Болмыс пен материя мселесі.

Болмыс мселесі келесі сратара жауап беруді ммкіндігі: Не тіршілік етеді? Дние. айда тіршілік етеді? Осы жне барлы жерде. анша уаыт тіршілік етеді? азір жне мгілік, дние бан дейін болды, бар жне болады, ол – мгілік. Жеке заттар, организмдер, адамдарды тіршілік еткеніне анша уаыт? Оларды шегі бар, мгілік емес. Мселені тп негізі, маынасы – затты ткінші жне ткінші емес болмысында, табиат жне адам сезіміні біралыптылыында [3, 17].

Философия болмыс мселесін зерттеу шеберіне ала отырып, адамны тжірибелік, танымды асиеттеріне негізделеді. Бл мселе болмыс категориясыны кмегімен жне онымен тыыз байланысан болмыс емес, тіршілік, кеістік, уаыт, материя, алыптасу, сапа, млшер ымдарымен аныталды.

Болмыс – танымнан туелсіз дниені, материяны білдіретін философиялы тсінік.

Болмыс емес/бейболмыс/– болмысты антитезасы, оны арама-арсылыы.

Тіршілік - рекеттесуші, згермелі, кплгілі заттар жиынтыы. Дара затты ішкі маынасын, болмысын анытау иын. Тек тіршілік, болмыс, алыптасу ымдары барлы заттарды маынасы мен мніне тсінік береді.

Материя - адамзат танымынан туелсіз дамитын объективті шындылы. Материя тпсіз тере объектілер мен дние жйесін амтиды, трлі асиеттері мен формалары бар озалысты субстанция негізі болып саналады. Материя тек шексіз кп наты объектілер мен жйелерді рамында болады. Материя сырты жерден туындамайды жне жойылмайды, ол – уаыт атынасында - мгілік, кеістік атынасында - шексіз. Материя озалыспен тыыз байланысты, здіксіз даму стінде болады. Оны дамуы белгілі бір сатыда мір мен ойлау абілеттігін туызады.

Уаыт жне кеістік – материя тіршілік етуіні негізгі формалары. Философияны уаыт пен кеістікті атынасы жне оларды материяа ыпалы толандырады, яни уаыт пен кеістік наты бар ма, лде ол танымдаы таза абстракция ма деген сратара жауап іздейді. Кеістік бір уаытта бір-бірімен тыыз байланысты объектілерді орналасу реттілігін білдіреді, уаыт - бір-бірін алмастырушы былыстарды орналасу реттілігін білдіреді.

алыптасу– заттар мен былысытарды ая асты згерісін – здіксіз ауысуларын, бір-біріне айналуын білдіретін философиялы категория.

Сапа мен млшер – объективті танымны маызын тсіндіретін философия категориясы. Дние дайын, аяталан заттарда емес, немі пайда болып, згеріп, жойылып отыратын процестер жиынтыынан трады. Бл асиеттер трасыз, бір-бірінен ажырамайды деуге болмайды.

лшем - сапа мен млшерді органикалы бірлігін білдіретін философия категориясы. р зіндік сапасы бар объектіке млшерлік мінездеме тн. Бл мінездеме немі згеріс, озалыс стінде болады. Дегенмен, згеріске бейімділікті зі кейбір шектермен шектелген. Ол шекарада млшер згерісі сапа згерісіне келеді. Осы шекараны «лшем» деп арастырамыз.

Болмысты негізгі формалары:

1) заттар, процесстер болмысы;

2) адам болмысы;

3) рухани болмыс;

4) леуметтік болмыс.

«Біріншілік табиаттаы» заттар мен процестер адам танымынан туелсіз тіршілік етеді. «Біріншілік табиат» шексіз, ткінші емес болмыс, мндаы адамны тіршілігі ткінші ст деп арастырылады.

«Екіншілік табиат» - адам тіршілігіні уаытымен, кеістігімен тыыз байланысан болмыс, леуметтік болмыс.

Жеке адам болмысы – адам руханияты мен тніні диалектикалы бірлестігі. Адамды адам ететін оны руханияты, баса тірі организмнен табылмайтын, тек адама ана тиесілі ішкі таным.

Дние бейнелеріні бірнеше трі бар: мифологиялы, теологиялы, ылыми, философиялы. Дниені ылыми бейнесі негізінен жаратылыстану ылымдарыны жетістіктерін орытып, жалпылау нтижесінде алыптасатындытан, бл таырып шін физика, астрономия, биология салалары бойынша іргетасты білім ажет.

Онтологияны орталы ымы болмыс болып табылады. Болмыс дниедегі барлы мір сретін былыстарды белгілейтін философиялы категория.Бл ымды философияа алашы болып Парменид(б.з.д.V-IV.) енгізді.Болмысты негізгі формалары: заттар болмысы, адам болмысы, оам болмысы, рухани болмыс.Бл категория материалдыты жне руханилыты, яни реалдыты барлы трін амтитындытан мазмны жаынан е ке болып саналады.

ылым дегеніміз дамып келе жатан, озалмалы білімдер жйесі боланытан, дниені ылыми бейнесіні зі згермелі, парадигмалы сипата ие. Парадигма тсінігімен студентер азіргі заман философиясынан таныс, еске тсіріп туге болады.

Дниені ылыми бейнесіні эволюциясы классикалы бейнеден классикалы емес бейнеге, одан азіргі кезде постклассикалы емес бейнеге ту арылы крінеді.

Дниені классикалы немесе механикалы бейнесі Галилей мен Ньютонны жетістіктеріне негізделген, те ата детерминация бойынша (графикалы бейнесі парабола трінде), дниені кезкелген уаыттаы кйі белгілі болса, оны ткені де,келешегін де те длдікпен білуге болады.Бл модельді жаратылыстанулы базасы Ньютон лемі болды. Дниені механикалы бейнесімен студенттер жаа заман философиясынан таныс.

Дниені бл бейнесіні орнына келген дниені классикалы емес бейнесі механика задарыны универсал емес екенін длелдеген термодинамиканы алашы теорияларыны ыпалымен пайда болды, XIX – XX асырлар тоысында жаратылыстанудаы ткеріс, сіресе Салыстырмалы теориясыны ыпалы нтижесінде классикалы емес бейнеге ту жзеге асты.бл бейнеде те ата детерминация емес, жаа фактор – кездейсотыты рлі ескеріледі. Детерминацияны жаа трі «статистикалы задылы» деген атпен енді.

