Жаа заман философиясы
XVI-XVII . Батыс Европадаы дамыан елдерде феодалды оамды атынастар біртіндеп ыдырап,капиталистік ндірістік арым-атынастар мірге келіп,жаа оамды тап-буржуазия дербес леуметтік кшке айнала бастады. Батыс Европада буржуазиялы революцияны алы шарттары пайда болды. XVI.аяында Нидерландияда , XVII . ортасында Англияда буржуазиялы революциялар жзеге асты. Батыс Европа елдері шін XVII асыр- капитализмні алыптасу кезеі, ал жаа оамды арым-атынастар – XVI ., XVII асыр – рационализмнен туып , алыптасу кезеі болса , XVIII асыр – аартушылы асыры, ал XIX асыр – классика асыры болды. XVII асырдаы ылыми революция - адамзат баласыны зін оршаан дниені танып – білуге деген лшысыны жемісі болды.ылымдарды дамуы е алдымен материалды ндіріс практикасына негізделді.
Жаа заман философиясында екі негізгі баыт болды: Эмпиризм– эмперио – тжірибе - білім тжірибеге сйенеді деп есептейтін ілім. Рационализм таным білім процесі аыл-ойдан басталады деп есептейтін ілім.
Жаа заман философиясында материалистік немесе эмпиризм баытыны негізін салушы Ф.Бэкон (1561-1626 жж.) - аылшын ойшылы. Негізгі ебектері : «ылымдар табысы», «Жаа органон», «Жаа Атлантида». Ф.Бэкон – материалист, сондай-а ол – эксперименттік ылымдарды негізін салушы. Оны олданан дістері: индукция(ойды жекеден жалпыа арай жылжуы). Оны философиясы жаратылыстану ылымдарына сйенді, схоластикаа, діни, идеалистік кзарастара арсы болды. Оны пікірі бойынша,адамны негізгі масаты – табиат кштерін игеруі.Оны негізгі принцип– «Білім-кш». Ол шін ылым задарын танып білу , солара сйкес рекет ету. Табиатты сырын задылытарын білген адам з ажетіне жарата алады, ал табиатты материяны арастыру арылы тсінуге болды. Материяны асиеттері кп , соларды ішінде негізгі – озалыс – материяны кеістіктегі орын ауыстыруы Оны пікірінше, дниені дрыс танып, жалан пікірлерден азат болу шін трт трлі елестерден тылу ажет: 1) адам табиатына тн елес(тек елестері), 2) ркімні зіне тн елес, 3) базар елестері, 4) театр елестері. Олардан тылуды басты жолы – тжірибе жасау, наты зерттеу жргізу, алыптасан ымдарды сол кйінде алмай, тесере білу.
Р. Декарт (Картезий) (1596-1560) - француз ойшылы. Негізгі ебектері: «Тсіл туралы ойлар», «Философия бастамасы».Ол з заманыны философиясы мен білімдеріні жай-кйіне риза болмай, оны ешбір кмн туызбас білім негізінде айта руа мтылан. Мнда кмнсіз тжырым есебінде ол: «Мен ойлаймын, демек, мір сремін» деген пікірді алан. Математиканы білімні идеалы есебінде санап, философияны да осы математикаа сай трде рма болан. Егер Бэкон бл жолда тжрибеге сйенсе, Р.Декарт аыл-ойа жгініп, дедуктивтік дісті(ойды жалпыдан жекеге арай жылжуы,”туа біткен идеялар”) ылыми танымны басты дісі деп санаан. Ол аналитикалы геометрияны жасаан жне механиканы негізін алаандарды бірі болып табылады. Сонымен бірге ол физиканы, психологияны, физиологияны дамуына лкен лес осан. Оны философиялы кзарасына дуализм тн, ойткені ол шін ойлау мен материя бір-біріне туелсіз екі блек субстанцияны райды.Декарт: Адам- аыл-ойы бар зат.
