Бірінші позитивизм: Огюст Конт, Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер.

Огюст Конт (1798-1857 жж.) зіні «Жаымды философия курсы» (1830-42 жж.) атты шыармасында азіргі ылым философиясын алыптасуына ыпал ететі аса крделі идеяларды сынан. Мысалы, ш кезе туралы за. Оны Конт келесі трде анытайды: «Бізді р идеямыз, білімні р салдары бірізгілікті ш трлі теориялы кезенен теді: теологиялы лде фиктивті /тірік/, метафизикалы лде абстракциялы, ылыми лде жаымды». Осы замен негізделіп Конт келесі тжырымды жариялайды: спекулятивті метафизикалы философияны уаыты тті, енді жаымды философия ылыми философияа айналуы ажет, яни ылым философиясына. Оны ролі екі масата жинаталады: біріншісі – наты ылымдарды крделі нтижелерін синтездеу; екіншісі – ылыми танымны дістерін дамыту.

Позитивизм сонша ке танылды, оны негізінде ылым философиясы згеше философиялы пн ретінде дамиды. Осыан лес осан аылшын философы-позитивист, «Логика жйесі» атты діс мселесіне арналан шыарманы авторы Дж. Стюарт Милль :табиаттанудаы индуктивті дістер;

· леуметтік /моральды/ ылымдардаы /сіресе политэкономия/ гипотетикалы-дедуктивтік дістер.

· позитивизімні негізгі принциптері неопозитивизмде саталан;

· методологиялы монизм, лде ылыми зерттеу айматарыны айырмашылыына арамай ылыми дістерді ортатыы туралы идея;

· наты табиаттану ылымдары, сіресе физика, методологиялы стандартты лгісі /сциентизм/;

· метафизика – ескірген ойлау типі болан сон, одан «жаымды ылымды» тазарту ажет;

· ылыми тсініктемелер – ол наты индивидуалды фактілерді жалпы задара келтіру.

19 . аяында позитивизімні 2-ші трі пайда болды, оны махизм лде эмпириокритицизм деп атайды /Эрнст Мах, Рихард Авенариус, Пьер Дюгем, Анри Пуанкаре /конвенциализімні алаушысы/.Оны негізгі себебі - физикадаы метологиялы дадарыс. Дадарыса келген оиаларды келесі жаналытар райды: электронны ашылуы, радиактивтік былыстарды ашылуы т.б., тбінде олар материя рылысы туралы ескі кзарасты бзды, кейбір алымдар материализімнен бетбрды.

«Екінші позитивизм» махизм мен эмпириокритицизімді біріктіреді. Махизмні салушысы австриялы физик, философ Эрнст Мах, ал эмпириокритицизімді салан – швейцарлы философ Рихард Авенариус. Атаулары сас болансон оларды махизм лде эмпириокритицизм деп атайды. Махизм наты трде материализм кзарасын жоа шыарып, Берклиді субъективтік идеализімін жатайды.

Махты сынан ылыми танымдаы принцип – «ойлау экономиясы» деп аталады. Осындай принципті Авенариус «немді кш жмсау» деп сынан. Осы екі принциптерді маынасы –«экономды», «немде кш жмсап» ойлау дегеніміз, былысты тсіндіру емес, жй сипаттау.

Сйтіп, махизм шін сбъективтік идеализм лайы. В.И. Ленин «Материализм жне эмпириокритицизм» атты шыармасында осыларды сыа келтірді.

Неопозитивизм – ол позитивизімні азіргі трі болып табылады. Еуропада 20 . 20-шы ж. алыптасты.

Неопозитивизімде позитивизімні алашы принциптерін олдайды /философияны терістеу/. Неопозитивизм зіні дамуында бір-неше кезенен тті. Логикалы позитивизм – оны тарихи алашы трі /баса трлері осыны модификациясы/. Логикалы позитивизімні негіздері екі танымалы философ, логиктарды шыармаларында алыптасан: аылшын философ, математик, логик Бертран Рассел мен австриялы философ, логик Людвиг Витгеншейнні /«Логикалы-философиялы трактат» (1921 ж.)/.