Дниені материалды бірлігі –материалистік философияны негізгі прициптеріні бірі. Жалпы аланда бл прицип, дниедегі р трлі заттар мен былыстарды негізінде, ешандай рух пен санаа туелсіз, бір материалды бастаманы жатанын мойындау. Ежелгі грек философтары бл бастаманы бір затпен теестірді:сумен (Фалес), отпен (Гераклит) жне т. б. Демокрит атомдармен теестірді, яни рі арай блінбейтін кішкентай заттармен.

Жаа заман кезінде пайда болан Ньютонды картезианды парадигма – И. Ньютон мен Р. Декарт идеяларына негізделген Декарты айтуынша дниені бір біріне туелсіз екі тп негізі бар: материалды жне рухани. Материалды тп негізді басты асиеті –оны кеістікте созылыылыы, рухани тп негізді негізгі асиеті-ойлау абілеті. Бл екі тп негіз бір біріне туелсіз, параллельдер. Бдан шыатыны материалды лемді объективті сипаттауа болады, онда баылаушы адамны субъективтілігіне орын жо.Декарт пен Ньютонны ілімдерінен шыан дниені ылыми бейнесінде дайа орын жо. Дниені рационалды – механикалы бейнесі дниені бізге жалыз, задара ана баынатын лем ретінде суреттейді. Онда рух , еркіндік те жо, ол соыр мылау. Алып арышты кеістіктер,оларда те ата, аны траекториялармен материя массаслары озалып жр. Онда масат та, мн де жо. Оан адам мен оны санасыны ешандай ажеті жо.

Ньютонны механикалы лемі оны – кішкентай, блінбейті траты пішіні мен массасы бар блшектер, бір – бірімен тартылу заы арылы байланысан. Болмыс классикалы евклидтік геометрияны ш лшемді кеістігіне йымдасан, ол траты, абсолют. Ол лкен бір заттар орналасан сыйымдылы, олара ешандай атысы жо. Уаыт та, дл, сондай, абсолют, материяа ешандай атысы жо. Ол ыли траты, біркелкі аынмен тек алдыа арай жылжиды. Ттас аланда лем, те лкен, ата детерминацияланан, яни себеп пен салдарды здіксіз тізбегінен тратын саатты механизм. Бл тібекті кезкелген блігі туралы млімет алса, оны ткенін де, бгінін де ешандай атесіз суреттей аласы.Бл лем адам дниесі, оны тадыры, масаты, мні, ндылытар дниесінде ешандай шаруасы жо. Адамны зі абсурд, не шін пайда боланы тсініксіз былыс.

Енді материя тсінігіні алай алыптасандыына келсек, ежелгі дниеден бастап, чарвактар (трт элемент) , ежелгі гректер белгілі бір зат, Левкипп пен Демокритті зі материяны атомдармен, яни кішкентай заттармен тенестірді.

XVIII асырда француз материалисі Гольбах «Табиат жйесі» деген ебегінде: «...бізге атысты жалпы аланда материя, біздін сезімімізге сер ететінні брі» деп жазды. Ол материяны абстракция екеніне тсінік берді, біра бізді сезімімізге не сер ететінін тсіндерген жо.

XIX асырды аяына арай дние рылысыны барлы принциптері ашылып боландай крінді: клетка табылды, энергияны саталу заы ашылды, Дарвин тірі табиатты эволюциясы туралы кзарасын сынды, Менделеев элементтерді периодты жиесін жасады. Барлы болмысты, адам болмысынын да, заттар болмысынын да негізі болып атомдар, рі арай блінбейті зат блшектері саналды. Материя ымы, зат ымымен теестірілді. Масса, материя млшерін шамасын крсетті. Материя кеістік пен уаыттан туелсіз арастырылды. Айналып келгенде, XIX асырдын классикалы физикасында ежелгі ілімні кемшіліктері тн болды: яни материяны алашы згеріссіз тпнегіз ретінде арастыру жне оны затпен тенестіру.

азіргі ылым дамуыны дегейіне сйкес келетін, материя анытамасын берген В.И. Ленин: “Материя дегеніміз адама тйсіктері арылы млім болатын, тйсіктерге туелсіз мір сре отырып сол арылы кшірмесі алынып, суреті салынып, бейнесі жасалатын объективті шындыты белгілейтін философиялы категория”.

озалыс – материяны мір сру тсілі. озалысты – материя атрибуты деп тсінсек ана, дниені ртрлілігін материялды бірлігі арылы тсіндіре аламыз. озалыс пен материяны араатынасы туралы ртрлі кзарастар болды. Дниені механикалы бейнесінде озалыс деп тек механикалы озалысты, яни кеістікте орын ауыстыруды ана тсінсе, XX асырды басында философия мен жаратылыстануда болан «энергетизм» баытыны кілдері табиаттаы барлы былыстарды энергияны згеруі деп арастырып, оны ешандай материалды негізі жо деп, озалысты материядан бліп алмашы болды. Диалектикалы материализмде озалыс ретінде кез – келген санды, сапалы згерістер тсінілінеді Жне материяны озалысыны себебі оны ішкі айшылылыы болып табылады. Олар мынадай арама – арсылытар: тратылы пен згермелік, тартылыс пен тебіліс, арапайымдылы пен крделілік, т. б.

Дниеде озалыстаы материядан баса ештене жо жне ол кеістік пен уаыт бойынша болады. Материя озалысын трлерге блуге болады. Оны алаш тжырымдаан Ф. Энгельс. Ол материя озылысын 5 трге бледі: механикалы, физикалы, химиялы, биологиялы жне леуметтік. Тірі емес табиаттаы негізгі сапалы згерістер материяны физикалы жне химиялы озалыстарыны атынастарымен аыталады, тірі табиатта негізінен биологиялы озалыс басымыра. озалысты леуметтік трі оама тн.

