Д. 7. ХІХ-ХХ . басындаы орыс философиясы.

1. Орыс философияны бастамасы, дстрлері мен ерекшелігі.

2. 19 . аяы – 20 . басындаы діндік-идеалистік философия жне рационализм.

Дріс масаты: ХІХ асырдаы орыс оамындаы леуметтік-саяси жадай, осыан байланысты орыс философиясында ктерілген басты мселе, негізгі баыттарды, оны ХХ асырды басындаы философиямен сабатастыын сипаттау.

Негізгі ымдар: Соборлылы, революция, демократия, рационализм, космизм, персонализм, монархия, ноосфера, батысшылды, славянофильдік, православие.

Орыс философиясы.

Орыс философиясы деп ХІХ-ХХ асырлардаы орыс ойшылдарыны философиялы концепцияларын белгілейді. Дстрлі трде орыс философиясы Петр Чаадаевты «Философиялы хаттар» атты ебегінен басталады. Орыс философиясы негізгі екі баыта блінеді – славяншылды жне батысшылды.

Славяншылды– ХІХ асырдаы орыс оамымен философиялы ойларыны лтты баыты болып келеді. Славяншылды баытыны масаты – Ресей оамыны православ дініне сйеніп, саяси жне мдени бірігуі жне дамуы. Славяншылды баыт батысшылдыа арсы негізделген. Славяншылдыты жатаушылар Ресейді Батыс Европадан ерекше тарихи дамуыны з жолы болатындыына сенді. Славяншылдыты басты теориялы негіздемелері А. Хомяковты «Ескі жне жаа жнінде» атты мааласында крініс табады. А. Хомяков 1838 жылы зіні «лемдік тарих жніндегі олжазбалар» атты негізгі тарихи –философиялы ебегін жазды. оамды ызметкер ретінде А. Хомяков либералды позицияны станып, крепосты ы пен лім жазасыны жойылуын, баспасз, сз бостандыын енгізуді олдады. Ол 1850 жылы орыс православиесіні тарихы мен діни мселелерге барынша назар аударды.

Батысшылды – ХІХ асырды ортасында алыптасан, Ресей тадырыны ерекшелігі мен згешелігін терістейтін, орысты оамды философиялы дниетанымындаы баыт. Батысшылдар Ресей халыны мселесін трмысты жне оамды саяси мірі ерекшелігіні лемдік тарихи дамуынан алып оюыны салдары деп тсіндіреді. Батысшылдарды ойынша Ресейді дамуы шін ол Европаны уып жетуі керек. Батысшылдара Батыс Европалы мдени жне идеологиялы ндылытарды станатын баыттарды барлытарын жатызады.

1836 жылы «Телескоп» журналында басылып шыарылан П. Чаадаевті «Философиялы ол жазбалары» орыс философиясыны дамуына трткі болды. Оны жатаушылар Батысшылды баытын олдаса, ал оны сынаушылар - славяншылды баытында болды. Чаадаев орыс философиясында екі трлі басты идеяны станды. Олар: Утопияны жзеге асыру деген мтылыс жне лтты ерекшелікті іздеу. Чаадаевты ойынша: «Біз батыса да шыыса да жатпаймыз, біз згеше халыпыз».

Космизм – адамды космоты, яни арышты жан ретінде арастаратын орыс философиясыны аымы. Космизм моделі з йіне яни лемге орналасуы, лем мен адамны зара сйкестігіні моделін станатын философия. Космизмні кілдері: Н.Ф. Федоров, К.Э. Циолковский, В.И. Вернардский.

Экзистенциализм, персонализм кілдеріні бірі орысты философы Н. Бердяевты ойынша, шыармашылыты е басты механизмі – ол еркіндік. Оны ебектері: «Еркіндік философиясы», «Шыармашылыты мні» жне т.б. Бердяевты метафизикасыны дуализмі – бл дай мен еркіндік. Еркіндік тек дайа ана тн, сонымен бірге еркіндік дайдан емес, дайды билігіне тн емес, «алашы» еркіндік болады. Бл «болмысты тірлік иерархиясын бзып, злымдыты тудырады». Бердяевты пікірінше, еркіндік таырыбы – бл христиандытаы -«еркіндік дініндегі» - е маызды таырыбы.