Бэконны материализмін ораушы, одан рі дамытушы Томас Гоббс (1588-1679 жж.)-аылшын.Негізгі ебектері: «Левиафан», «Адамзат туралы ілімні философиялы элементтері». ияли метафизиканы жойып, философияны тек танымны жолына арай алашы брушыларды бірі. Оны ойынша философия себептерді оларды салдарынан, немесе салдарларды оларды себептерінен дрыс ой тйіндеу арылы тану деп тсінді. Сол себепті оны масаты: салдарларды алдын ала кре білуге, сол арылы оны пайдалануа йрету. лем механикалы озалыс задарына баындырылан денелерді жиынтыы. Материя мгі бірінші,ал жеке денелер екінші. Ал озалысты барлы формаларын бір ана механикалы формаа жатызады. озалыс деп ол денені кеістікте жай орын ауыстырып жылжуын тсінді. Олар тйсіктер арылы абылданып, санамызда ымдар алыптасады. Таным дегеніміз – оларды бір-бірімен осылуы жне бір бірімен ажырауы. Ол таным процесіні бірден бір ылыми дісі тек осу мен алуа негізделген математикалы діс ана бола алды деген тжырым жасады. Материя жне денелер здеріні геометриялы сипаттары арылы ажыратылады. Сондытан геометрия е басты ылыми ойлау тсілі. Ойлау дегеніміз есептеу, математикалы амалдарды жиынтыы ( осу, алу, блу, кбейту). Гоббсты философиясында негізгі орын алатын саяси ілім,”оамды шарт ”теориясы, оны негізгі принципі: «Адам адама асыр», «Бріні бріне арсы соысы».
Бенедикт Спиноза (1632-1677 жж.) - нидерланд ойшылы. Негізгі ебектері: «Этика», «дай-саяси трактат», «Саяси трактат», «Зердені жетілдіру туралы трактат». «Этика» - Спинозаны е басты шыармасы саналады. Мнда оны метафизикасыны басты мселелері арастырылып, з шешімін тапан. «Этиканы» Спиноза геометриялы діспен растырып, длелді трде мазмндаан. Спиноза философиясыны негізгі зегі дай мен табиатты бір нрсе деп тану, сондытан да табиат жаратылан емес, мгі бар, оны ылыми трыда тануа болады. Бл пантеистік пікір болатын.Таным процесі ш сатыдан трады. Біріншісі – сезімдік таным, екіншісі-рационалды таным, шіншісі-интуиция. Бл сатыда заттарды мнін тсініп-білу арылы, оларды тпнегізін (дайды) білуге ммкіндік аламыз.
Г.Лейбниц (1646-1716 жж.) - неміс ойшылы. Негізгі ебектері: «Адамны аыл-ойы туралы жаа тжірибелер», «Монадология». Г.Лейбницті философиялы ілімін монадалар туралы ілім немесе «монадология» деп атайды. Дниені негізін шексіз кп монадолар, яни бір-бірімен алдын-ала берілген гармониялы атынаста болатын рухани субстанциялар райды. Монадалар субстанция ретінде бір-біріне туелсіз, біра рбір монадаа белсенділік тн: ол тйсінеді, абылдайды, оан мтылыс тн, ол зіні ішкі принципі бойынша рекет жасайды. Монада бірттас, ол блшектенбейді, ол бліктерден ралмаан, сонымен бірге ол ешандай да механикалы себептермен тсіндіруге болмайтындай былып, згеріп, сан илы кйге тседі. рбір монада бір-біріне туелсіз боланымен, дай бірттас дниені жаратанда монадалар ызметін алдын ала йлестіріп ойан, сондытан оларды рекеті шашыраы емес, зара жарасымды келеді.
Дж.Локк (1632-1704 жж.) – аылшын. Философ. Эмпирикалы философияны негізгі кілі. Философияны зекті мселесін таным теориясымен шектеген алашы ойшылдарды бірі. Таным теориясын сананы эмпирикалы кріністеріне ран. Дж.Локкты таным теориясы негізгі ш аидадан трады:1.адамда туа біткен идеяларды болуы ммкін емес, себебі идеяларды зі тжрибе арылы пайда болады.2.адамны дниеге келген кездегі аыл-ойы ештее жазылмаан таза тата, немесе а ааз сияты, ол тек тжрибе арылы мазмна толады. 3. аыл-ойда тек сезімдік тйсіктер арылы абылданан мліметтерден баса ештее жо, себебі дниеге шыатын таза тйсік.Танымны негізі ретінде тйсікті мойындау сенсуализм деп аталады.
