D) Киреевский И., Хомяков А., Аксаков И.С.

2. Батысшылды философиясынын кілдері:

A) Бердяев Н.А., Лосский И.О., Зеньковский В. В.

B) Герцен А. И., Чаадаев П. Я., Огарев Н.П.

C) Соловьев В. С., Богданов А., Бахтин М.

3. Орыс космизміні негізін алаушы:

A) Соловьев В.C) Циолковский К.

B) Хомяков А. D) Бердяев Н.

4. Орыс халыны лтты санасезімі туралы жазан орыс философы:

A) Соловьев В. C) Циолковский К.

B) Хомяков А.D) Бердяев Н.

5. «Бкілттасты» философиясыны авторы:

A) Соловьев В. C) Циолковский К.

B) Хомяков А. D) Бердяев Н.

6. Экзистенциализм философиясыны дамуына ыпал тигізген жазушы:

A) Толстой Л. C) Достоевский Ф.

B) Тургенев И. D) Чехов А.

7. Персонализм баытыны кілі:

A) Соловьев В. C) Циолковский К.

B) Хомяков А. D) Бердяев Н.

8. Бердяев философиясындаы онтологияны айындайтын идея:

A) Азатты идеясы C) Творчестволы идея

B) Тла идеясы D) Тарихты маыздылыы туралы идея

9. «Аылды эгоизм» идеясын егізген батысшылды философиясыны кілі:

A) Хомяков А. B) Чаадаев П.

С) Ломоносов М. D) Чернышевский Н.

10. «Жалпы іс философиясы» шыармасыны авторы:

A) Хомяков А. C) Чаадаев П.

B) Федоров Н. D) Соловьев В.

Баылау сратары:

1. Славянофильдік баытты Батысшылды баытынан айырмашылыы неде?

2. Персонализм дегеніміз не?

3. Орысты діни философиясындаы “дай-Адамды Жалпыбірлік ” теориясыны мні неде?

4. Орыс космизміні негізгі мселесі неде?

5. Орыс материалистеріні дстрлі дниетанымын алай тсіндіресіз?

осымша дебиет:

1. Орыс философиясы. ФМ.20 томды. 12 том. А. 2006

Д.8. аза философиялы ой-пікірлеріні ерекшеліктері.

1. X-XII .. аза жерінде алыптасан философияны мселелері.

2. Аын-жыраулар философиясы.

3. аза аартушылыыны ерекшеліктері.

Дріс масаты: лтты философиялы ойлауды алыптасу жне даму ерекшеліктерін ашып крсету.

Негізгі ымдар: даналы, басылы, тркі сопылыы, жырау, аын, батыр, дние, заман, ел, адам, текті, жасы, жаман, аыл, анаат, ділет.

Аза философиясы.

аза философиясыны негізгі ерекшеліктері мынада жатыр: мнда болмыс пен ойлауды негізгі проблемалары ретінде адам, мораль, эстетика, білім, сз еркіндігі, рух еркіндігі сияты мселелер тр. аза философиясыны кп асырлы тарихы бар. Мнда біз аза философ–аартушылары жнінде мліметтер келтіреміз.

Философия деген гректі даналыты сйемін деген сз тіркесінен шыан. Ана тілімізде философия, философ дегендерді білдіретін даналы, дана, данышпан, араб тілінен енген хакім деген ымдар бар.аза философиясы дегеніміз даналы ойларды тарихы.

аза философиясыны негізгі сипаты: біріншіден, табиата бас ию, оан табыну; екіншіден, аза философиясында онтологиялы (болмыс)жне гносеологиялы (таным) мселелерден грі адам мселесіне кбірек кіл блінеді; адам мселесі экзистенциалды трыдан арастырылды; кшпелі халыты арасында леуметтік айырмашылытар аз боландытан тедікке негізделген ділеттілік ндылыы;материалды байлытан крі ар-намысты биік стау;барды анаат ету;жеке мддеден жымды мддені жоары ою; ерлік асиет; ел шін мірін июа дайын болу; мірі ыса кшпеліні кнбе-кнгі мірді баалап, оны той-думана айналдыруы, иналана риясыз кмек; ата-ананы; лкенді сыйлау; сз нері мен басылы нерге ерекше рмет.

