Орта асыр араб-мсылман философиясы.

VII асырды басында Тркістаннан Испанияа дейінгі лан-айыр территорияа араб шапыншылы нтижесінде «Араб халифаты» кп халыты мемлекет пайда болды. Бл мемлекетте философия жасы дамыан, кбінесе ежелгі грек философиялы ойлары арастырылады. V –VII асырда схоластикамен атар араб философиясы дамыды, біра оны батыс еуропалы схоластикамен салыстыруа болмайды.

Араб философиясы ислам дініне негізделген. ран – ислам дініндегі асиетті кітап. «ран» араб тілінен аударанда оу деген маынаны берді. Ал 114 среден трады. Сунна - Мхаммед пайамбарды мірбаянымен хадис жинатары.

Араб мсылман философиясыны баыттары шыыс перипатетизмі, алам, суфизм.

Шыыс перипатетизмі – араб философиясындаы Аристотельді идеяларын дамытушы баыт.

Шыысты перипатеттизм кілдері - л-Кинди, л-Фараби, Ибн - Сина, Ибн Рушд жне т.б.

л Киндиді араб философы деп атаан, философияны лы кілі. л Кинди 200-ден астам ебек жазан, соны ішінде «Алашы философия», «Бес мн туралы кітап». л Кинди философияны жаратылыстану ылымдарымен тыыз байланыстырды, оны ойынша философиямен айналысу шін математиканы йрену керек. л Киндиді философиясы Аристотельге негізделеді жне оны ебектерін аударып уаыздады.

бу Насыр Ибн Мхамед л Фараби (870-950) философ, алым – энциклопедист, шыыс аристотелизмні басты кілі, Аритотельден кейінгі «екінші стаз» болып табылады. Багдад, Алеппо, Дамаск алаларында мір срді. Негізгі ебектері «Аыл мен тсінік», «Ізгі ала трындарыны кзарасы», «Музыка туралы кітап», Ибн Сина(латын тіліндегі транскрипциясы - Авеценна) Абу ли Хусеин ибн Абдаллах (980-1037) – философ, энциклопедист, дрігер, аын, математик. Ибн Синаны белгілі ебектері «Айыу кітабі», «Аман алу кітабы», «Білім кітабы», «Медицина туралы поэма» ледерін жина кітабы жне е негізгі ебегі «Медицина ылым каноны» болып табылады. «Медицина ылым каноны» кітабы латын тіліне аударылан, ХІІ асырдан бастап Еуропа елдеріне йгілі болды. Соы оулы болып табылып, еуропа медицина университетінде бес асыр бойы оытылды. Ибн Синаны ойынша - дние эманация жолымен пайда болады.

Ибн Рушд (лат. аудармасында – Аверроэс, Averroes) біл Валид Мхаммед Ибн Ахмед (1126-1198) – Кордов (Испания) аласынан келген философ, алым, дрігер, шыыс перипатетизмні крнекті кілі, лы комментатор атымен йгілі болды. Кбіне оны шыармалары Аристотельді ебегін тсіндірумен шектеледі. Негізгі шыармасы «Терістеуді терістеу» деп аталады. «Дін мен философияны арасындаы салыстыралы байланысы жайлы пікірлер». Оны идеялары йгілі аверроистерді ебектірмен байланысты болды. Аверроэс философиясы Европа философиясына кшті ыпал етті. Аиат жалыз, біра оан жетуді екі жолы бар: білім немесе ылым жолы жне сенім немесе діни жолы.

Калам – «спекулятивті теология» - араб-мсылман философиясыны баыттарыны бірі, ол ІХ . басында алыптасан жне силлогизм мен аналогияа ара сйеген араб - мсылман философиясыны баыты, оны негізі діни беделге сйену емес, философиялы аидаа сйену.

Суфизм – (араб тілінен аударанда «жн шаш») деген маынаны білдіреді. Исламдаы мистикалы аскеттік баыт. Алашы суфийлер VIIІ. соы- ІХ . басында Ирак жне Сирияда жнек киінген аскеттер болып саналады. Олар байлыа жне кедейлікке талпынбайтын леуметтік активтіліктен аула болды. Олар Аллаа махаббатын мистикамен тсіндірді.

Суфизм бойынша алла барлыында – глде, кнде жне т.б. жне де барлы Аллада Суфизм материалды трыдан араанда денесінен айырылып, жанымен Аллаа бірігуге шаырды. Ол трт адамнан трады.

Шариат – мсылмандаы мір сру аидасы. Тариат – адамын моральды –психологиялы жетілуі. Марифат – оамнан тыс мір сруде «дай лем бірігуінде» деген ымды тсіну жолы. Хаиат – дайа толытай ену, зіні меніді дайдан тану, тндік ажеттілікті шектеу.