дай мен адам арасындаы атынастар – еркіндік мселесімен байланысты: адамзат еркіндігі абсолютті мазмна ие, тарихтаы еркіндікті тадырлары – ол тек адамзатты ана емес, дайды да трагедиясы. Уаыт пен тарихтаы «еркін адамны» тадыры - трагедиялы.

Діни философ ретінде В.С. Соловьевті негізгі идеясы ол «София» идеясы болатын, бл лемні жанын білдіреді. Мнда жердегі лемді даймен біріктіріп тран мистикалы арышты жан жніндегі айтылып тр. София дегеніміз дайдаы йелдік бастама. Бл бейне Библияда кездеседі, біра ол Соловьевті ойынша, мистикалы кріністе ашылады. София 3 трлі тсіл бойынша жзеге асырылады.

1. Теософияда ол туралы тсінік алыптасады.

2. Теургияда ол зі алыптасады.

3. Теократияда ол жзеге асырылады.

Теософия – дай, тір даналыы. Ол бірттас білімні шеберінде христиан дініндегі ашылулар мен ылыми жаалытарды синтезі болып табылады.

Теургия – дай шыармашылыын білдіреді. Соловьев ылымны моральды бейтараптылыына арсы болды. Теургия тазартушы практика сияты, онсыз аиата ие болу ммкін емес.

Теократия – дай билігін білдіреді. Мндай мемлекетті негізінде рухани принциптер жатуы керек жне ол лтты емес, лемдік сипата ие болуы керек, орыс монархиясыны католиктік шіркеумен бірігуі теократияа жасалан алашы адам болып саналады.

Философияны лтты типтері болады, оларды атарына орыс философиясы жатады. Орыс халыны 988 жылы христиан дінді абылдауы оны дамуыны шешуші адамы боланын атап крсету ажет. Орыс философиясы Петр Біріншіні реформалы ызметіне дейін теорталыты тсінікті игерді. Петр біріншіні реформасынан со орыс зиялыларыны арынды трде батысеуропалы философиясын мегеруі басталды.

Орыс философиясыны дамуы 17- асырды аяынан басталады. Орыс философиясындаы материалистік дстрлерге алаш лес осан М.В.Ломоносов (1711-1765жж). Ломоносов бойынша, материя атомдардан трады, атомдар зара осылыса келе молекулаларды райды, ал соылыларды осылысынан барлы заттар тзіледі деп есептеді. Табиатты зерттеп, ол материя мен озалысты мгілігін жне жойылмайтынын длелдеді, зат пен озалысты саталу заын ашты. Материя мен озалыс ажырамас бірлікте, материя здіксіз озалыста болады деп крсетті

Философияны жйелі дамуы XIX асырды екінші ширегінен зек алады. Ал, XIX асырды 40-50 жылдары идеялы даулар, негізінен, Ресейді келешектегі даму жолдары тірегінде рбіді. Осы тста белгілі екі аым пайда болды – батысшылды(В.Г.Белинский, А.И.Герцен, т.б.) жне слявянофильдік (И.В.Киреевский, А.С.Хомяков, т.б.).

Батысшылдар. Ресейді Еуропалы алдыы атарлы елдерден экономикалы, саяси жне мдени жаынан артта алып бара жатанын ескерді. ркениетті буржуазиялы Еуропа олара Ресей талпынатындай идеал ретінде крінді. Ресейді артта алуын олар діни институттара, монархизмге туелділікке байланысты деп білді. Ерте бой крсеткен батысшылдар арасынан философ, жазушы А.И.Герцен (1812-1870 жж.) ерекшеленді. Ол батыс философтарыны ебектерін тамаша білді. Ол Гегель диалектикасын «революция алгебрасы» деп баалады жне адамзатты антогонизмнен ада оама мтылу задылыын негіздеуге талпынды.