Энгельс берген озалыс классификациясы азірдін зінде ндылыын жоалтан жо. Біра ылым жетістіктеріне байланысты біршама байытылып, натыланды, длденді десе болады. Мысалы, XVIII, XIX асырда механикалы озалыс тек макроскопиялы денелерді кеістікте орын ауыстыруы деп тсінілсе, азір кеістікте орын ауыстыру «элементар» блшектерден бастап барлы материя тріне тн екені аныталды. азіргі ылым механикалы озалысты барлы физикалы процесстерді іргетасы ретінде арастыруды ойды. Керісінше денелерді механикалы озалысы «элементар» блшектерді зара ауысуыны, лсіз, кшті, электромагниттік жне гравитациялы серлесу нтижесінде болатыны белгілі болды.

Материя озалысыны трлерін тсіну шін мыналарды ескеру ажет:

1. озалысты р трлі ерекше, біра зара байланыста. Трлерді кез – келгені сйкес жадайда басасына айналуы ммкін. Оларды негізі дниені материалды бірлігі болып табылады.

2. озалысты арапайым трлері одан грі жоары тріні іргетасы болып табылады. Мысалы, тіршілікті физико – химиялы негізін таппай трып, мірді мнін тсіну иын.

3. Материя озалысы жоары трлері сапалы жаынан ерекше боландытан, оларды тменгі трлерімен теестіруге болмайды. Мндай теестіру «механицизм» деп аталады. Бл баытты жатаушылар барлы табии жне леуметтік былыстарды классикалы механика задары арылы тсіндірмекші болан.

Материя озалысыны трлері туралы сраты диал –мат. Трыдан шешу, ылымды классификациалауа ммкіндік береді. Негізгі фундаментальды ылымдар озалысты негізгі трлерін арастырса, озалысты трлеріні бір-біріне туін, оларды байланысын арастыратын да ылымдар бар. (мыс:биохимия,биофизика,астрофизика т. б.) Материя озалысы кеістік пен уаыт бойынша жзеге асады.

Материалды денелерді созылыылыы, баса заттар атысты белгілі бір орын орын алуы кеістікті философиялы тсінігін береді. Кез келген былысты затыы, басталуы, аяталуы, кезедері, кйлері болады. Материалды процестердібір-біріне атысты белгілі ретпен туі, затыы, кезедері болуы уаытты философиялы тсінігін береді.

Былай араса ап-айын сияты кеістік пен уаыт ымы ежелден бастап кні бгінгедейінгі философиялы дискуссияларды зегі болып табылады. Философия тарихында кеістік пенуаыт туралы кзарастарды эволюциясы негізінде екі басты коцепция алыптасты.

1. Субстанциялы (тпнегіздік) концепция кеістік пен уаытты з бетімен мір сретін, материалды объектілерден туелсіз тп негіз ретінде арастырды. Бл идея кезінде Демокрит тжырымдаан, кейін Ньютон абсолют кеістік пен уаыт концепциясында толы аяталды.

2. Салыстырмалы (реляционды) концепция кеістік пен уаытты ерекше тп -негізтрінде емес, заттарды мір сру тсілі ретінде арастырады. Бл концепцияны негізін салан Аристотель, ол кеістік пен уаытты материядан бліп арастыруа болмайды деген. Лейбниц те кеістік пен уаытты з алдына болмыс бастамасы екеніне тойтарыс берді. Гегельді негізгі осан лесі, ол кеістік пен уаытты озалыс сттері екенін айтты.

Диалектикалы материализм кеістік пен уаытты салыстырмалы концепциясын мойындайды.

ткен асырда орыс математигі, евклидтік емес геометрияны жасаушы Н. И. Лобачевский кеістікті асиеттері рашанда жне барлы жадайда траты емес, олар материяны асиеттеріне байланысты згереді деген те батыл тжырым жасаан болатын. XX асырды басындаы физикада жасалан крт згерістер кеістік пен уаытты озалыстаы материяа, оны асиеттеріне туелді екенін толы длелдеп берді. Мысалы, ара иірімдер тсында кеістікті згеретіні. сіресе, А. Эйнштейнні салыстырмалы теориясы осы жнінде лкен жаалы келді. Ол микроблшектерді кеістіктегі озалысы суле жылдамдыына жаындаан сайын оны массасыны шексіз лая беретіні жне уаытты баяулай тсетінін длелдеді.

Осымен дниені классикалы ылыми бейнесінен классикалы емес ылыми бейнесіне ту жзеге асты.

Дниені классикалы емес бейнесінде уаыт пен кеістікті негізгі асиеттері мыналар: адам санасына туелдігі; абсолюттілігі мен салыстырмалылыы материя атрибуты ретінде озалыстаы материямен жне зара байланыста екені. Кеістікті жалпы асиеті: ш лшемді, изотропты (кеістіктегі барлы баыттар бірдей асиетке ие). Уаытты негізгі асиеттері: анизотроптылыы (баыта байланыстылыы) бір лшемділігі, яни материялды процесс ткеннен азір арылы болашаа баытталатындыы.

Диалектика(грек. - гімелесу, пікір таластыру) – табиатты, оамны жне танымны барынша жалпы задары туралы ілім, жне соан негізделген ойлау мен іс - рекет дісі. Философия тарихында диалектиканы ш негізгі трі алыптасты:

1.антикалы, арапайым, стихиялы, жеке баылаулара, кнделікті тжірибегенегізделген (Гераклит, Платон, Аристотель, Зенон, т. б.)

2. неміс классикалы, Кант, Фихте, Шеллинг, сіресе Гегель жасаан.

3. материалистік, негізін К. Маркс пен Ф. Энгельс алаан.

Диалектикалы материализм екі блекті материализм мен диалектиканы бірлігі болып табылады.Материализм дниені негізі материя екенін анытаса, диалектика материялды лемні дамуда екенін арастырды.

Диалектиканы элементтері дегеніміз оны категориялары, принциптері жне задарыны ттас, даму стіндегі жйесі. Осылар арылы даму стіндегі реал дние барлы жаынан сипатталады.

Диалектиканы категориялары – оамды практика негізінде алыптасатын, реал дние мен танымны жалпы, негізгі жатары мен атынастарын белгілейті ымдар (ойлауды трі).

Диалектикалы материализмні негізгі категориялары – материя, сана, озалыс уаыт, кеістік, сапа, млшер, сан, айшылы, себеп, салдар, ажеттілік, кездейсоты, мазмн, тр жне т. б. Блар универсал (мбебап) категориялар болып табылады.