Арабмсылман философиясы дегеніміз мсылман дінін абылдаан жне араб тілінде сйлейтін Шыыс халытары ойшылдарыны орта асырлар дуіріндегі ілімдеріні жиынтыы.

Флсафаны араб тілінде рбуіне мдени – тарихи, саяси - леуметтік жадайлар болан. Бл жерде еріксіз мойындайтын мдени-леуметтік жадайлар: ислам діні, оны таратушы басты саяси кш – Араб халифаты. Араб тілі осы империаны мемлекеттік тілі болатын.

1.Араб тілін мегеру- білімділікті рі мсылмандыты белгісі. Осы жадайа сай оу, білім беру жйесі арабша алыптасып, ендігі жерде араб тілі мсылман ркениетіні тіліне айналды.

2.Флсафа мсылман мдениетіні туындысы. Бл, негізінен, мсылман елдеріні ойшылдарына тн дниетаным.

3.Флсафа антиктік философияны араб тілінде, мсылманды дниетаным негізінде айта жандандыран.

ХХ . крнекті алымы Б.Рассел, біріншіден, антик дуіріндегі Платон мен Аристотельді арасалмаы туралы. Платон Аристотельден лдеайда басым болан. Арабтар осы мселеде философия тарихында згеше бастау жасады, олар Аристотельді бірінші орына шыаран. Екіншіден, мыт болан антиктік философияны тірілтіп, аударып, онымен Еуропа жртшылыын таныстырып, грек философиясындаы дстрді жаластырушылар, сзсіз флсафашылар. Осындай істі нтижесінде Еуропада грек, латын тілдері айта жанданды, олар ылым, білім, нер, философия тілдеріне айналды. шіншіден, арабтар салан дстр немесе грек философиясын айта жаырту XI . Батыс Еуропа схоластикасына негіз болды. Бл туралы кезінде И.Г.Гердер былай деп жазан: «Арабтар болмаса, Гербер де, Альберт Великий де, Роджер Бекон де, Луллия Раймунд та болмас еді. Оларды барлыы Испанияда арабтардан оыды немесе соларды шыармаларын оыды». Схоластика деп танылан орта асырлы философия: мсылманды, иудейлік жне христиандыболып блінеді. Тртіншіден, араб философтары Еуропалы айта рлеу заманындаы интелектуалды халге сері айтарлытай болан. Флсафа араб тілі негізінде ана емес, ол саяси негіздерде жзеге асан феномен. Осы трыдан оны ш тарихи кезеін крсетуге болады.

Бірінші кезе, Бадат халифатына атысты, Л-Кинди, «Таза аайындар» ебектеріне байланысты арастырылатын тарихи мдени кеістік.

Екінші кезе: Халифаттан зге мсылман мемлекеттеріні пайда болуына байланысты ислам мдениеті Аравиядан тыс айматарда глдене бастады, соны бір крінісі – Орта Азия мен азастан аумаында ерекше трде дамыан флсафа, оны кілдері: л-Фараби, Ибн Сина, Омар Хаям, л-азали. Блар парсы-тркі жртыны ойшылдары.

шінші кезе: Мсылман Испаниясындаы Еуропалы флсафаны тарихи-мдени кеістігі, оны кілдері: Ибн Бадж, Ибн Туфейл, Ибн Араби, Ибн Рушд.

л Кинди (800 жылы туан) жан-жаты білімді, тере ойлы лама. Ебектері: метафизика, логика, этика, математика, астрономия, медицина, метеорология, музыка теориясы жне оптика сияты білім-ылыма арналан. л Киндиді ерекше ерлігі Аристотель ебекткрін грек тілінен арабшаа аударып, олара тсінік, герменевтикалы талдау беруінде. Оны айтуынша, философиямен шылданба болан адам Аристотель ебектерін танудан бастауы керек. «рине, рбір істі басшысы Алла,-дейді, біра білім блаы Аристотель ебектерінде». Ол Аристотель шыармаларын трт трге бліп, топтаан. Бірінші топтамаа – логика, екіншіге физика туралы кітаптар, шінші топтамаа- здігінен мір сріп, натылы нрселерді ажет етпейтін, біра солармен бірге мір сріп, бірге байланыс тсіліне болатын білімдер туралы кітаптар. Тртінші- нрселерді ажет ететін жне олармен ешандай байланыста емес білімдер туралы кітаптар. «Категориялар» деп аталатын кітабында – сз ымдар(категориялар), сипаттар (атрибуттар) туралы. Субстрат дегеніміз – субстанция(зат). Сипат(атрибут) дегеніміз – акциденция. Сипат деген затты ішінде болып, не зіні аталуы, не зіндік белгісі болмайды. Бл кітапта, л-Кинди айтуынша, тоыз акциденталды ым бар, олар: сан, сапа, атынас, орын(кеістік), уаыт, рекет, згеріске тсу, абылдану(обладание) жне орын алу немесе орналасу.