Жсіп Баласан (XI .) –Баласан аласынан шыан трік, “ таду білік” ( “ тты білім”) деп аталатын ататы шыарманы авторы.Оыз-ыпша тілінде жазылан бл жмыс этика, саясат мселелеріне арналып ана оймай , философиялы , эстетикалы, ертедегі тріктерді наным- сенімдеріне байланысты материалдара да толы. Ойшыл бл ебегінде трт ндылыты бліп крсетеді: ділет, дулет, аыл, анаат.Басты ндылы ретінде ділдікті атайды.

Махмт ашари зіні 1072-1083 жылдары жазылан “ Диуани лат ат- трк” (“Трік тіліні сздігі”) ебегінде трік тайпаларыны тілі, дет –рпы, тарихы мен саяси мірінен мол малмат берген.

Суфизмні крнекті кілі, трік сопылыыны негізін алаушы ожа Ахмет Яссауи (XII) негізгі ебегі “Диуани хикмет” (“Даналы кітабы”) трік тілінде ыпша диалектісімен жазылан. Шкірті Слеймен Баыраниды “Аыр заман”, “Баыран” атты ебектерінде сопылы этика мселесі крініс тапан. Трік сопылыыны таы бір кілі Ахмет Игнекиді (XI) негізгі ебегі “Аиат сыйы” поэмасы.

аза халыны дниетанымынан ислам ортодоксиялы (дрыс, толы) трінде емес, табиаты туралы за айтыстан кейін исламны бір бтаы деп танылан суфизм (сопылы) трінде орын алды. Суфизмні негізгі зегі “жетілген адам” (“инсан камил”) концепциясы.

Даналы трінде алыптасан аза философиясында аын- жыраулар шыармашылыы маызды орын алады.аза аынды шыармашылы дамуы мынадай ш кезеге жіктеледі:

а) шартты трде жыраулар дуірі деп аталатын кезе (XV-XVIII асырды бірінші жартысы );

) аынды шыармашылы кезе (XVIII асырды екінші жартысы - XIX асырды бірінші жартысы);

б) аындарды зіндік сайысы-айтысты пайда болуымен байланысты кезе ( XIX асырды екінші жартысы - XX асырды басы ).

Асан айы (XV), азтуан жырау (XV), Доспанбет жырау (XVI), Шалкиіз (XV-XVI), Атамберді (XVII- XVIII), Бар жырау (XVII-XVIII), Шал аын (XVIII-XIX) жне т.б. шыармашылыында аза дстрлі мдениеті алыптастыран рухани ндылытар крініс тапан. Аын - жыраулар шыармашылыыны айнар блаы болып табылатын халы даналыыны атарына ертетркі жазба ескерткіштері (Орхон- Енисей, Талас жне т.б. ) жатады. Дстрлі кезеде туан жерді орап, сатап алу масатымен батырлы эпос айта жаырды (“ обыланды”,“Ер Тарын”,“ ыз Жібек” лиро- эпосты жыры жне т.б.)

Философияны ке тараан анытамасы ымдар арылы ойлау болса, аын – жыраулар шыармашылыы аза дстрлі ойлау ерекшелігін танытады. Онда поэзиядан, яни образды бейнелеуден крі йаспен берілген , тйінделген ой басым.Жне аын- жыраулар з ойларын азаи ымдар арылы рнектейді. Олар: дние, адам, заман, жасы, жаман, аыл, слу, ару, ділет, анаат, ашыты жне т.б.