Неопозитивизімні келесі кезені логиктерден, математиктерден, леуметтанушылардан тратын Вена жымыны /1923 ж./ ызметімен байланысты. Оны мегерушісі Мориц Шлик /австриялы философ, физик/, кілдері Р. Карнап, Г. Рейхенбах, А. Айер, Львов-Варшава мектебі (Н. Тарский, К. Айдукевич).

Философияны пні болуына тек ана тіл ммкін, себебі, ылыми тіл – ол білімді жеткізу трі, тсілі.

Логикалы позитивизімні згешелігі оны азіргі формалды логиканы діс ретінде сынуы. «Логика философияны мні» деп Рассел жазан. Карнап «Философия – ол логика» дейді.

Адамдармен айтылатын пікірлерді логикалы позитивистер екі бір-бірін терістейтін трге бледі: 1. маыналы пікірлер, яни, логикалы жетілген тілмен крсетіледі; 2. маынасыз пікірлер, яни, логика задары бзан. Дстрлі трде метафизикалы, философиялы пікірлерді логикалы позитивистер маынасыз трге жатызады. Маыналы пікірлерді олар екі трге бледі: 1. аналитикалы, тавтологиялы, яни, бадарлама жарияламайды /логика мен математиканы пікірлері/; 2. синтетикалы, тжірибе ылымдарды нтижесін амтиды.

Осы пікірлерді аиат дегейі екі тсіл арылы шешілуі ммкін: 1. фактілерге бет брмай, тілдік трін логикалы талдау /анализ/ арылы; 2. тікелей лде айналмалы трде сезім тжірибемен салыстыра отырып.

Верификация процедурасы арылы тек синтетикалы пікірлерді аиата лайытыы шешілуі ажет. Пікірді верификациясы /оны шынды, аиат екендігін тексеру/ дегеніміз, ол баылауды нтижесінде пайда болан пікірлерді /протоколды сыныстарды/ сараптап, соны пікірді шыару.

Сйтіп, тжірибе ылымдарды маыналы ережелерін синтетикалы пікірлер классына айналдыру шін екі рсат егізу ажет: 1. білімні негізгі дегейі бар - кп трлі протоколды сйлемдер; 2. ылыми анытамалар арасындаы атынас формалды-логикалы трмен шектеледі.

Неопозитивистермен бкіл ылыми ережелерді синтетикалы пікілер классына айналдыру жолы – тбінде О. Контты заыны анытамасы болады – «елесті баылауа баындыру» заы. Біра, Конт осы формуланы лі дрыс анытай алмаан сон, неопозитивстер келесі пікірді сынды, дние туралы жаымды білім - пікір арылы жарияланан, маынасы протоколды баылауа сай білім.

Философия неопозитивистерді айтуынша: 1. наты теория; жне 2. ызмет трі.

20 . 40-шы ж. неопозитивизм талдау философиясы деп аталады. Осы философияны пні – маыналары анытауа арналан наты ылымдарды ережелерін талдау ызмет. Философты масаты – наты логикалы техника арылы наты ылымдарды ережелерінен сезім сыныстармен салыстырылаты сйлемдерге кшу.

Позитивті философиясыны дісі – формалды логика. Логикалы позитивизімні пікірінше білім мен таным аспектілерін біріктіруді ылыми маыздылыы жо жадай. Таным процесті тек психологияда арастыру ажет, ал позитивті философия таным нтижелерін анализдейді – наты ылымдарды анытамалары мен сйлемдерін.

Біра, содан кейін, неопозитивистер ылыми білімні баса моделін сынады: 1. ылыми тжырымдар тбінде болжаулар болан сон, оларды сыну – психологиялы процесс; 2. теория тандау, абылдау процесі тек фактілермен салыстыра жргізілетін логикалы жол.