Белгілі бір философиялы категорияларды байланысы диалектиканы задары трінде крінеді. Бларды ішіндегі е негізгі арама – арсылытарды бірлігі мен крес заы. Бл за дамуды е негізгі жаы – оны кзі айшылы (арама – арсылыты бірлігі) екенін ашады.

арама – арсылытар дегеніміз, зара здіксіз байланыстаы, бір жадайда бірін – бірі жоа шыаратын, белгілі жадайларда бір – біріне айналатын (о – теріс, ассимиляция – диссимиляция, материалды – идеалды, теория – практика, т. б.) сттер, нрселер. Наты арама – арсылытарды бірлігі (тедігі) айшылыты (диалектикалы) райды. ысаша бл зады былай рнектеуге болады: бірлікті арама – арсылытара блінуі, оларды кресі, жне оны жаа бірлікте шешілуі.Бл арылы даму,р трлі айшылытарды пайда болу,су, шиеленісу жне шешуші процесі ретінде крінеді. Бл айшылытарды ішіндегі дамуда шешуші, даму кзі рлін атаратыны ішкі айшылытар болып табылады.

Санды жне сапалы згерістерді бір-біріне айналу заы дамуды жалпы механизмін, яни ол алай болотынын крсетеді. Бл задаы негізгі категориалар – сапа, сан, млшер, секіріс.

Сапа-затты сол екенін білдіретін негізгі асиеттері

асиет-затты баса заттармен серлесуі трінде крінетін белгілі бір жатары .

Сан затты згерісі белгілі бір шекке жетпейінше зат баса зата айналмайтын анытаушысы затты санды анытаушысыны жататындар оны раушы элементтер саны, клемі, згеру жылдамдыы, асиеттеріні кріну дрежесі т.б.

Млшер – заты санды жне сапалы анытаушыларыны ттас бірлігін рнектейді. Млшер оан дейінгі санды згерістер сапалы згеріске айналатын шекара.

Секіріс – брыы былысты санды згерістеріні біралыптылыыны здіксіздігіні зілуін, арама – арсылыа айналуын, айшылытарды шешілуін, ескіні жоалып, жааны пайда болуын білдіретін философиялы категория.

Осы категорияларды арасындаы байланыс санды жне сапалы згерістерді бір – біріне ту заын рнектейді. Бл заны мні мынада. Санды згерістерді біртіндеп жинаталуы белгілі бір уаытта затты тбірімен сапалы згерісін тудырады (секіріс), ол жаа сапаны, жаа затты пайда болуына келеді. Бл, з кезегінде санды згерістер туызады (мысалы; атом ядросы зарядыны шамасыны згеруіне байланысты бір химиялы элементті екінші химиялы элементке айналуы).

Терістеуді терістеу заы дамуды баытын, сабатастыын крсетеді. Бл заны негізгі категориясы «терістеу». Терістеу дегеніміз а) затты негізінен сырты кштер мен факторларды серінен жоалуы, яни ттас жйе трінде мір сруін тотатуы, дамуыны аяталуы (сырттай терістеу, деструкция).

б) терістеуді дамуы ішкі сті ретінде, терістелеті затты о жатарыны саталып алуы трінде.

Терістеуді терістеу заы – дамуды алдыа жылжу, сабатасты, циклдік сипатын жне оны баытыны «брама» (спираль) трінде (дгелек емес, тзу сызы емес) болатыны крсетеді, яни жоары сатыда тменгі сатыны кейбір асиеттеріні айталанатынын крсетеді.

Даму сонымен ткен сатыларды айталау, тріндегі процессретінде крінеді. Циклды даму трі «триада» бастапы саты – оны терістеу –терістеуді терістеу (тезис – антитезис – синтез; теория –жне т. б.). Бл заны сері дамуды кез келген стінде емес, ттас салыстырмалы, біршама аяталан процесте байалады.

Диалектиканы принципі дегеніміз оны барлы задары мен категориалары-ны бірлігі болып табылады олар зара байланыста, оларды бір-брінен бліп алуа , бір-біріне ата трде арсы оюа болмайды.

Диалектика – материалистік діс, мбебап діс боланымен, ол барлы жадайда олданыла бермейді. арапайым сана дегейінде, кнделікті іс рекетте, ыса уаыт аралыы мен кішкентай маштабы онсыз да болады. Бндай жадайда траты, атып алан принциптерімен метафизикалы діс те жарайды. осып, алу шін элементар математикажеткілікті, ол шін жоары математикаажгіруді ажеті жо

Сонымен, дниені класикалы ылыми бейнесіні дісі метафизикалы болса, класикалы емес бейнесіні дісі диалектикалы – материалистік діс болып табылады.

Дниені постклассикалы емес ылыми бейнесіні графикасы – бтаталан ааш трінде. Пригожинні бельгиялы мектебіні жетістіктері ескеріліп жасалан. Е басынан бастап, уаытты кез – келген стінде келешек белгісіз болады. Даму бірнеше баытты кез келгенімен кетуі ммкін, ол бір кішкентай ана фактора байланысты. Азантай ана энергетикалы серден, жйе айта рылып, жйеленуді жа дегейі трі пайда болады. азіргі постклассикалы емес бейне бойынша оамды рылымдара талдау жасау, дамуды бастапы шарттарды, оан кіретін индивидтерді, кездейсо факторларды рлі те зор.

Постклассикалы емес бейнеде реттілік, жйелік пен хаос шындыыты объективті, жалпы сипаты ретінде бірдей танылады. Біралыпсыз жйені зін иррегулярлы стауы кптеген ылымны, сіресе, синергетиканы негізгі мселесі болып табылады.

Синергетика ымы азіргі ылыми пікір таластарда, ылым философиясыны соы онжыл ішіндегі зерттеулерінде ке орын алып отыр. Терминні зі ежелгі грек тілінен аударанда атысу, кмектесу немесе атысушы, кмектесуші деген маына береді. ылыми зерттеуде келісімді рекет, бірігіп олдану деген маынада пайдаланылады. Синергетиканы пні зін - зі йымдастыру, спонтанды структурогенез болып табылады. Синергетика – дниені азіргі бейнесін амтиды: трасыз, орнысыз дние концепциясын, дамуды белгісіз, кпальтернативтілігі, хаостан тртіпті пайда болуы. Дниені азіргі ылыми бейнесі озалмалы, айшылыты. Онда жауаптан рі сра кп. Ол таалдырады, тйыа тірейді. Біра, таныма мьылан сана ізденісіні шегі жо. Сондытан, жаын арада, таыда таалдыратын жаа идеялар сынылып, жаалытар ашылатытына кмн жо.

