б.з.д. 560- б.з.д 480 жж.). Бастама – ауа,шексіз субстанция. От – ыздырылан сйылтылан ауа. Ауа оюлана келе бастапы су кйіне айналады, ал содан кейінгі оюлану барысында таса айналады. Анаксимен стихияларды барлы ралуандыын ауаны ойылу дрежелерімен тсіндіреді. Жан да ауадан трады. дайлар да ауадан пайда болан.
Сонымен, Милет мектебіне дниені материалды бастау негізінде пайда болды деп тсіндіру тн. Бастапыда милеттік философтар арышты стихия ретінде жне дайларды алмастыратын жанды тіршілік иесі ретінде пайымдады. Милеттіктер -гилозоистер . Оларды материализмі стихиялы жне аал болан.
Пифагор мектебі (Пифагор, Филолай, Архит жне т.б.).Мінез-лы ережелеріне ата баынан лдеандай туысанды немесе діни орден ретінде рекет етті. Пифагор (б.з.д. 580- б.з.д. 500 жж.) Самос аралында дниеге келген. Ол алашыда зін философ деп атады. Оны бастамасы - сан. Барлыы саннан трады. Сан – дниедегі дырет бастауы, барлы заттарды принципі. арыш, оны тртібі санмен белгіленеді. Сандарды дайландыру сандарды, санды атынастарды мистификациясына кеп сотырды.. Пифагорлытар шекті дыбысталу тоныны жоары болуы оны зындыына байланысты деп тжырымдады, яни бл музыканы математикалы негіздері болып табылады. мірді масаты, мні – жанды денеден оны тазарту арылы босату. Тазарту – бл “сырттай арайтын мірді жетістіктері”. Жан – санмен есептелетін дене элементтеріні йлесімі.
ГераклитЭфестен (б.з.д. 544- б.з.д. 483 жж.). Оны ебегі “Табиат туралы” деп аталады. Барлы дниені бастауы – от. Дниеде барды брін ешкім жаратан жо, ол рашан болан, бірде жанатын, бірде снетін мгілік наыз от бола да береді. Отты згеріске тсуі жзеге асады: ол суа айналады, ал су дниені жаратушыны рыы. Су, з кезегінде, Жерге жне Ауаа айналып згереді. Аталан деріс циклді болады.Гераклит гносеологияны негізін алаушы болып есептеледі. Ол бірінші болып сезімдік жне рационалды танымды бліп арады, бл орайда аиата аыл-оймен жетуге болады деп есептеді. Таным сезулерден басталады. Одан рі сезімдік мліметтер адамны аыл-ойымен деледі. Дниеде бірттасты бар, жне ол арама-айшылытарды йлесуіні нтижесі. арама-айшылы кресі зады былыс жне ол керек, бл дниені рылуыны айнаркзі. арама-айшылы бір-бірімен креседі жне бірігеді. “Брі де аады, брі де згереді, бір зенні зіне екінші айтара тсуге болмайды”.
Болмыс туралы ілім. Элеаттар: Ксенофан, Парменид, Зенон. Ксенофан(б.з.д. 580- б.з.д. 490 жж. дейін) – Элей мектебіні негізін салушы. Ебегі – “Табиат туралы”, поэма трінде жазылан. Бастапысы –жер. “Брі де жерден пайда болады жне жерге оралады” . дай – жалыз, табиатпен кірігеді (пантеизм). Ксенофан – рационализмні жатаушысы.
Парменид(б.з.д. 540- б.з.д. 480 жж. дейін).Гераклитке арама-арсылыы Парменид ештее згермейді деді.Парменид тратылыты жне згермейтінні лдебір тстарын іздеуде болмысты бірттастыы идеясын тжырымдады. Болмыс туралы ілім. Болмысты асиетері: Болмыс пайда болан жо жне ешашан жойылмайды;болмыс мгілік жне згермейді;болмыс бірлікте жне ттастыта;болмыс жетілген (онысы аяталан) жне озалмайды. Болмыс оймен амтылатын нрсе. “Ойлау жне болу – бл зі бір нрсе”. Парменид – рационализмні “атасы”. Аыл-ой – аиатты жолы, сезім – пікірді жолы. Аиатты лшемі – аыл-ой.