Редукционистік модельді орынына неопозитивистер гипотетико-дедуктивтік модельді сынан болады. Ол постпозитистермен здеріні ылыми таным концепциясында олданылан.

50-60-шы жж. философ-аналитикті масатын ылыма логикалы талдау беру емес, табии наты сйлеу тілді талдау деп тсінген. Басаша бл аым арапайым тіл философиясы деп аталан, себебі, оны талдау пні азіргі кнделікті тіл болады.

Логикалы позитивизм ылым философиясы деп аталады, философияда сциентизм жолын алыптастырады.

Ал, лингвистикалы позитивистер ылыми білімні культі /стемділігіне/ арсы, дниеге атысты «табии» арым-атынасты станады, ол арапайым тілде крсетілген деп, философияда антисциентизм жолын станады.

Неопозитивизм кілдері азіргі формалды логиканы, семиотиканы, ылым логикасын мен ылым философиясын дамытуа лес осты.

Карл Попперді концепциясына трізді келесі ымдар: демаркация мселесі; фальсификация мселесі; фаллибилизм принципі; «ш лем» туралы теория.

Демаркация мселесі – Попперді философиялы концепциясында бл мселе осымша негізгі ымы болып саналады. Философияны масаты ылыми білімді ылыми еместен ажырату. Ажырату дісіне Попперді пікірінше, фальсификация дісі жатады.

Фальсификация мселесі – Поппермен неопозитивистерді верификация принципіне альтернатива ретінде ылымды «метафизикадан» демаркация /ажырату/ жасауа сынылан принцип. Бл принцип бойынша ылыма атысты р пікірді принципиалды трде жоа шыаруды ажет етеді.

Фаллибилизм принципі – бл Попперді концепциясыны принципі бойынша, р ылыми білім тбінде тек гипотетикалы асиеті бар жне ателікке шалдыады. Попперді пікірінше, ылыми білімні суі ауымды гипетезаларды сынудан жне оларды кесімді трде жоа шыарудан трады.

«ш лем» туралы теория – бл К. Попперді философиялы концепциясыны теориясы бойынша, бірінші – объект лемі, екінші – субъект лемі, шінші – 1-ші жне 2-ші лемдермен объективтік білім лемі жаратылады жне олар бір-бірінен туелсіз. Осы шінші лемдегі білімні дамуы жне суін анализдеу – ылым философиясыны пні болып табылады.

Фальсификация(лат. falsus — жалан жне facio — істеймін) — гипотезаны лде теорияны жаландыын классикалы логиканы modus tollens ережесімен сйкестігін атаратын методологиялы процедура. Фальсификация ымын фальсификациялау принципінен ажырату ажет. Теорияны фальсификациясы шін жаа альтернативті теория ажетті: тек ол зі, эксперименттерді нтижелері емес теорияны фальсифицияландырады.

Имре Лакатосты концепцияларына трізді келесі ымдар: ылыми-зерттеу бадарлама, зерттеу бадарламаны «атал ядросы /йытысы»/, гипотезаларды «орау белдігі», «ad hoc» гипотезасы, жаымды /позитивті/ жне жаымды емес /негативті/ эвристика.

ылыми-зерттеу бадарлама – И. Лакатоспен рылан ылым дамуыны универсалды логикалы-нормативтік реконструкциясыны орталы ымы, келесіде ылыми-зерттеу бадармаларды методологисы деп аталады. Лакатосты методологиясы бойнша жетілген ылымны дамуы бір-бірімен байланысты жне бір-бірін алмастыраты зерттеу бадарламалар. Зерттеу бадарламаны рылысты элементтеріне оны «атал йытысы» мен гипотезаларды «орау белдігі» жатыр.

Зерттеу бадарламаны «атал ядросы /йытысы/» –блИ. Лакатостыылыми-зерттеу бадарламасыны методологиясында – оны шарт трінде абылданан, жоа келтірілмейтін фундаменталды кіріспелерден тратын бадарламасыны рылыс элементі.