Зар-заман аындары деп аталатын XIX асырда мір срген бір топ аындар шыармашылыында халыты басына тнген айы-асірет сары уайыма салыну, тарыу, ескіні кксеу сарынымен жырланады. Бл кезе патшалы отарлау саясатыны е кшіне енген уаыты болатын. Зар-заман аындарыны крнекті кілдері: Дулат Бабатайлы ( 1802-1874), Шортанбай анайлы ( 1818-1881), Мрат Мкелы (1843-1906).

аза аартушылы кезеі XIX асырды екінші жартысынан басталып, XX асырды 30-шы жылдарына дейін созылды.азастандаы аартушылы ойды алыптасуына XIX . 40-60 жылдарындаы орыс аартушылыыны ыпалы кшті болды.аза аартушылыыны зіндік ерекшелігіне мыналар жатады:

а) европа, орыс демократтары сияты халыты тапа блмей , жалпы лт атынан сйлеуі , себебі жаппай сауатсызды, отарлы аналуа байланысты;

б) асаан оамды ткеріс жолымен емес, бейбіт реформа жолымен орнатуды тадауы.

аза аартушылыыны бірінші кезеі XIX асырды екінші жартысын амтиды.Бл кезені негізгі кілдері: Шоан Улиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай.

аза аартушылыыны негізін алаушы – Шоан Улиханов (1835-1865).аза халыны дниетанымын “Тір ”, “азатардаы шамандыты алдыы”, “Дала мсылмандыы ”атты ебектерінде талдаан.оамды – саяси кзарастары “Сібір ведомоствосына арайтын азатардаы сот реформасы туралы жазбалар”, “ытай империясыны батысы жне лжа аласы”, “Ыстыкл кнделіктері” т.б.ебектерінде крініс тапан. Философияны дін философиясы саласыны дамуына кп лес осты. Кзарасына материализм, географиялы детерминизм тн.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) - аза аартушылыыны крнекті кілі, педагог-жаашыл, жазушы.Алтынсаринны дниеге кзарасы деизмге жаын.Ол дниені жаратушы дай деп білді. Бл ойды “Жаратан мнша тасы жаббар дай”, “Жаратты неше алуан жрт бір дайым”деген ледерінде, “Мсылманшылыты ттасы” т.б. ебектерінде осы ойды уаттайды. Алтынсаринны оамды – саяси кзарастарына тере демократизм, патриотизм тн.”ырыз айысы” деген ебегінде патша кіметіні отаршылды саясатына наразылыын білдіріп, аза жерінде андай реформалар жргізу керектігі туралы ойларын айтты. Тарих пен оамды былыстар туралы мселеде Ыбырай ылым мен аартушылыа оны трленуші кшіне деген сенім білдіреді.

Абай нанбайлы (1845-1904) аза аартушылыында, аза рухани мдениетінде лкен орын алатын ойшыл- демократ, лы аын, сазгер. Абай аза дебиетінде сыншыл реализмні негізін салушы. Дниетанымы деизмге жаын. дай з задылыымен дамитын лшемні алашы себепшісі.Шыармаларынан диалектикалы ой тжырымдары байалады.Абай философиясыны негізгі мселесі – адам. “Адам бол!” Абай этикасыны негізгі принципі. Абайша , сену шін алдымен тсіну ажет. Бл ойлары л - Фарабимен ндес.Кп ледерінен сопылы сарыны еседі.Аыл наты былыстарды таныанымен дайды тануа шамасы жетпейтінін айтады.Аын сопылытаы махаббат поэзиясын айта жаыртты. Абай – лы гуманист.Абай з халын бір орында трып алмауа , тйыталмауа, мдениетін баса халытар , соны ішінде орыс халыны жетістіктерімен байытуа шаырды.

аза аартушылыыны екінші кезеі XX асырды басынан аза жерінде Кеес кіметі толы орнаана дейінгі уаыт аралыын амтиды. Бл кездегі аза аартушылыыны крнекті кілдері ретінде Слтанмахмт Торайыровты, Ахмет Байтрсыновты, Міржаып Дулатовты, Шкрім дайберділын, Мажан Жмабаевты, Скен Сейфуллинді, Бейімбет Майлинді жне т. б . атауа болады.

