Жаа заман философиясы.

Жаа заман философиясы жаа ылыми дісті туу ажеттілігі туралы сра оюдан басталады. Длірек айтатын болса, барлы алымдар бірегей жне дние туралы толы аиат білім бере алатын діс. (4, 152б.)

Рационализм– жаа заман философиясыны аымы, оны кілдері барлыынтжірибеден тыс ойлау арылы тани аламыз деп арастырды. Классикалы рационализмні негізін алаан Рене Декарт. Декартты дістемесі айындылы принципі немесе интеллектуалды интуиция - классикалы рационализмні орталыы. Шындыты жалыз критерийі – зерде, зердемен айын жне тсінікті ойлау – наыз болмыс болып табылады. Декартты дниетанымындаы зекті тезис Cogito ergo sum /«ойлаймын ендеше мір сремін»/ аидасы. Декартты онтологиялы жйелеу рационализмі, субстанциялы жанды мойындау, осыдан Декарт дниетанымы дуализмге келеді, жан жне материя туелсіз дербес мір среді деп таниды.

Декартты ізбасары - Бенедикт Спиноза, рационалистік пантеизмні негізін салушы. Спинозаны субстанциясы – ол табиат ретінде тсіндірілген дайнемесе дай ретінде танылан табиат. Субстанция шексіз атрибуттардан трады, «оларды рбіреуі мгі жне шексіз мнді бейнелейді». Спинозаны дниетанымындаы басты масат – адамды лдытан тару жолдарын крсету, бостандыа апаратын жолды анытау. Адам аылымен істеген істері аныталан кезде ана наыз еркін болады. Соан байланысты аыл-себеп пен салдарды танып білу, онда табиат пен з істеріні мгілік кажеттіліктерін танып біле алады, осы ажеттіліктен туындаан сана еркіндік болады. Басаша айтанда, адама еркіндік «дайа сенушілік» арылы келеді.

Вильгельм Готфрид Лейбниц универсалды ылымны данышпаны болан. з заманындаы ылымны дамуына лес осанына арап, оны дниетанымын Аристотельмен салыстыруа болады. Лейбницті негізгі ебегі философиялы «Монадология», «Адам аылыны жаа тжірибелері», «Теодицея». Лейбницті монадологиясы– ол рационалды метафизиканызгеше жйесі, индивидуалды принципке негізделген. Крінбейтін метафизикалы индивидуалды тірі азалар «монада» деген атау алан. Бл зін-зі жымдастыратын «жандар». р монада барлы днеиені райды. Кеістік жне материя Лейбницті айтуынша кеістік жне материя – континуум, материя кптеген шексіз монададан ралан. Лейбниц – метафизикалы плюрализмні классигі, ол бойынша субстанциялар – шексіз кп.

Эмпиризм – жаа заман философиясындаы баыт. Оны негізін салушылар дниені тжірибе арылы танып біле аламыз деп анытаан. Эмпиризмні негізін салушы – Френсис Бэкон. Оны ебектері «Жаа органон», «Жаа Атлантида» деген атпен жары крген. Бэкон эксперименталды индукция дісін жасаан. Оны белгілі афоризмі «Білім - кш» аидасы. Бэкон сцеинтизмні негізін алаушы ретінде Европа философиясында танылан, оны жолын уушылар лкен ылымды ерекше кш деп санаан, «алтын асыра» жетелей отырып, адамзатты барлы мселелерін шешеді деген.

Томас Гоббс Бэконны шкірті, стазыны кзарасын жйелендірді. «Левиафан» ебегінде жаа мемлекет жне ы теориясыны негізін жасаан барлыына арсы соыс (адам адама асыр), «жаратылыстану ыы» жне «азаматты жадай» (оамды келісім) ымын алыптастыран.

Жаа мемлекет жне ы теориясын негізін жасап, Джон Локк «эмпиризмді» сенсуалды таным теориясына, «идеяны» генетикалы теорияа толыымен айналдырды. зіні «Адам санасыны тжірибесі туралы» басты ебегінде алдына крделі масат оя отырып, адам ыну абілетін, жмысыны «механикасын зерттеу» ммкіндік жеріні шегін анытап крсетті. Адам санасын таза татамен, бос біліммен салыстырып, адам ойыны басты идеяларын крделендіру барлы мселелерді адаммен зерттеуге тырысты. арапайым абылдаушылытар «дние», «жан», «дай» идеяларымен табылады.