Философтарды «уаыт жне мгілік» туралы ойлары:

Спиноза Б.

Мгілік - атрибут, оны астарында дайды шексіз мір сруі жатыр, керісінше, заты - атрибут, оны астарында жеке дара заттарды тіршілігі, йткені олар затыта болады.

Уаыт заттарды жадайы емес, ойлауды модусы, яни затыты тсіндіруге ызмет етеді.

Хайдеггер М.

Тек тарих ана емес, табиатты да зіне тн уаыта сипаты бар. Бл уаыт шындыына жалпы уаыттан тыс заттарды арама-арсы ояды, олар таырыптар мысалы математикалы зерттеулер. Осы уаыттан тыс математиканы заттарына баса уаыт асты- мгілік - метафизика мен теология. Уаыт жалпы заттарды ерекшеліктері мен айырмашылытарыны «индекс» бірлігі болып табылады. Уаыт тсінігі бізге тіршілікті универсалды сферасыны амалдары мен ммкіндіктерін тсіндіреді. Бл тсінік ерекше тсінік, ол философияны негізгі сратарымен тыыз байланысты.

Боэций.

Бізді «енді» жгіріп бара жатандай жне сонымен бірге уаытты туызады, ал траты, оалыссыз, берік «енді» «мгілікті» - туызады.

Витгенштейн Л.

лім мірді оиасы емес. Адам лімді сезінбейді. Егер мгілікті астарын уаытты шексіз затыы деп тсінбесе, ол уаытссызды, бгінгімен мір срсе сол мгі тірі. Бізді кзарасымызды шекарасы шексіз, онда бізді мірімізді де соы.

Гегель Г.

Уаыт з тсінігінде мгілік, немесе ол белгілі бір уаыт емес жне де на осы ша емес, ал уаыт уаыт сияты оны тсінігін береді. Біра соысы андайда болмасын барлы тсініктер сияты мгілікті, сонымен бірге абсолютті бгінгі ша. Мгіліктілік болмайды, мгіліктілік болан жо, ал мгілік бар.

Августин Аврелий

Уаыт затыы кптеген ткінші сттерді заыра етеді, олар бір- бірімен ауыса алмайды; ал мгілікте ештее келмейді, біра толыымен бгінгі ша сията болуы ммкін; уаыт бгінгі ша трізді бола алмайды.

Аквинский Фома

Уаыт жне мгілік бір емес. Бл екеуіні арасындаы айырмашылыты кейбіреулер мынадан іздейді, мгілі басы мен соынан айрылан, ал уаыт басы жне соы бар. Біра бл жалпы тсінігі бола алмайды.

Аскин Я.

Уаыт аымында Мгілікті озалыссыз, озалыссыз заты деп арама-арсы тжырымдау дрыс емес. озалыссыз заты деуге болмайды зіні мн мазмны жаынан заты материяларды озалысыны нтижесінді пайда болады, ол озалыссыз болуы ммкін емес. Мгіліктте уаытты екі атрибуты да негіз болады: заты жне жаласы.

Бердяев Н.

ткен шаты, осы шаты, мгілікті з адамдары бар. Кптеген адамдар уаытты р блігінде мір среді жне санаулысы ана мгілікке дараланады. Пайамбарлар болашаа мтылады, йкені олар жан дниесімен уаыттан теді. Жан дниемен уаытты лшемі згереді, уаыт шеді, мгілік басталады.

Синергизм [ грек. synergeia - бірлесіп жасалан іс] – медицина тсінігі бойынша, ол бір лде бір-неше дрілерді организімге сер еткен реакциясы, яни, дрілерді бірлесіп жасаан сері наты дріні серінен стемді синергия сияты.

Синергетика «бірлесіп жасаан істін энергиясы» (грек. «син» — «бірге-», «бірлесіп» жне «эргос» — «іс») — Штутгарт университетіні профессорымен Герман Хакенмен алаан пнаралы баыт, бл баыт р-трлі табиаты бар блшектерден траты жйелерді зерттейді /электрон, атом, молекула, клетка, нейрон, механикалы элементтер, хайуан мен адам мшелері, кліктер т.б./ жне макроскопиялы клемінде оларды байланысы андай кеістік, уаыт лде кеістік-уаытты рылыстарды пайда болуын шыарады. Синергетика жаа жалпылау ылымны бірі, крделі жйелерді негізгі задары зерттейді. Оны аймаына кіретін келесі: сызыты емес динамика, хаос, фракталдар, опарылыстар, бифуркациялар, толындар, солитондар т.б. азіргі уаытта синергетиканы танымалы себебі – бкіл ылыми саланы кілдері оны тілінде пнаралы коммуникацияа кіреді.

Синергетика– азіргі зіндік растыру теориясы, эволюция процесіне негізгі сипаттама беретін, зіндік растыру феномені зерттейтін, сызытылы еместі, телшемсіздікті, глобалды эволюцияны, «хаостан реттілік растыру» процесстерді /И. Пригожин/ зерттеу жргізетін, бифуркациялы згерістер, уаытты айталанбауын, трасыздыты арастыратын жаа дниегекзарас. Синергетиканы мселе полесі «иынды» деп аталатын ымны айналасында жатыр, табиата негізделіп оны рылымы мен эволюциясына назар аударады. «иынды» деген тедіктен алша бифуркациялы тудін жаымды сызыты емес жадай, бифуркация нктесіне жоары симметрияны бзылуында пайда болады жне де корреляцияны макроскопиялы масштабын алыптасуы мен олдауы. Синергетикаа атысты негізгі шыармалар: И. Пригожин «Переоткрытие времени», «Философия нестабильности», «От существующего к возникающему. Время и сложность в физических науках»; И. Пригожин, И. Стенгерс «Порядок из хаоса. Новый диалог человека с природой», Г. Николис, И. Пригожин «Познание сложного. Введение»; А. Баблоянц «Молекулы, динамика и жизнь. Введение в самоорганизацию материи»; Г. Хакен «Синергетика. Иерархии неустойчивостей в самоорганизующихся системах и устройствах» жне Еркін Брюссель Университетіні ызметкерлеріні зерттеу шыармалары.