Ш. Уалиханов (1835-1865 жж.) – азаты аартушысы, демократы, саяхатшы, этнограф, фальклорист, Орта Азия, азастан, Шыыс Тркістан мдениетімен тарихын зерттеушісі. Ш.Уалиханов Шыысхан рпаынан шыан, оны тегін Жошы хан, Орыс хан, йыршы хан, Бара хан, Есім хан, Абылай хан, Уалихан, Шыыс слтан сияты лы тлалар райды.

1856-1857 жылдары Ш. Уалиханов Алаклден Орталы Тянь-Шана, Ысты клге, лжаа дейін экспедицияа атысты. ылыми зерттеулерден баса бл экпедицияда Шоан саудалы атынастарды реттеу шін орыс-ытай келіссздеріне атысты жне оларды бейбіт жолмен шешілуіне ат салысты. 1857 жылы ырызстана жргізген екінші саяхатында олжазбалар жазды жне ырыз халыны «Манас» эпосын орыс тіліне біртіндеп аудара бастады. Кбінесе оны саяхаттарымен байланысы бар ылыми ебектеріні барлыы басылып шыты. Оны «Ысты клге саяхат», «лжа аласы мен ытай империясыны Батыс провинциясы», «ырыздар туралы олжазбалар» сияты Шоанны ылыми ебектері – Орысты географиялы оамыны назарын аударады. 1857 жылы П.П. Семенов–Тянь-Шанскийді сынысы бойынша, ол осы оамны шынайы мшесі болып сайланды.

1858-1859 жылы Шоан ашарияа зіні лы саяхатын жасады. Бл саяхат оан ата келді. Осы саяхатыны барысында ол «Нан-Лу» ытай провинциясыны 6 трлі алаларымен немесе «Алты шарды жай кйі туралы» деген ебегін жарыа шыарды. Мнда шыыс Тркістан леуметтік рылымы, тарихы мен географиясы баяндалды.

Ш. Уалиханов з еліні шынайы патриоты, аза оамы дадарысыны саяси міріне белсене ат салысты. зіні оамды саяси жне философиялы кзарастары бойынша ол аартушы – демократ болды, азатарды отырышылы пен жер шаруашылыына туін насихаттады. аза халын аарту жолымен, оларды оамды-мдени артта алушылыын жойысы келді.

Ы.Алтынсарин (1841-1889 жж.) - оны йымдастырушылы абілеті, оны аартушы-педагог ретіндегі таланты халыа білім беру жйесінде басару ісімен айналысу уаытында ашылды. Алтынсаринні ат салысуымен, аза даласындаы білім кеге жайылды.

1884 ж. Алтынсаринні басшылыымен Торай, Ырыз, Атбе жне Николаевскіде мектептер ашылды. Ал, 1887 ж. Алтынсарин Ырызда алашы ыздар мектебін ашты. Сонымен атар, Алтынсаринні атысуымен Торай аласында олнер училищесімен, Орск аласында оытушылар семинариясы ашылды. Ол орыс графикасыны негізінде алфавит пен аза тілінде оулытар шыарды. Сонымен атар, аза мектептері шін орыс тілінен оулытар деуге ат салысты. Ол екі блімнен тратын «ырыз хрестоматиясы», «ырыздарды орыс тіліне йретуге басшылы» жне 1889 ж. «Мактубат» (Хрестоматия) деген кітаптары жарыа шыты. Алтынсаринні деби мрасына келетін болса, ол аудармашылыты, ледер мен мысалдарды, аза ертегілеріні авторы болып саналады. Ол аза балалар дебиетіні негізін салушы. Алтынсаринні кп ырлы ызметі аза халыны мдени, экономикалы жне рухани дамуына ммкіндік тудырды.