Гипотезаларды «орау белдігі»–бадарламаны «атал йытысын» жоа келтіруден сатайты негізбен осымша гипотезалардан тратын бадарламаны рылыс. Лакатосты пікірінше, «орау белдігі» арсы мысалдармен кездескенде жартылай лде толы трде айырбасталуы ммкін.

«Аd hoc» гипотезасы –«орау белдігінен» алынан, тек осы оиаа атысты, яни, «атал йытысын» наты арсы мысалдардан орайды.

Жаымды /позитивті/ жне жаымды емес /негативті/ эвристика –зерттеу бадарламаны келешегінде перcпективті /«жаымды эвристика»/ жне брыс жолдардан алшатау туралы, бадарламаларды ауысуын негіздейті нормативтік ережелер туралы анытамалар.

Лакатосты пікірінше, зерттеу бадарламаны дамуында екі кезеді шыаруа болады: прогрессивтік жне азындаан. Эмпириялы пен теориялы мазмндарды ныайтаты жне гипотезаларды сынуына активті трде итермелейтін «жаымды эвристика» прогрессивті кезеде стемді болады. Біра, содан кейін зерттеу бадарламаны дамуы жедел тотала бастайды, оны «жаымды эвристикасы» зіні эвристикалы кшінен айырылады, сол себепте ad hoc гипотезаларыны саны се бастайды.

Томас Кунны концепциясына, оны негізгі «ылыми революцияларды рылысы» атты шыармасында сынылан келесі ымдар: парадигма; пндік матрица, алыпты /нормалы/ ылым, басты атыру жаттыулар, парадигмаларды салыстырмаулыстытыы.

Парадигма –Т. Кунны ылыми білімні даму динамикасы туралы концепциясында ылыми оамдарды алыптасу негіздерінде ылым тарихын растыратын оларды арасындаы бсекені ашатын жне білдіретін орталы ым. Сол негіздеп ылыми оамны кілдерімен абылданан ылыми іс-рекетті наты моделі – теориялы стандарттарды жиынтыы, методологиялы нормалар, дниеге кзарастарды ндылы белгілері – яни, парадигмалар деп аталады.

Пндік матрица –парадигма ымына те ым.

алыпты /нормалы/ ылым –бір кезеде парадигманы басымдылыын білдіретін ым. Осы кезенні соны «аномалийлерді» /сол шеберде шешілмейтін мселелер/ ысылымымен парадигма ішінен «жарыланда» болады. Бір-бірінен жлдені тартып алу, басаша дадарыс лде революциялы кезе басталады. Біреуіні женісімен дадарыс шешіледі, сйтіп, «нормалы» кезеін бастамасын білдіреді, келесіде, осы процесс айталанады

Басты атыру жаттыулар –бл ым Т. Кунны концепциясында «нормалы ылым» кезеніне сипаттау береді, яни наты парадигманы шеберінде сондай жаттыуларды шешу арылы ылыми білімні баяу кумуляциялы дамуы теді.

Парадигмаларды салыстырмаулыстытыы – бір-бірін аустыратын теориялардын арасында андай болса атынас ммкін емес деген. Бл тезис парадигмадан туелсіз фактілерді болуы ммкін еместігін бекітеді, яни, баылауды теориялы нейтралды тілі жо. Керісінше, алымдар парадигманы мазмны мегергенсон, оны призмасынан тіп «дниені круге» йренеді. Теорияны фактілер бааламайды, теория маыналы тжірибеге кіретін фактілерді анытайды. Осымен Кунны ылым эволюциясында бірізгіліктік жоа келтіріледі: алашы парадигмамен жиналан білім оны лдырауымен латырып тасталады, ал ылыми оамдар бір-бірін ыыстырады.

Пол Фейерабендті «эпистемологиялы анархизмына» келесі ымдар атысты: теорияны пролиферация принципі, ылым методологиясындаы плюрализм, ылым методологиясындаы анархизм.