Герценні барлы философиялы тжырымдарында табиат пен адамны, материя мен сананы, индивид пен халыты, жаратылыстану мен философияны, тарихи жадайлар мен адам еркіні, таы басалар бірлігінде бейнеленетін жалпы бірлік идеясы крініп трады.

Герцен болаша оам социалистік идеал мен тектес. Герцен идеялары орыс философиясыны, Ресейді оамды-саяси ойыны дамуына зор ыпал етті. Сйтіп, олар халышыл (народничество) идеологияны тудырушыларды біріне айналды.

Егер батысшылдар оам дамуыны еуропалы лгілерін басшылыа алса, словянофильдер лтты идеялы дстрлері негізінде айрыша орыс философиясын жасап шыаруа мтылды. Славянофильдер Ресейді лемдегі ерекше мессианды(тарушылы) идеясын негіздеді. Оларды тарапынан дінге рухани кшбасшыны барлы ытары айтарылуы керек болды.

Славянофильдер шындыты интуитифтік сезімдік абылдауа негізделген орыс халыны дінге бой сынушылыы туралы православиелік дін, христианды менталитетті діни ттастыын уаыздады. Православиелікті олар Ресей оамыны рухани негізі, монархияны басаруды дрыс жолы деп, шаруашылы оамда орыс міріні экономикалы жне негелі тірегі деп санады.

Еркіндік пен ажеттілік йлесімділігі мселесін шешу шін славянофильдер здеріні философиялы кзарастарындаы маызды принцип – соборшылды / еркін кауымдастык/ ымын енгізеді. Бул уымды даярлаан А.С. Хомяков /1804 - 1860/.Ол Русьтегі патриархалды мірді алпына келтіру, “Касиетті Русь” идеалдарына бет бру, провославиені е жоары бастау ретіндегі концепциясын бекіту сиякты идеяларды колданады. Хомяковты тарихи концепциясында шіркеу «бастапкы нактылы» болып табылады. ”Соборшылды” ымы да осымен байланысты. “Соборшылды ” принципін бекіту индивидуализмді ана теріске шыару емес, жеке еркіндіктен айыратын жымды да мойындамайды. “Соборшылды жне ауыма табынумен”(культ) сипатталатын Хомяков философиясы индивидуализм мен атар, казармалы коллективизмге арсы баытталан жне орысты православиялы шіркеуінде бар еркіндік пен суйіспеншілік принциптерін бекітуге баытталан. Соборшылды адам мір -амыны барлык салаларынан крінеді; шіркеуде, отбасында, оамда. Ол еркін адамзатты бастау (адамны еркіндік ыркы) мен адамнын кдайа тн кудіреттік бастауыны (ырыс- береке) зара рекеті нтижесі болып табылады. Славянофильмдерді аитуынша “соборшылдыты “ правослвавиелік “ шіркеулік коршаудаылар” ана , яни православиелік кауым мушелері ана игере алады, ал “бтендер мен дінсіздер ” оны кабылдай алмайды. Ауылшаруашылык кауымын славянофильдер асыра дріптейді. ауымны экономикалы арекеті жеке жне оамдык мдделерді уйлесімді бірлігін білдіреді. Селолы ауымны басты артышылыгы з мшелерін трбиелейді рухани адамгершілік принциптерден крінеді; орта мддені сатауа дайын болу, патриотизм. Славянофильдерді пікірінше, кауым мушелері бойында касиеттерді пайда болуы ертедегі діни дстурлерді бейсаналы инстинкті трде сатау жолымен жзеге асырады.