Джордж Беркли философиясыны ерекшелігі эмпиризм принципін олдаудан трды. Ол жаа ылыми негізге нгегізделді. «Заттар» бл сезіну комплексы, идеялар комплексы. лем ол «мені» з сезінуім. Заттар тек «мен» ойлааннан кейін ана мір среді. Барлы заттарды «болуы» бл тжірибеде абылданудан болу. Бл баыт философияда субъективті идеализм атауына ие болды. Ол эмпиризм принципін олданды. Беркли философиясы христианды-мистикалы эмпиризм.

Давид Юмны зіні «Адам санасы туралы зерттеулер» атты басты ебегінде Локкты басты принципінен барлы керек нтижелерді жасап, «эмпиризм» идеясыны бір тектілігін анытады. Юм эмпиризм жатаушыларына «таза тжірибені» танимыз, білмегенімізді біле алмаймыз, біралыпты болуды кздейді деп айтады. Тжірибеде тек «перцепциялар» ана берілген, ал перцепцияларды себептеріне атысы жайында тжірибе ештее айтпайды. Бл Юм агностицизміні мні. Сезімдерді себебі, тжірибені негізі неде деген сраа ол білмеймін деп жауап береді. Жне те ешкім білмейді, біле алмайды да. Метафизика ылым ретінде ммкін емес. Біз денені субстанциясы жайлы, жан туралы, дай туралы, мгілік мір жайлы ештее де біле алмаймыз. Юм классикалы британ эмпиризмні дамуын аятайды жне ХІХ-ХХ . позитивизмні теориялы негізін алайды.

айта рлеу (айта жаыру, франц. Ренессанс ) дуіріні басты сипаты антропоцентризм болды...философиясына пантеизм (брі дай, яни табиат пен дайды теестіру), секуляризация(діннен алшатау) тн. ..дуірінде антика мдениеті айта жаырды. Шартты трде XV-XVI.. атайды. айта рлеу философиясы негізгі ш баытта дамыды.

Бірінші баыт адамны бостандыын здеріні философиялы ілімдеріні негізі етіп абылдап, рухани мірде, мдениетте гуманизм деген баытты дниеге келді (Н.Кузанский, Пико делла Мирандолла , Леонардо да Винчи, Мишель Монтень).

2.леуметтік философия ( Т.Мор,Н. Макиавелли, Т. Кампанелла.). Адам бостандыын жзеге асыруа кедергі болып ртыран оамды рылысты сынап, утопиялы социалистік идеяа бой рды (Т.Мор, Т.Кампанелла).

3.Табиаттану ылымдарыны жетістіктеріне сйене отырып, христианды дінні лемні пайда болуы жне оны рылысы туралы іліміне сйкес келмейтін, табиат былыстарын з задылытарына сйеніп тсіндіруге болатын кзарасты дамуына лкен сер етті, революциалы жаалытар ашты. ( Н.Коперник, Дж.Бруно, Г.Галилей).

Н.Кузанский ( 1401-1464 жж.),кардинал. Негізгі ебектері : « Ммкіндікті болмысы туралы», «Жер шарыны айналуы туралы », «дайды кріпкелдігі туралы».Кузанский бойынша , лем арама-арсы заттардан трады олар математикадаы тедеуді екі жаындаы мшелеріні бір-біріне те алатыны сияты, бір-біріне ауысып отырады.Ауысан арама-арсылытарды теесуі тек дайа ана тн. Жалпы аланда,материалды денелер дай жаратаннан кейін з задылытары бойынша дамиды. Бл ретінде адамдара математикалы тсіл мен тжірибе кмектеседі. Адамдар да заттар сияты микрокосмоса жатады жне олар дайды крінісі болып табылады.Біра зіні аыл-ой ,іс-рекеті арасында даймен атар трады.Адам дегеніміз оны аыл-ойы деп тжырымдайды.Аыл-ойда табиатты задылытарын білуді здіксіз толытырып отыру ажет.Кузанский адамны дниетану абілетіні шексіздігін атап крсетті,адамды з аыл-ойыны жасампазды абілеті жаынан дайа сатты.