Психиканы алай алыптасуын тсіндіру шін Локк идеяларды екі трін арастырды. Олар:Бірінші сапалы идеялар. Денелерді тр, сан, озалыс, тынышты сияты асиеттері жатады. Олар тек ана тжірибе арылы алыптасады, ой белсенділігін талап етеді.Екінші сапалы идеялар. Денелерді иіс, бояу, дм сияты асиеттері жатады. Рефлексия арылы пайда болан арапайым ымдар.
Сапаны осылайша екіге блгені кейінгі субъективтік идеализмге жол ашты.Осы кезеде суб.идеалистік кзарас станан аылшын ойшылдары Беркли, Юм болды.
XVII-XVIII асырлар зіні аартушыларын да туызды. Олар – П.Гассенди (1592-1655), Вольтер (1694-1778). Жан-Жак Руссо (1712-1778), И.В.Гете (1749-1832) т.б. Оларды пайда болуына, е алдымен, капиталистік оамны алыптасуы, соан сйкес жаратылыстану ылымдарыны, математиканы, физиканы, механиканы, физиологияны, медицинаны,т.б. дамуы жне оларды адам санасына ылыми ымдарды ялату нтижесі себепші болды. Олар діни соыр сенімге арсы трып, ылымны еркін дамуын, еркін ой болуын жатады. Оларды басты мселелері – адам тадыры, оны рухани ыспатан босату, саяси еркіндік, гуманизм мселелері еді.
Ф.Вольтер (1694-1778), француз ойшыл.Негізгі шыармалары: «Философиялы хаттар», «Метафизика туралы трактат», «Ньютон философиясыны негіздері», Вольтер кбінесе леуметтік-саяси, леуметтік философия саласында ой тзген. Француз аартушыларыны бас тласы деуге болады. Философияда Вольтер деизмдіолдады, яни жалпы маынада жаратушыны барлыын мойындау, ол табиатты алашы озаушы кші, біра оам міріне араласпайды деген маынаа саяды. Оны ойынша ол кшті табиатын, андай екенін, атрибуттарын біле алмаймыз. Ол жеке ошау нрсе емес, барлы нрселерде, барлы былыстарда. Декартты туа бітті идеялар туралы аидасын мойындамай, ол Локкты сенсуалистік таным теориясына жаын кзарастарды станды. ымдар, идеяларды бастау кзі тйсіктер мен сезімдерде екендігін жатайды.
Ж.Ж.Руссо (1712-1778) – француз ойшыл. Негізгі ебектері: «оамды келісім туралы», «Эмил немесе трбие туралы».Оны ызытыран кбінесе ділетті оамды рылыс, оамны, мемлекетті тпкі табиаты, этикалы, эстетикалы трбие, ылым мен мдениетті тарихтаы ролі. Руссо оамды, мемлекетті адамдарды зара келісіміні нтижесі деп арайтын баытты кілі. «Адам ерікті, бас бостандыы бар болып туылан, біра ол барлы жерде рсаулы»,-дейді философ. Руссо оам задарын брінен жоары ояды.Адам бас бостандыымен туады, біра з еркімен «оамды келісімге» бой раннан кейін, олар здеріні жекеленген жігер-еркін біріктіреді. Сйтіп мемлекет пайда болады. Мемлекетті негізгі міндеті – бейбітшілік пен дептілік сатау. Руссоны тесіздік, «оамды келісім» туралы пікірлері кп елді саяси, рухани міріне мемлекеттік ы, трбие, т.б. трысынан лкен сер етті. Философияда Руссо негізінде деист болан; дай бар, біра ол табиатты з ішіндегі Рух, тек сол ана брін жандандырып отырады, Рух сияты жеке жандар да лмек емес.Руссо тарихта алаш болып ркениет пен мдениетті арсы ойды.
XVIII асырдаы француз материализмі. кілдері: Дидро, Ламетри,Гельвеций, Гольбах т.б. Бл XVIII . аылшын материализмі сияты механикалы, метафизикалы материализмге жатады. Негізінде олар дінді, оны уаыздаушыларын атты сына алды, сатиралы сздермен маза етті. Біра оамды рылысты тсіндіруде олар идеалистік шеберден шыа алмады. Француз философиясы кілдеріні бірі- Жюльен Офре де Ламетри (1709-1751). Мамандыы – дрігер. Ол Р.Декарт физикасын олдаушы болан. Ламетри «Адам - машина» деген ебегінде тіршілік процестерін тжрибе арылы зерттеуді талап етті.Сезіну тек йымдасан денелерде ана байалады деді. Ол органикалы дние – жануар, адам – брі бір-бірімен тыыз байланыста болады жне органикалы мір – органикалы емес дниеден, сімдік – органикалы дниеден, жануарлар - сімдіктен, адам жануардан жараланын айтты. Біра адамды білімді машина деп санады..