Зенон(б.з.д. 490- б.з.д. 430 ж.) – Парменидті шкірті.Зенон – субъективті диалектиканы кілі. Зенон тариха зіні апориясы (парадоксы) арылы енген болатын. Зенонды апорияны мні –бл озалыс пен тынышты кйді, даралы пен кпшілікті, шек пен шектеусіздікті, зіліс пен зіліссізді аратынасы. Зенеон аиатты логикалы трде длелдеуге болады деп есептеді. Бізге Зенонны 9 апориясы жетті (“Дихотомия”, “Ахиллес жне тасбаа”“Жебе” жне т.б.). озалысты арама-арсылыы туралы идея.
Ежелгі грек атомизмі (Левкипп, Демокрит, Анаксагор, Эмпедокл). Демокрит(б.з.д. 460- б.з.д. 371 жж.). 70 шаты ебегі бар. Бастамасы –бос кеістікте озалатын блінбейтін бліктер -атомдар. Атомдар згеріске тспейді, мгілік, оларды саны шексіз, олар клемі, пішіні, реті мен орналасуы жаынан ерекшеленеді. Блар немі озалыста болады.
Сезімдік таным – “пікір” бойынша таным, рациональдысы – “аиат” бойынша жне оны бірлігі.
Демокрит– демократияны басты жатаушысы. “Монархиядаы кешкен бай мірден демократиялы мемлекеттегі кедейшілік арты”. Демократия азаматтарды здері ран задары арылы олдау табуа тиіс.
Адам туралы ілім. Софистер (Протагор, Горгий, Продик, Алкидам, Критий жне т.б.)(б.з.д. .) – басалара арнайы білімді аыа берген алашы философтар. Оларды пайда болуы халы жиналыстарында, соттарда шешен рі длелді сйлеу ажеттігінен туындады(л иеленушілік демократия). Софистерды басты масаты аиат емес, тыдаушыларды здеріне арата білу, сондытан шешендік нер оларда бірінші орында болды. Олар объективті аиаты теріске шыарды, аиат рашанда субъективті деп тжырымдады. Сократпен бірге оларды “гректі аартушылары” деп атады. Софистерды негізгі назарында адам жне оны танымды абілеттілігі болды. Софистерды басты таырыптары: этика, саясат, шешендік, нер, тіл, дін, трбие – яни мдениет. Сондытан олар ежелгі философияны гуманистік кезеін бастаушылар болып табылды.
Протагор(б.з.д. 490- б.з.д. 420 .шамасында). Ебегі “Антилогиялар”. Оны мынадай ататы сзі бар: “Адам- бар заттарды лшемі”.
Софистерді принциптері: релятивизм– танымны салыстырмалыы;брі де басаа атысты пайда болады жне болады, ештее де здігінен болмайды.
арыштаы барларды брі де зіне арама-арсы болады, біра алай болса солай згермейді. Демек кез келген зат арама-айшылытан трады жне “кез келген зат туралы екі маынада жне арама-айшы жаын айтуа болады”.Объективті аиат деген болмайды, объективті ізгілік пен злымды болмайды. Бл наты адама атысты, ол зіне тиімді оан пайда келеді деп есептесе оны ізгілікті боланы, ал оны мддесіне сай келмейтіндер злымды делінеді. Софистерды зінен брынылара араанда тарихи сіірген ебегіні ерекшелігі олар бірінші рет ежелгі философиялы ойды арышты проблемаларынан адамзат міріні проблемасына брды. Бізді заманымыза дейінгі асырды аяынан бастап адам проблемасы айырыша назара алынды, сіресе оан ататы философ Сократ ерекше мн берді.
Сократ(б.з.д. 469- б.з.д. 399 жж.) – афиналы философ, оны кптеген ізбасар мен шкірттері болан, оны ішінде е ататысы Платон болып табылады. Сократ жне оны идеялары туралы мліметтер бізге оны шкірттері мен философия тарихшыларыны мазмндап баяндауымен жетті, йткені, ол зі кзіні тірісінде ешандай ебек жазбаан. Сократ бойынша жазбаша білім, - лі білімдер. Диалог жазбаша білімнен жоары трады.