Дниені постнеклассикалы бейнесіні образы – ааш сияты бтаты графика – И. Пригожинні бельгия мектебіні ылыми нтижесімен байланысты. Келешек зіні басынан бастап, азіргі уаыттада бізге анысыз. Даму бір лде бір-неше баытта болуы ммкін. Тек бір энергетикалы «шаншу» жарайды жйені рылымыны згеруіне жне мегеруді жаа трі пайда болу шін. азіргі дниені постнеклассикалы бейнесінде оамды рылымдардын талдауында ашы сызысыз жйелерді зерттеуге шарт, оларда алашы шарттар стемді: индивидтерді, локалды згерістер мен кездейсоты факторлар. Жне постнеклассикада дылы-масатты рылымдар жаа императивке айналады.

Постнеклассиканы мыты методологиялы тезисі – бір траекториядан екіншіге ауйысу, жйелік естен айырылу. Кплшемдік байланыс моделінде, екі емес одан кп жатар атысатын, турбуленттік кеістік пайда болады. Онда баытталан векторларды кштік сызытары басаларды мтылыстарымен кездеседі, шіншіні серімен згереді, жалпы орта байланыста алыптасан алашы мен келешектен азіргіні туелділігі даму логикасын бзады. Осындай жадай туралы былай дейді: «Жйелік ес жоалды».

Келесі таы маызды ереже – когеренттік принципті бзылуы жне локалды, екінші дрежелі себептерге клемі мен энергетикалы лшемі бойынша глобалды салдар атысты. Осы жадай болашаты анысыз жне жаалытар шін ашы ылады. Осындай жйелерді эволюция перспективасында кп трлі комбинациялар ммкін, ал дадарыс нктелерінде бтатау эффект болады. Осындай деттерді сипаттау шін ааш сияты бтаталан графика лайы. Осы жадай азіргі дниені постнеклассикалы бейнесінен бір сызытыа баытталу мен тоталды жарияланудан, яни, анысыздыты болмысты атрибутивтік асиеті деп онтологиялы статуса ие болады.

Постнеклассикалы методологияны алыптасан ымдары: бифуркация, флуктуация, хаосомность, диссипация, оаш /пенді/ аттракторлар, сызыты емес. Олар категориалды статуса ие болып, келесі жйелерді дептерін тсіндіреді /организмикалыа дейін, организмикалы, леуметтік, іс-рекеттік, этникалы, рухани т.б./.

Тедік жадайда бифуркациялы механизмдер жмыс жасайды. Олар екі штасан нктелерді жне жалыз емес даму баытын крсетеді. Осы рекеттерді нтижелерін иын анытау. И. Пригожинні пікірінше, бифуркациялы процесстер жйені иындау жаын айындайды; Н. Моисеевті пікірінше, леуметтік жйені жадайы бифуркациялы болады. Флуктуация жалпы оиада кйіну жне екі лкен класса блінеді: сырты ортамен алыптасатын флуктуация классы; жйені зімен алыптасан флуктация классы. Бір жадайда флуктуация жйені брін жаулап алып. Оны мір сру режимін згертеді. Олар жйені «реттілік типінен» шыарып, хаоса лде реттілікті баса дегейіне келеді.

Кйіну жайылатын жйелер диссипативтік деп аталады. Мнінде, жйені флуктуацияа атысты дептеріні сипаты, ол оны толы жаулап алады. Диссипативтік жйені негізгі асиеті - р-трлі ыпалдара керемет сезімділік осы жадаймен ттенше тесіздік. алымдар таы бір рылымды белгілейді – аттракторлар – тартымды кптіктер, олар элементтерді тартаты орталытарды алыптастырады. Мысалы, халы жиналанда, згеше з жолымен келе жатыран адам сол жерден жй тіп кетпейді. Оны жру траекториясыны сызыы сол жаа ауысады. арапайым мірде оны уестік деп атайды. зіндік мегеру теориясында осындай процессті «жиналу нктеге жылжу» деп атайды. Аттракторлар зіні айналасына стохастикалы элементтерді жинап алады, сйтіп, ортаны рып, реттілікті жасайды.

Дниені постнеклассикалы бейнесінде реттілік, рылым, хаосомды, стохастикалы реалдылыты объективті жне универсалды асиетіне жатады. Олар зін рылым дамуды р кезеінде білдіреді. Тесіз жйелерді иррегулярыл деті туралы мселе ылыми пндерді оралыында тр, уелі синергетиканы - зіндік мегеруді – спонтанды структурогенезді жалпы задарын шыаруды зіні пні деп санайды.

Синергетика ымы азіргі дискуссияларда ке таралан. Терминні зі грек тілінде жрдем, атысу, кмекші деп маына береді. Оны іздерін исихазмде – Византияны мистикалы аымында табуа болады. Кп жадайда ол ылыми зерттеу контекстінде «келіскен іс-рекет, здіксіз ытыма, бірлесіп олдану» деген маынада олданады.

1973 ж. Генрих Хакенні конференцияда сз сйлеген жылы синергетиканы шыу жылы болып саналады. Г. Хакен синергетиканы жаратушысы корпаративтік былыстар р жадайлара трізді: астрофизикалы былыстар, фазалы тулер, гидродинамикалы аума, атмосферада циклондарды пайда болуы, популяцияларды динамикасы, моданы былыстары. зіні «Синергетика» атты классикалы шыармасында Хакен былай деген, біз кп пндерде, астрофизикадан леуметтануа дейін жйелерді бліктеріні кооперациясы макроскопиялы рылымдарды лде функцияларды шыарады. Синергетика зіні азіргі жадайында макромасштабында драмалы жадайа шырады. Наты трде синергетиканы зіндік мегеруге ыпал ететі жйені бліктері мен жартысында андай згерістер болады сратар ызытырады. Парадоксалды жадай – жйені ретсіздік жадайынан реттілік жадайында олар здерін сас крсетеді.