Осы асырда лкен француз энциклопедиясы жасалды (тарихтаы алашы энциклопедия,ред.- Дидро).
Тестер:
1. Гуманизм идеяларын е алашы олданан ойшыл:
А) Франческо Петрарка С) Томазо Кампанелла
В) Николай Кузанский D) Томас Мор
2. Гуманизм идеяларына сйкес е басты ндылы:
А) ылым С) космос
В) адам D) дай
3. Николай Кузан станатын баыт:
А) объективті идеализм С) натуралистік пантеизм
В) субъективті идеализм D) антропологиялы материализм
4. “арама-арсылытарды сйкес келуі” идеясыны авторы:
А) Николай КузанскийС) Галилео Галилей
В) Николай Коперник D) Джордано Бруно
5. Гелиоцентрлік идеяны негізін алаушы:
А) Николай Кузан С) Галилео Галилей
В) Николай Коперник D) Джордано Бруно
6. «Кн аласы» атты утопиялы шыарманы авторы:
А) Франческо Петрарка С) Томазо Кампанелла
В) Николай Кузанский D) Томас Мор
7. айта рлеу дуіріні алыбы, белгілі суретші жне мсінші:
А) Жан Кальвин С) Томазо Кампанелла
В) Николай Кузанский D) Леонардо да Винчи
8. Неміс реформациялы озалысыны белгілі айраткері:
А) Жан Кальвин С) Томазо Кампанелла
В) Николай Кузанский D) Мартин Лютер
9. Реформацияны Швейцариядаы кілі:
А) Жан Кальвин С) Томазо Кампанелла
В) Николай Кузанский D) Мартин Лютер
10. Европа философиясы тарихында саясатты моральдан е алашы бліп арастыран:
А) Франческо Петрарка С) Томмазо Кампанелла
В) Николо МакиавеллиD) Томас Мор
11. Жаа дуір философиясыны басты сипаттамасы:
А) ылымицентризм С) антропоцентризм
В) космоцентризм D) теоцентризм
12. «Cogito ergo sum» афоризміні авторы:
А) Ф. Ницше С) А. Камю
В) Р. ДекартD) Ж.Ж. Руссо
13. Таным процесіне кедергі жасайтын «елестер» туралы жазан:
А) Т. Гоббс С) Ф. Бэкон
В) Р. ДекартD) Ж.Ж. Руссо
14. "оамды келісім туралы" трактатыны авторы:
А) Т. Гоббс С) Ф. Бэкон
В) Р. ДекартD) Ж.Ж. Руссо
15.«Монадология», «Теодицея», «Метафизика туралы ойлау» шыармаларыны авторы:
А) Т. Гоббс С) Ф. Бэкон
В) Р. ДекартD) Г. Лейбниц
16. «Tabula rasa» идеясын олданан философ:
А) Дж. Локк С) Ф. Бэкон
В) Р. ДекартD) Г. Лейбниц
17. Жаа дуір философиясындаы дуалист:
А) Дж. Локк С) Ф. Бэкон
В) Р. ДекартD) Г. Лейбниц
18. Жаа дуір философиясындаы пантеизм кілі, даймен табиат тепе-те, - деп есептеген философ:
А) Дж. Локк С) Б. Спиноза
В) Р. ДекартD) Г. Лейбниц
19. «Аззатты – танылан ажеттілік», - деп есептеген ойшыл:
А) Дж. Локк С) Б. Спиноза
В) Р. ДекартD) Г. Лейбниц
20. «Адам табиаты туралы трактат» шыармасыны авторы:
А) Дж. Локк С) Б. Спиноза
В) Д. Юм D) Г. Лейбниц
осымша дебиет:
Жаа дуірдегі француз философиясы. ФМ.7 т. А. 2006.