Алтынсаринні азатарды алдыы атарлы демократиялы мдениетке йретуге зор лесін осан лы аартушы, педагог, жазушы жне оам айраткері.

азаты лы аыны, аартушы Абай нанбаев 1845 ж. Семей облысында, Шыыс тауында, тамыз айында дниеге келді.

Абай аын ана емес, сонымен бірге музыкант, философ, аартушы, оам айраткері. Абайды деби мрасы те зор. Оны ледері, поэмасы, аудармалары мен ара сздері бар. Ол Пушкинді, Лермонтовты, Крыловты бірінші болып аударан аза аыны. Оны гімелеріні арасында «Шахнаме», «Лйлі-Мжнн», «Кералы» сияты шыыс классиктеріні поэмалары йгілі болды. Орысты шыармаларын олдана отырып, Абай Шиллер, Гете, Гейне, Мицкевич, Байрон сияты батыс дебиеттеріні классиктерін аударды. Абайды басты этикалы философиялы ебегі – оны ара сздері. Мны ол сегіз жыл бойы жазды. ара сздерінде Абай ХІХ . ІІ жартысындаы аза оамын сипаттайды. з ара сздерінде Абай аза халын аартып, дамытуа кедергі болатын былыстар жнінде мселені озайды. Сонымен атар, ара сздерде аза халыны дамыан елдерді атарына осылатынына деген міт пен сенім баяндалады.

лы Абайды реалистік дстрін жаластырушы талантты ойшыл аын Шкрім дайбердиев. Шкрім шыармашылыны диапазоны те ке. Оны шыармаларында жарын болашаа деген, сонымен уанышты белгілері тн. Оны «ш аны» атты философиялы трактаты бар. Ол шыыс жне орыс дебиеттерінен бірнеше аудармалар жасаан. Шкрімні мрасы кп ырлы, ол философия, этнография, этика, тарих пен дін туралы кптеген кітаптар жазды. Шкрім талантты ойшыл жне композитор болды. Абайды ізін жаластырушы ретінде Шкрім зіні философиялы шыармаларында аза халыны дниетанымын сипаттап берді.

Тестер:

1. «Адам бол» принципіні авторы:

A) Абай нанбаев С) Мтар уэзов

В) Мажан Жмабаев D) Ыбрай Алтынсарин

2. азаты алашы философиялы ебегі «ш аны»-ты авторы:

A) Скен Сейффулин C) Шкрім дайбердиев

B) Мыржаып Дулатов D) Ахмет Байтрсынов

3. «ара сздер» кітабыны авторы:

А) Абай нанбаев С) Мтар уэзов

В) Мажан Жмабаев D) Ыбрай Алтынсарин

4. А. Байтрсынов бойынша аза халыны дниежзілік цивилизацияа осылу тсілдері:

А) ндіріс дамуы С) Діни ндылытарды дамыту

В) Саяси жйені згерт D) Аартушылы жне трбие

5. Шоан Улиханов – осы баытты станушы:

А) Батысшылды С) Евразиялы бірттасты

В) Славяншылды D) Географиялы детерминизм

6. Абай нанбаевты дниетанымына сер еткен осы кезе философ-гуманистеріні кзарастары:

A) Ежелгі ндістан C) айта рлеу

B) Ортаасырлы араб-мслманды D) Антикалы

7. Аартушы, аза жазба дебиетіні негізін алаушы:

А) Абай нанбаев С) Мтар уэзов

В) Мажан Жмабаев D) Ыбрай Алтынсарин

8. Танымны жоары жне тмен дегейлерін белгілеген аза аартушысы:

А) Абай нанбаев С) Мтар уэзов

В) Мажан Жмабаев D) Ыбрай Алтынсарин

9. Автор философского эссе «Записки забытого»?

А) М. Жумабаев С) А. Кунанбаев

В) Ч. Валиханов D) Ш. Кудайбердиев

10. Шкрімні ш аныы:

A) сенім, білім, сезім

B) сенім, сана, сезім

C) сенім, білім, ылым