Сократ философиясыны басты зегі – адам зін-зі танитын негелілік тіршілік иесі. Адамны мні оны жаны болып табылады, йткені, ол “оан дене ызмет етеді”. Жанны ндылыы танымда. Сократ субъективті диалектиканы дісін жасады, оны масаты – аиатты айындау. Сократ бойынша аиат – бл диалог дерісінде ымдарды мазмнын анытау барысында алынатын объективті білім. Сократты айтуынша, схбаттасу - моральды “жанны сына” тапсыруы. Сократ субъективті диалектиканы дісін майевтика (кіндік шеше” нері) деп атады. Субъективті диалектика дісіні кмегімен схбат, диалог дерісінде аиат туындайды. Ол индукция дісін кеінен олданды жне бл дісті аиата “бару” дісі деп аиаттан кем емес баалады. Сократ былай деді:”Мен білмейтінімді білемін”.Сократ софистерді “жалан данышпандар”деп,оларды ілімін сынады.
“зіді зі таны” – барлы адамдара орта негелілік сапаларды іздеуді білдіретін ран. Баыт пен ізгілік бір-біріне тедеседі, ал злымды ізгілікті білмеу болып табылады. Таным – игі істі, о рекетті ажетті шарты. “Ізгілікті дегеніміз білім”. Адам з баытыны жне баытсыздыыны сулетшісі. Сократты этикалы іліміні уаты оны тек философиялы іпікрлерімен ана емес, сонымен атар зіні лімімен де длелдеді, ол сотты сзсіз шешімімен болан ділетсіздікке мойынсна отырып, у ішіп аза болды. Сократа мынадай айып таылды: “ол ала сенетін дайа сенбейді, жаа дайларды енгізеді, жне ол жасспірімдерді бзады, сол шін де оан -лім”.
Платон(шын аты Аристокл, Сократты шкірті, Академияны негізін алаушы, объективті идеалист).
Платонны шыармаларын тмендегідей кезедерге шартты трде блуге болады:
•сократты (жассіпірімдік) – “ Кіші Гиппий ”, “Лисии”, “Алкивиад І”, “Сократты Апологиясы”, “Критон”;
• софист философтара арсы баытталандар – “Протагор”, “Горгий”, “Менон”, “Эвтием”, “Кратил”, “Теэтет”, “ лкен Гиппий ”;
• глдену кезеі – “Федр”, “Той”, “Менекен”, “Ион”, “Мемлекет”,”Саясат”, “Парменид”,
•метафизикалы сипатта – “Федон”, “Тимей”, “Критий”;
•Филипп Опунский жинатаан “Задар”.
Идеялар туралы ілімдер (диалектика). Платон философиялы жйесіні зегі гносеологиялы проблемаа, білімні мні туралы пайымдауа (зіне зі пайымдау жасау) мн берілген идеялар туралы ілім болып табылады. Егер Сократта негелілік ізгілік білімге сйенсе, яни идеал нормативті ерік болса, ал Платон зіні стазынан да асып тсіп, адамны практикалы рекеті ойлауа туелді дей келе, зіні ісіне есеп бергісі келген адам ндылытар мен міндеттер туралы ымды иеленуі керек деп тжырымдайды. Осы ымдарды тжырымдау шін ол талдау дістерін, абылдау жне шыарып тастау, арсылыа длел дісін олданды. ымдар абылдаудан толытай ерекшеленеді жне одан шыарыла алмайды. Олар “біріктірілген сырттан арау” жолымен ралады, сондытан уелгі бастан жан абылдауа туелді болмайтын мазмн туралы “еске тсіруді”білдіреді. Осыдан екі дние туралы ілім шыады: крінетін (сезімдік, згергіш, аиат емес, жетілмеген, денелік) жне имматериалды жне аиатты (аиатты, жоары сезімталды, траты, жетілген, идеалды, мгілік, кзге крінбейтін, денелік емес) – (“крінетінні брі крінбейтінні зі десе болады”). Мнда платонды диалектиканы зіндік орны бар, оны негізінде – ізгілікті идеясы –бкіл болып жатанны себебі, дниені мні, дайа тедесетін аыл-ойды стемдігі ретіндегі дниелік масат. Идея – былыстар себебіні мні, масатты себеп. Ізгілікті айнар кзі – дай, ал злымдыа бас себеп- тн. Жан бастапы озалыс, ол сананы иеленеді. дай ретіндегі аыл-ой немесе дниелік масаттар объективті бастау, жаны болады жне санаа кшеді.