XIX асырды ортасында Рессеяда азатты шін озалысты буржуазиялы, демократиялы кезеі басталды. 1861 жылы басыбайлы ыты жойылуына байланысты бл озалысты буыны бекіп, анатын кеге жая бастайды да, оны басына орыс зиялылары келеді. Бл кезде Россияда капиталистік оамды атынастар алыптасып дами бастаан болатын. Осы кезде орыс мдениеті оамды ой мен философия жаа баыта бет алан. Осындай тарихи, леуметтік-саяси жадайлар аясында орысты ткерісшіл, демократтарыны философиялы кзарастары алыптасан болатын.

Осы кезедегі революциялы – демократиялы басшысы, жазушы, публицист Н.Г.Чернышевский (1828-1889). Философияда ол Герцен, Белинский, Гегель жне Фейербах ілімдеріне сйенеді. Негізгі теориялы жмысы – «Философияны антропологиялы аидасы» («Антропологический принцип в философии»).

Чернышевский – шынайы материалист. Ол сапасы бар материя ана мір среді деп жазды. Біра материяны Фейербах сияты тар маынада тсінеді. Диалектика идеяларын арастыра отырып, оны метафизикалы жаынан тсіндіреді: крделі процестерді сапалы згешелігіне арамай, арапайым трде крсетуге тырысады. Мндай жол Чернышевскийді адамды пайымдауында айын крінді. Ол Фейербах сияты антропологиялы принципті олданып, адамда медицина, физиология жне химияны зерттейтін органикалы болмыс ана бар деп сынайды. Сонымен атар тланы этикалы негіздері ысаша тсіндіріледі: адам жаымды нрсеге талпынып, жаымсыздытан ашады. Мейірімді ме, мейірімсіз бе – шарта байланысты. Мысала, «адам басаа жаымсызды таныту арылы зіне жаымдылы алуа мжбр боланда, мейірімсіз болады». Біра мндай адам кінлі емес, жадай солай. Ол бны былай орытындылайды: адамды жетілдіру шін оны мірлік жадайын, леуметтік жне экономикалы жаынан згерту ажет. Мндай революциялы згерістерді ажеттілігі туралы орытынды те зады болып табылады.

Чернышевскийді шкірті, публицист жне деби сыншы Н.А. Добролюбов (1836-1861) з стазыны кзарастарын кп жадайда малдаан. Ол философияны негізгі мселесін материалистік трыдан шеше отырып, материя туралы ілімді ілгері дамытты. Ол ойлауды материясыз жеке алып арастыратын идеалистік философияны ткір сына алды. Трпайы материализмні аидаларына арсы шыып, сананы ойлауды материяны дамуындаы е жоары нтиже, рухани былыс ретінде арастыран болатын.

Оны стазынан айырмашылыы Чернышевскийге араанда халыа серді ажеттілігіне жне шаруа революциясыны жаындыына сенімді болды. Жне ол шаруашылы оамны болашаына сенімсіздікпен арап, социализмні орнына орыс капитализмін абылдауды птайды.

Ресейдегі діни философияны маызы те зор. Оны XIX асырдаы дамуы бірнеше кезенен трады. Алдымен орыс православиесі мен монархизм идеясынан славянофильдер пайда болды. Оларды жершілдер ауыстырды. Олар XIX асырды діни реформаторлыты туызды. Оны зады нтижесі маызды діни аиаттарды сынуа баытталан діни-философиядаы аым - дайіздеушілік (богоискательство) толыны болып табылады.

«Орысты рухани ренессанансы» деп аталатын дайіздеушілік кезеі шамамен XIX асырды аяында басталып, XX асырды басында аяталады. Бл кезеде орыс ойларыны жаа крінісі шыады: бірінші жаынан рухани ізденістерге талпынан діни-философия; екінші жаынан революцияа мтылан, Фейербах пен Марксты ізін уушы материалистер.

Бл кезені аса крнекті кілі, орыс жазушысы Лев Николаевич Толстой (1828-1910). Ол Христосты іліміне негізделген, біра шіркеуліктен, мистикадан бос сенушіліктен тазартылан жаа практикалы дінді алыптастыру идеясын ала ояды. Ол философиялы сйеуді ерте христиандытан, шыыс діндерінен жне Руссо, Шопенгауэр, Фейербах ілімдерінен табады.