Хакен зіні жаа пні синергетика деп мынандай себептермен атады: бірінші, ол макроскопиялы дегейдегі пайда болатын рылымдар мен оларды ызметтерін негіздейтін жйелерді бліктеріні келісім ісін зерттейді; екінші, ол жйелерді зіндік мегеруді жалпы принциптерін табуа р-трлі ылыми пндерді жігерлерін біріктіреді. 1982 ж. ткен конференцияда синергетиканы жаа приоритеттері шыарылан. Шаын ксіптік білім айматарыны дадарысы болансон, Хакенні пікірінше, білімні бадарламасын санаулы задар, концепциялар мен идеялара дейін азайту ажет, ал синергетиканы сондай талпынысты бірі деп санауа болады. алымны пікірінше, р-трлі табиаты бар жйелер зіндік мегеруді сас принциптерін растырады – электроннан адама дейін – синергетика табии жне леуметтік жйелерді, процесстерді жалпы детерминанттарын іздейді.

Сйтіп, синергетика продуктивті ылыми концепция болып саналады. Оны пні – спонтанды структогенез. Ол зіне азіргі ылыми бейнені жаа приоритеттері егізеді: трасыз тесіз дние туралы концепция, дамуды анысыз жне кп альтернативті феномені, хаостан реттілікті пайда болу идеясын.

Реттілік пен хаос ымдарды тсіну шін, баытталан ретсіздік теориясын жне хаосты жалпы классификациясы мен типологияны шыару ажет. Соысы арапайым, иын, детерминацияа бейімделген, кезектесетін, шаын сызыты, лкен клемді, динамикалы т.б. Хаосты е арапайым трі – «кішкенемлшерлі» - ылым мен техникада кездеседі, детерминациялы жйелермен сипатталады. Ол аыт трыдан заты, біра арапайым кеістікте згешелігі бар. «Кпмлшерлі» хаос сызыты емес орталарды ретсіз детімен бірге жреді. Ал «детерминацияландырылан хаос» деп сызысыз жйелерді детін крсетеді, стохастикалы негізі бар, бастаушы ретсіз жне шекаралы шарттары бар шешімдермен суреттеледі.

Тратылыты жоятын жне хаоса кшуді бір-неше себептері бар: шулар, сырты ааулар, ызаландыратын факторлар. Хаосомностін негізін бостандыты кп трлі дегейлерімен байланыстырады, олар абсолюттік трде кездейсоты бірізділікті таратады. Хосогенності жарататын жадайлара озалысты трасыздыын, яни, екі жаын жадайлар сырты стохастика серіне сер ете келе р-трлі траекторияларында дамиды.

Хаотизация процесі туралы дстрлі пікірлерге азіргі зерттеулер маызды осымшыларды егізеді. Дниені постнекласикалы бейнесіне хаос деструкцияны себебі ретінде емес, спонтанды структурогенезді себебі болатын материалды байланыстарды алашы трасыздыыны себебі. Соы теориялы зерттеулер бойынша хаос трсіз масса емес, те иын ралан жйені бірізгілігі, оны логикасы да ызыты болып табылады. алымдар баытталан ретсіздікті теориясын шыаруа жаындайды, хаосты ретсіздік озалыс мерзімсіз айталанатын, трасыз траекториялары шін кеістік пен уаытша корреляциялары шін кездейсоты таралу трізді.

Реттілік пен хаос категорияларыны социологизациясы адам лшем болмысында айындалан, хаотикалы рылымдара негативтік атынас пен тек реттілікті абылдау салдары дейді. азіргі философияа екі штасты баыт трізді /антропологиялы-антропологиялы емес/. ылыми-теориялы сана азіргі синергетикалы парадигмада хаотизация процесіні конструктивті тсіну ролі мен маыздылыына адам жасайды. леуметтік практикада хаосомносты пен анысыздыа арсы, оларды негативті баалау формуларымен атар осып, методологиялы талдаудан ысырып тастауа тырысады. Соысы, рационалистік утопиямен тоталитарлы режимдерді стемділігімен айын, оларды масаты «толы реттілік» пен «темір ажеттілікті» траты ылу.

Сонымен атар, «аталды» пен «хаос» терминдерін деструктивті маынада тсіну азіргі табиаттану мен философиялы-методологиялы талдауды материяны асиеті ретінде универсалды реттілікпен бірге хаосты мойындауына айшы. Жне ол Гесиодтан бастама алатын ежелгі тарихи-философиялы дстрдегі хаосты згеше брін амтитын жаратушы бастама деп тсінуге айшы. Антика тсінігінде крінбейтін жне жетілмейтін хаосты тр жаратушы кшіне ие, «ауыз ашы», материяны трсіз, бірінші ммкіндігі, ол бірінші тірі трлерді жаратады.

20 . кейін анитикалы кзарас алымдарды шыармаларында крсетілген; Дж. Глейк зіні «Хаос: жаа ылымды жаратуда» былай дейді, динамикалы хаос – озалысты жаа трлерін ашу, физикада элементарлы блшектерді, кварктерді, глюондарды материяны жаа элементтері ретінде тсіну. Хаос туралы ылым – ол болмыс емес, процесстер мен алыптасу туралы ылым.

Постнеклассикалы методологиямен байланысты екі штасты мселелерді шешуге ажеттілік туылады. Біріншіден, «баытталан ретсіздік теориясында» рылымды білімні кбеюі рылым мен хаотизацияны згешелігін білу жне тсіну болып табылады. Мысалы, олар циклдік схемамен емес, осымша бинарлы жне осынды атынастармен крінеді. Реттілік пен хаосты байланысы, оны бинарлы айшылыты крінуі, екі стихияны мір сруінде жне кресінде айын. Циклды дегеніміз жадайларды згеруі, аусуы, яни, бинарлы оппозиция кп нтижелі эффектермен келіседі: керісінше сияты бір-бірін негіздеу, алашы негізді сатап трансформациялау /реттілік пен хаостын кбеюі/, сол айшылытын жаа негіздерін ашу/ мысалы, баса уаыт, реттілік пен кемістік/. осымша атынас мегерілген толытыа рылымсыз кштерді басып кіруін неіздейді. Бл жадайда толытыа оан бтен элементтерді атыстыруы, траталан компоненттер жйесіне, оны инновациялы пен иын дегейлерін сірмей жне згертпей, иын осалы рылымдара датар тигізеді.