Платон леуметтік саясатшы ретінде “Мемлекет” деген зіні ебегінде идеалды мемлекеті,теориясын руды жария етті. Еркімен бірлесу – дрыс мемлекет болу деген сз. Демократия белгісі ркімні еркін ерікті трде білдіруі. “Ешкім де з еркімен ділетсіздік жасамайды”. Мемлекетті жетістігі сенімдерді бірлігінде жатыр, сондытан оны рылысы ылыммен жне ылыми біліммен айындалуы тиіс, бл мемлекет басына философтарды келеді. Философ зіні жанында мынадай ш блікті йлесімін табады: анаат етушілік, ділдікті райтын ерлік жне парасаттылы.
Платон пайамбар ретінде зіні жаа аиатын стана отырып, адамдар арасындаы за жне нды байланыс тек интеллекуталды бірлік арылы ммкін болады деп есептейді. Кзарастарды ортатыы, мірді рухани маынасын зерттеу бойынша бірлескен жмыс жекелеген тлаларды кбін органикалы бірлікке штастыратын аиат байланыс. Мдениетті мемлекетті принципі осылайша айындалады. оамды мірде рухани біррлікті сатау шін Платон трбиені сынады.
Аристотель(Платонны шкірті, Ликейді негізін салушы, стаз,Стагира полисінде дниеге келген, таы бір аты-Стагирит) -– Платон мектебінде ксіби дрежеде алыптасан жне педагог пен алымны туелсіз мір салтын станан философты жаа типі. Кптеген трактаттарды авторы: “Саясат”, “Физика”, “Метафизика”, “Жануарларды тууы туралы”, “Жан туралы”, “Никомах этикасы”, “Эвдем этикасы”,”Категориялар”, “Органон”т.б.. Платон сияты Аристотель шін де - е жоары бастау игілік болып табылады. Біра ол Аристотельде аыл мен болмыстан тыс болуды ойды. Бірінші бастау толытай іске асырушылы: бл ойды пнін мгілік мегеретін аыл, яни здіксіз болатын аыл трізді, немесе дай ретінде болады. Бл игілікті табиаты абсолютті ынылады: сергектік, абылдау, ойлау – бл аылды мгілік ызметіне тн. Барлы дние секілді біз де оан мтыламыз. Аристотель шін дниеде брі ретке келтірілген, оны зерттеу керек жне тиісті ылымны кмегімен арама-айшылысыз сипаттау керек. Жан туралы мселе – табиат туралы ылыма жататын арнайы тымды ылымды зерттеуді пні. Ол Платонны заттар дниесінен тыс мір сретін идеялар дниесі бар деген ойымен келіспеді.
Мн туралы ілім. Аристотельді болмыстан тыс бастауды танудан бас тартанын крсетеді жне ылыми білімні кмегімен философияны категориялы аппаратын кеейте отырып, шындыты сипаттайды. Мн дегеніміз не тр (форма), не материя, не одан да, бдан да ралатын болып табылады; тр дегеніміз жзеге асырыланды (энтелехия), маыздылы, белсенді, материя –ммкіндік. Жанды нрсе материя мен трден (формадан), яни дене мен жаннан трады, жан – осы ммкіндікті жзеге асырылуы, немесе кейбір денені энтелехиясы. Жан дене емес, денені белгілі бір тегіне жататын бір нрсе, оны тірі болу ммкіндігін жзеге асыратын нрсе; денені бл тірі болу ммкіндігі денеден тысары іске асырыла алмайды. Жаны бар дене седі, озалады, сезінеді, ойлайды. Табии заттарды жне элементтерді барлы ралуандыын Аристотель табиатдеген бір ыма біріктірді, оан озалыс, згеру жне тынышты тн. Танымны мселесінде дрыс ойлау тсілдері ретінде формальды логика,индукция, силлогизм дістерін сынды. Аристотель зірлеген ымдар бастау, себептер, трлер (формалар), материялар, ммкіндіктер, жзеге асырыланны рекет етуі жне аяталуы – энтелехиялар, озалыстар, орындар, уаыт, шексіздік, здіксіздік жне т.б.Аристотель ылымды теориялы жне практикалыдеп блуді бекітті. Оны екіншісіне ізгіліктілерді насихаттаумен байланысты этика мен саясат жатады.