Н.Коперник (1473-1543 жж.). Негізгі ебегі: «Аспан денелеріні айналуы туралы». Астроном .лемні гелиоцентрлік жйесіні негізін алаушысы. Н.Коперникті гелиоцентрлік теориясы ылымдаы ірі революциялы ткеріс болдыайта рлеу дуіріні аса бір крнекті кілі Джордано Бруно (1548-1600 жж.) Негізігі ебектері: «алымны шексіздігі жне баса лемдер туралы», «Себептілік,бастама жне бірттасты туралы». Бруно бойынша,табиаттан тыс ешандай кш жо.Ол кеістікте де , уаытта шексіз,ал озалыс оны мір сру тсілі.Табиат з задылыымен дамиды.лем мен дай –бір, деп санады.лем – универсум ,жалыз ана мнділік,сондытан ол мгі жне згермейді.Ал лемге кіретін денелер сансыз кп ,олар здіксіз здіксіз згерісте болады.Ол философиялы танымны масаты дайды емес,табиатты танып –білу деп есептеді,мнымен атар ол табиатты шексіздігін жне лемдік дниені шексіз кптігі жайында идеялар айтты.Таным теориясында Бруно адамды табиатты ажырамас блігі ретінде арастыра тоырып ,ол сырты дниені ,табиатты бейнелейді деп есептеді.Біра,ол сезім мен аыл-ойды бір-бірімен арама-арсы ойды: сезімдік абылдау –танымны сенімсіз негізі,тек аыл-ой наыз білімні кзі деп есептеді.

Г.Галилей (1564-1642жж.) теориялы жаратылыстануды негізін салды.Телескопты ойлап тапты.Телескоп кмегімен айды зерттеді.Юпитер спутниктерін ашты.Коперникті гелиоцентрлік теориясын аиаттыын крнекті трде длелдеді.Табиатты кітабы шбрыш,дгелек,тік брыш тріздес .Оларды оу шін схоластикалы ойланып-толануды ажеті жо ,таза тжірибеге сйенген математикалы тсіл керек.

Бл дуір оамны мні, адамны табиаты туралы да жаа тсініктер тудырды.Трліше ияли теориялар мен ілімдер пайда болды. Соларды бірі - утопиялы социализм. Оны негізін салушылар аылшынны оамды айраткері,гуманист Томас Мор жне итальянды философ Томмазо Кампанелла. «Утопия» грек. шын мнінде жо деген маынаны білдіреді. «Утопия»деген терминді мінсіз оамды білдіру шін тыш рет Т.Мор олданды.Ол мінсіз оам орнаан ойдан шыарылан аралды осылай атады.

Мор зіні «Утопия» деген ебегінде жне Кампанелла «Кн аласы» деген кітабында болаша баытты оамды рылыс жайындаы армандарын ияли баяндап берді: ол оамда жеке меншілік пен анау жо,адамдар ынтыматы ауым болып мір среді,ебек барлы ауым мшелеріні міндеті, ркім з еркімен ебек етеді,оып білім алады,дене ебегі мен ой ебегі дрыс штастырылып йымдастырылады. Т.Кампанелла схоластикаа арсы шыты .Ол зіні еркін ойлыы шін инквизицияны удалауына шырады.27 жыл трмеде отырды.Кампанелла адамзатты бірлігі мен игілігін армандады.Макиавелли(1469-1527 жж.) итальян ойшылы. Негізгі ебегі: «Тасыр».Оны пікірі бойынша ,оам дайды діретімен емес,табии себептерге байланысты дамиды.Тарих дамуыны негізіне материалды мдде мен кш алынан. Макиавеллиді ебегіні маызы мемлекетті алашыларды бірі болып адам кзімен арап,оны задарын теологиядан емес,аыл парасат пен тжірибеден шыара бастаанында.