Осымен атар, дниені ылыми бейнесін растыруында азіргі ылымдарды жетістіктеріне арамай, скептиктердін де ндері басылмайды, оларды пікірінше, шінші мыжылдыта ылым гравитацияны, мірді шыуын, сананы алыптасуын, полені бірлік полесін растыру, парапсихологиялы пен биоэнергиялы-бадарламалы байланыстарды тсіндірген жо. Жадайлар мен элементтерді кездейсоты байланысымен мір мен аылды пайда болуын ммкін емес, жне де бл гипотезаа ытимал теорияда тиым салады. Сол жадайда Жерді мір сру кезедері мен іріктеу нсауларыда жеткіліксіз.

арышты релятивистік концепциясы уелі жадайда ойа сиятын материалды арыш деп тсінген, оны «бастама» идеясы тбінде шексіздік идеясын жоа шыарып, толы ткеріске келді. Космолог-релятивистерді бізді кеейтілетін арыш – Метагалактика – жалыз жне брін амтушы деген пікірі алашы жарияланан Жер туралы пікірді айталайды, яни, жалыз Кн жйесінде лде Галактикада Жер жне оны оршаан баса жлдыздар жалыз. Шыдыында арышты космологиялы моделі дниені тек бір фрагметін, яни универсумны тек бір локалды аймаын тсіндіреді. Кеістік пен уаытты шекті-шексіз космологиялы бейнелері сол локалды аймаа атысты болансон, жалпы шексіздік идеясын жоа шыармайды. Космологияны азіргі даму кезеніне релятивистік космологияны стемділігі трізді, яни, ол дниеге толы жне соы сипаттау бермейді, біра бізді арышты физикалы-кеістік трыдан тсіндіру шін шексідік пен шектіні зерттейді. Релятивистік космологияны негізін салушылар А. Эйнштейн мен А. Фридман.

Жалпы ытималды теорияны шыарансон /ЖЫТ, 1916 ж./ А. Эйнштейн арышты бірінші релятивистік моделін рды жне келесі ережелерін сынды:

1. Зат пен суле шыару арышта біралыпты жайылады. Осыдан шыады, арышты кеістігі біртекті жне изотропты. Біра клемі лкен объектілерді кеістік-уаыт геометриясы згереді, сол згеріс – арышты біртекті изотропиялы кеістігінде траты исытыы бар кішкентай ауыту кездеседі.

2. арыш стационарлы, уаыт трысында згермейді. Сонымен, кеістікті геометриясыны эволюциясы ммкін емес. Эйнштейнні лемін «жмыр» дейді, себебі, оны шексіз жайылан тртлшемді цилиндр трінде бейнелеуге болады. Сол цилиндірді бойында алашы мен болашаа баытталан уаыт осі пайда болады. Цилиндірді иылысы кеістікті шыарады. Бл моделде ол траты жаымды исытыы бар шлшемді сфералы кеістік. Оан шекті клем трізді. Біра оны біз артында ештее жо «дние шегі» деп тсінбейміз. Кеістік «з-зіне тйыталады», сол арылы біз бгетке шырамай шексіз айналамыз.

Біра, Эйнштейнні «жмыр лемі» алашыда алды. Оны арышты стационарлы моделін растыру талпынысы арышты мнгілікте згермей бар екен деген дстрлі бейнелеуді крінісі. Эйнштейн дниені стационарлы моделін згеше шарттар негізі арылы алды.

Осы космологиялы мселені азіргі шешімін совет математигі А. Фридман шыарды, ал дамытан бельгиялы космолог М. Леметр. Фридман дниені стационарлыынан бет брып, оны біртектілігі мен изотроптылыын сатады. Осы арылы ш шешімні ммкіндігі пайда болды:

1. Егер арышта заттарды тыыздыы мен суле шыару бір шекті /дадарыс/ лшемге те болса, онда кеістік евклидті, яни, нлдік исындысы бар, лем шексіз.

2. Егер тыызды дадарыс нктеден кем болса, арыш кеістігі Лобачевскийді геометриясымен сипатталады, оан керісінше исын мен шексіз клем трізді, ол ашы жне ер тоыма сас.

3. Егер заттын тыыздыы дадарыс нктесінен кп болса, ол шексіз, біра клемі шекті. лем жабы жне шекті. Ол Риман геометриясымен сипатталады.

Сйтіп, алымдарды пікірлері р-трлі, згеше. Біреулері шексіз жайылатын арыш туралы болжауды абылдаан, «лкен жарылыс» атты концепция бойынша 17-20 млрд. жыл брын арыш е кікшкентай клемде е тыыз сингулярлы жадайда шоырланан. Осы «лкен жарылыс» арышты жайылуына бастама берді, сол жадайда заттарды тыыздыы згеріп, кеістікті исындысы жнделеді. Басаларды пікірінше, созылуа таы ысу пайда болады, сол процесс айталанады. Осыны негізімен «тамыр соысы» сияты арыш туралы гипотеза сынылады, ол бойынша р 100 млрд. жыл сайын брі «лкен жарылыстан» басталан.

арыш созылады ма лде таы ысу басталады ма деген ашы сра. Біра «ызыл ыысу» атты былыс бріне айын факт, ол суле шыу бастамадан алшатау белгісі, яни, галактикалар здеріне дейін аралыа пропорционалды жылдамдыпен «шады». Осы «ызыл ыысу» атты, яни, галактикадан тыс тмандарды суле шыару спектралды сызытарды «ызыл» соына ыысуын 1912 ж. В.М. Слайфер ашан. Аз уаыттан кейін /1929 ж./ Эдвин Хаббл жаа за ашады, ол бойынша анша баылаушыдан тман алша болса, сонша «ызыл ыысу» лшемі кбейеді, сонша одан алшатау жылдамдыы седі. лкен аралыта галактиканы жылдамдыы гигантты маынаа жетеді. Соан арамай кеейюмен бірге арышты тыысу жне «тамыр соысы» сияты арышты модельдерін теориялы трыдан болжауа болады, яни, кеістікте шекті, біра уаытта шексіз арыш ауыспалы трде бірде кеейеді, бірде тыысады.

Е ызыты болжау бойынша, «алашы жарылыстын» нтижесінде гравитациялы кеістікте сингулярлы жадайдан тек бізді бір Метагалактикасы пайда болмайды, ал кп трлі метагалактикалар. Оларды р айсысына р-трлі маынасы бар физикалы парметрлер трізді: згеше типологиясы бар кеістік /локалды ашы лде локалды жабы, згеше ?>