«Алашы философия туралы» трактатында мынандай мселелерге тоталан:

1. Философияны мні туралы. Ол шындыты танудаы адам абілетіні млшерін білдіреді. йткені наыз философия дегеніміз – аиатты тану.

2. Наыз биік рі ізгілікті, рі рухани философия, ол андайда аиатты себебі болатын алашы аиат туралы ылым.

3. Таным туралы. Адам танымыны екі трі бар. 1.сезімдік таным, 2.аылмен тану.

4. Егер нрсені зі болмай, оны мні болса, ол ештее де емес. Ал ештее емес нрсені пайда болуына себеп бола алмайды.

Ол мн, субстанция, акциденция, бтін, жалыз,атынас, айырмашылы, айшылы, тынышты, озалыс, баса да философиялы ымдар мен тсініктер туралы ой пікірлерін білдірген.

л Фараби– Аристотельден кейінгі «Екінші стаз»атанан данышпан ойщыл. бу Насыр л-Фараби іліміні ерекшелігі:

1. Аристотель шыармаларына герменевтикалы талдау жасаан.

2. Дін мселесіне келгенде, дай деген идеяны жоа шыармаан.Ол аристотель ілімі негізінде лемні алашы себебін мойындайды, алашы себеп ол дай. Фараби форма здіксіз згерісте, ал материя мгі деген.

3. ылым, Фарабиді айтуынша, аылды нтижесі, оны екі трі болады: теориялы жне практикалы. Теориялыылымдар: логика, табиаттану ылымдары, метафизика, практикалы – этика мен саясат.

4. Фарабиді мемлекет, саясат, ала мірі туралы «айырымды ала трындарыны кзарасы туралы»жне «Азаматты саясат» деген ебектері бар.

5. Фарабиді таза рационализм трысынан тсінген, толы емес.

Ибн Сина (980 – 1037). Ол лемге йгілі лы емші ретінде кеірек млім, медицина таырыбына 43 трактат жазан. Осы саладаы басты ебегі «Емшілік іліміні каноны». Ибн Сина грек философы Аристотель ебектерін жоары баалай келіп, оны ізбасарларын(Шыыс перпатетиктерін) сына алан, себебі, олар з стаздарыны ойларын тсініп алуа бар кштерін жмсап, оны кемшіліктерін кре білмеген. Ибн Сина метафизиканы Аристотельдік тсінікте ала отырып, оны предметін анытаумен бірге, субстанция, дене, форма, себептілік, ажеттілік, ммкіндік, мн, озалыс сияты негізгі ымдара талдау берген. Ал «Жан туралы кітабында» ол Аристотельден грі Плотиндік концепцияа жаын. Дене мен жан деген проблема – Ибн Сина дниетанымыны басты арнасы.

Ибн Рушд (1126 – 1198). Ол жас шаынан бастап теология, за білімі, араб дебиетін мегеріп, медицинаа ерекше ыыласын танытан. Оны шыармаларыны формалары: тсініктер жне арнайы шыармалар. Ибн Рушдты барлыы 38 шыармасы болан, оны 28-і араб тілінде, 36-сы кне еврей тілінде,34-ті латын тілінде саталан. Мны кбісі Аристотель шыармаларына герменевтикалы талдау. Ибн Рушд ебектеріні ішіндегі е крнектілеріні бірі-л-азалиге арсы жазылан «Жоа шыаруды жоа шыару» трактаты. Ибн Рушд флсафа мен дін туралы кптеген тере ойлар айтан, оны «рбір пайамбар-данышпан, ал рбір данышпан-пайамбар емес» деген анатты сзі бар. Алайда лама діни ортодоксия кілдерімен таласа тспеген, себебі, оны ылым шін ажеті шамалы. Талас діни дниетаныммен «шыысты перипатетиктер» арасында болан. Сол замандаы, тіптен азіргі кнні де басты проблемасы-дниені мгілігі немесе оны пайда болуы туралы. Ибн Рушд «Жоа шыаруды жоа шыару» трактатындаы пікір таласы л-азалиді лемні жаратылмаандыы туралы сынан трт длелдемесіне Ибн Рушд з длелдерін келтірген.

1. Егер лем жаратылан болса, онда оны пайда болуын ммкін еткен лденені болуы керек.

2. Ибн Рушд «дейінгі», «кейінгі» дегенге арсы. Себебі, мгілікті лшемі жо, лем болса, сол мгіліктен тыс емес.

3. Философтар лемні мгілігі ммкін болса, оны болуы да мгілік дегенді негізге алады. Мндай жадайда оны ммкін болмауы ммкін емес.