Теорияны пролиферация /кбею/ принципі –бл принцип бойынша, алымдар азіргі жне абылданан теориялармен келіспейтін теорияларды шыару ажет. Бл Фейерабендті принципі Поппер мен Лакатостын сынылан ылыми теорияны жоа шыаратын фактілермен атыысан жадайда таы бір теория ажетті /фактты жоа шыаратын кулік/ деген ережемен негізделген. Альтернативтік теорияны шыару Фейерабендті пікірінше оларды екі жаты зара сынауына негіз береді жне ылымны дамуын жеделдетеді. Пролиферация принципі Фейерабендті сынысы бойынша ылыми танымны методологиясыны плюрализімін дйектейді.

ылым методологиясындаы плюрализм –Фейерабендті методологиялы концепциясына трізді, оны ол теорияны пролиферация принципі арылы негіздейді, яни, алым шін бірінші трде сынылан жне брімен абылданан ылыми теорияны жоа шыару. Фейерабендте плюрализм туралы тезис теорияларды лшемсіздігімен осыланда плюрализмді тудырады.

ылым методологиясындаы анархизм –бл ереже бойынша, р алым ешандай айшылы пен сыа арамай з теориясын шыарып сынуы ажет. Фейерабендті концепсиясында анархизімге теорияны пролиферация принципін теорияларды лшемсіздігі туралы тезиспен осылуы келеді. Фейерабендті пікірінше, алымны ызметі ешандай рационалды нормалара баынбайды, сол себепте, ылымны дамуы иррационалды, яни, ылым идеологияны бір трі болып аызбен діннен ешандай айырмашылыы жо. Сйтіп, оамды «ылым диктатынан» босату ажет, ылымды мемлекеттен айыру жне ылыма, аыза, дінге оамды мірде бірдей ытар беру.

Стивен Тулминні концепциясына келесі ымдар атысты: рационалдылы пен тсінуді стандарттары, тсіну матрицасы, концептуалды популяциялар.

Рационалдылы пен тсінуді стандарттары –«ылыми теорияны негізіндегі рационалдылы пен тсіну стандарттар» ретінде ызмет ететін жне тарихи алыптасу теория сияты дамиты эпистемологияны негізгі ымы болып жарияланады.

Тулминні пікірінше, алым абылданан стандарттара сйкес оиалар мен былыстарды аны деп есептейді. ылыми білімні рационалдылыы, Тулмин айтуынша, абылданан тсіну стандарттара сйкес келу. Рационалдылыты стандарттары ылыми теорияны згеруімен ауысады - зілмейтін концептуалды жаалытарды іріктеу процесі.

Тсіну матрицасы –бл ымарылы эпистемологияны тсіну мен рационалдылыты стандарттарыны ызметі мен тарихи алыптасу теориясы деп санайды. Тулмин пікірінше, абылданан стандарттара сйкес жадайлар мен былыстарды алым аны деп санайды. «Тсіну матрицасыны» шеберіне сиымайтынды аномалия деп санайды жне оны жоа шыару ылым эволюциясына шабыт.

Концептуалды популяциялар –С. Тулминні концепциясындатеорияларды мазмнды пікірлерін логикалы жйе сияты емес, анытамаларды згеше популяциясы ретінде арастыратын ым. Тулминні пікірінше, ылымны эволюциясыны негізгі асиеттері Дарвинні биологиялы эволюцияны схемасына сас. Концептуалды популяцияларды мазмны /биологиялы трлерді аналогтары/ згеріске ыпал, яни, оны нтижесінде ылыми іс-рекетті дістері мен масаттары згереді; концептуалды жаалытарды шыуы сынау іріктеумен баланса келтіріледі /биологиялы мутация мен селекцияны аналогтары/. Бл екі штасты процесс тек наты жадайда згеріске келеді /мір шін крестегі таю мен жоалу аналогтары/; интеллектуалды ортаны ажеттіліктеріне адаптация жасаан концептуалды нсаулар саталады.