Толстойды діни шіркеулік Православиеден бірнеше ерекшелігі бар. Біріншіден, ол Христосты дай ретінде емес, жоары этикалы асиеттерді ныайтан рухани адам ретінде абылдайды.

Екіншіден, адамдар бл ілімді тсінбегендіктен шіркеу жауаптылыты з мойнына алады деп сенеді.

шіншіден, метафизикалы артынан жаа сиет этикасын мытты. Сондытан да ол билікті ділетсіздігі мен лдыа рсат берді.

Тртіншіден, Толстой ертедегі христандыа табынуа шаырады. Сйте тра, Толстой оны баса діндерден бліп араан емес. йткені оларды барлыында да бірдей дрежеде жалпы адамды ізгіліктер асиеттер бейнеленген дейді.

Мистикалы идеализмні крнекті кілдеріні бірі – Владимир Сергеевич Соловьев (1853-1900). Соловьевті кзарасына христиан дебиеті, сондай-а буддизмні, неоплатонизмні жне баса діни-философиялы жйелерді идеялары елеулі ыпал етті. Ол неміс философиясынан славяншылдардан кп нрсені абылдап пайдаланды.

Ол орыс философиясыны тарихында алаш рет мистикалы платонизмді Шеллингпен жне ылыми эмпиризммен ынтыматастырма болан лама. Бл рине, алдын ала бітпес айшылытара рылан философиялы жйе болатын. Соловьев христианшылдыты мистикалы философиялы негізін аламашы боландыы тсінікті. Материалистік философияны жауы, атеизм араылыты, сыарлыты нтижесі деп санайтын Соловьев философияны негізгі мселесін идеалистік трыдан шешеді, демек ол шін лемні тп негізі объективтік рух болып табылады. Алайда, оны рухы Гегельдік рухтан біршама згешелеу болады. йткені, Гегельді рухы «таза рух» болса, Соловьевті рухы дайа тн жне ол болмыса бден сіісті болып кеткенімен болмысты кйге толыымен ауыспайды. Демек, бл жйттен Соловьев лемні бірлігі- дайда деген тжырымын жасайды.

Космизм– орыс философиялы ойындаы тере, эвристикалы жне перспективтік аымдарды бірі. Ол кптеген философтарды, алымдарды, суретшілерді, музыканттар мен аындарды біріктіреді.

ХIX асырда космизмі негізгі идеялары кптеген философтарды шыармаларында крініс табады. Соларды ішінде В.Д.Одоевский, А.В. Сухово–Кобылин, Н.Ф.Федоров, Н.В.Бугаев, В.С.Соловьев, Е.П.Блаватская, Н.А.Умов.

XIX . космизні арынды дамуы К, В.И Вернадский(ноосфера), П.А.Флоренский, С.Н.Булгаков, Н.А.Бердяев, Н.Л.Чижевский, В.Н. Муравьев, А.К.Моисеевті жне баса да кптеген философтар мен алымдарды жмыстарында жаласын тапты. Осы аымда жне жалпы лемдік философияда адамны космосты эволюциясы ерекше орын алады. Космизні басты идеялары:

· Адам мен космосты тыыз байланысы жне бір-біріне тигізетін сері.

· Адам мірі мен сана дамуыны шыы ретінде саналмайтын здіксіз туып келе жатан эволюция.

· Адамны космосты табиаты жне онда жасырын шексіз рухани кштерді болуы.

· Адамны рухани мніні шпестігі .

· Адамны космоса шыуы жне саналы згеруі.

Тестер:

1. Славяношылды философиясынын кілдері:

A) Бердяев Н.А., Лосский И.О., Зеньковский В. В.

B) Герцен А. И., Чаадаев П. Я., Огарев Н.П.

C) Соловьев В. С., Богданов А., Бахтин М.