4. андай болсын нрсе-зіні пайда болуына дейін ммкіндігі бар мн немесе ммкіндігі жо мн немесе ажетті мн.

Ибн Рущд зіні арсыласы л-азалиге арсы келтірген длелдерін орытындылай келіп, мынандай тйін жасайды: лдебір нрсені басталуы болса, оны аяталуы да болма, ал басталуы жо нрсе шексіз болма.

Мсылман философиясын шартты трде мынадай баыттара блуге болады:1.”Таза аайындар ”ілімі. X.Масаты: ислама еніп кеткен оыстарды философия арылы тазарту.

2.Шыыс перипатетизмі(флсафа) рационалды кзарасты станушылар,Аристотель ізбасарлары: л-Кинди, л-Фараби,ибн-Сина,ибн-Рушд т.б.

3.Суфизм – исламдаы мистикалы баыт:л-Араби, л-Газали,Ахмет Яссауи т.б.Негізгі мселесі жеке адамны дайды тануы. Ол эзотерикалы білім арылы экстаз кйінде жзеге асады.Суфизмде жетілген адам(инсан камил) идеясы дамытылады.

4.Калам (мутазилизм, мутакалим):л-Ашари, матуриди т.б. Мутазилизм ислама сын збен араушылар, ран сзін догмаа айналдыруа арсы болан,рационализмге жаын. Мутакалим ислам беделін толы мойындаушылар, оны логикалы тсілмен тсіндіруге мтылады.

Тестер:

1. Теоцентризм, креационизм, эсхатология, провиденциализм, - осы кезені сипаттары:

А) айта рлеу С) Антика

В) ОртаасырларD) Аартушылы

2. "Оккам старасы" принципі:

А) «Мнді ажетсіз кбейтіп керек жо»

В) «Мен ойлаймын, демек мір сремін»

С) «абылдаймын, демек мір сремін»

D) «Мнді ажетпен кбейту керек»

3. Патристика кезеіні белгілі ойшылы:

А) Фома Аквинский С) Августин Аврелий

В) Уильям Оккам D) Пьер Абеляр

4. дайдын бар екеніне бес рационалды длел келтірген теолог, философ:

А) Фома АквинскийС) Августин Аврелий

В) Уильям Оккам D) Пьер Абеляр

5. Христиан діні аыл-ой арылы орау, жатау:

А) схоластика С) софистика

В) патристика D) апологетика

6. «Шіркеу келеріні» теологиялы ілімі:

А) схоластика С) софистика

В) патристика D) апологетика

7. «Универсалийлер», - деп осы тсініктерді белгілейді:

А) «заттара дейінгі» жалпы жадайлар С) жалпы тсініктер табиаты

В) заттардан кейінгі» жалпы жадайлар D) «заттардаы» жалпы тсініктер

8. Аыр заман туралы ілім:

А) эсхатологияС) провиденциализм

В) креационизм D) ревеляционизм

9. Жаратылу туралы ілім:

А) эсхатологияС) провиденциализм

В) креационизм D) ревеляционизм

10. Кп дайа табынушылы:

А) эсхатология С) провиденциализм

В) креационизм D) политеизм

11. Исламны мистикалы баыты:

А) суфизмС) томизм

В) пантеизм D) калам

12. Араб-испан философы, шыыс перипатетизміні кілі:

А) аль-Фараби С) аль-Газали

В) ибн Рушд D) ибн Сина

13. «айырымды ала трындарыны кзарастары» трататыны авторы:

А) аль-ФарабиС) аль-Газали

В) ибн Рушд D) ибн Сина

14. Авиценна (ибн Сина) дние осыдан пайда болды, – деп есептеген:

А) адамны рекетінен С) дайды аыл-ойынан

В) дайды ерігінен D) табиатты кштерінен

15. Аверроэсу (ибн Рушд) бойынша, материалды дние:

А) мгі жне кеістікте шексіз С) даймен жаратылан

В) мгі жне уаытта шексіз D) мгі, біра кеістікте шектеулі

16. «Екінші стаз»:

А) аль-Фараби С) аль-Газали

В) ибн Халдун D) ибн Сина

7. «Арабтар философы»:

А) ибн Рушд С) аль-Кинди

В) аль-Фараби D) ибн Сина

18. Суфизмнін белгілі кілі:

А) аль-Фараби С) аль-Газали

В) Ахмет Яссауи D) ибн Сина

19. Суфизмдегі аиатты тану жолы:

А) рационалды С) догматикалы

В) эмпириялы D) мистикалы

20. Ибн Рушдты аиатты екі жатылыы теориясы бойынша:

А) дниеде екі аиат бар, екеуінде танып білуге болмайды