Д.14. Гносеология: жалпы мселелері.

1. Гносеологияны фундаменталды ымдары (бейнелеу, сана, таным, аиат).

2. ылыми таным, оны рылымы мен ерекшелігі.

Дріс масаты: Философияны таы бір негізгі саласы гносеологияны жалпы мселелерін, танымны дегейлерін, кезедерін, трлерін сипаттау. Философиядаы сана мселесіні ерекшелігіне, оны шыуы туралы ылыми жне концепциялара талдау жасау.

Негізгі ымдар: Гносеология, эпистемология, мн жне былыс, мазмн мен тр, бтін мен блік, агностицизм, аиат, гипотеза.

Гносеология немесе таным теориясы– оршаан дниені, субъект пен объект арасындаы байланысты, шындыты, аиатты дрыс рі айын тануды масат ететін философияны блімі.

Таным теориясы адамны лемге деген танымды кзарасын, оны орнын жне жалпылы негіздерін насихаттайды.

Таным теориясы философияны зіндік бір блімі ретінде арастырылыуымен бірге, теориялы – танымды кзарас рашанда баса да философиялы кзарастармен атар, яни трмыс табиаты, этикалы жне эстетикалы блімдерді арастырды.

Таным теориясы тарихы, негізінен, білім дегеніміз не? (Платонны «Теэ-тет» диалогы) деген сратан бастау алан, «таным теориясы» атты терминні зі кеш пайда болады.

Философия тарихында, танымды теорияны негізгі проблемасы (мселесі) е маызды орын алды. Таным теориясында философияны негізгі баыттары махизм, кантшылды.

Танымды зерттеуді арнайы – ылыми дістеріні (математикалы логика, семиотика, апарат теориясы, психология жне т.б.) арынды дамуы, кейбір позитивистерді жне позитивті ойлаушыларды пікірінше, таным теориясын философия ылымы ретінде арастырады.

Арнайы ылыми зерттеу философиялы проблемаларды теориялы танымын тсіндіре алмайды. Керісінше, ол теориялы таныма жаа мселелер мен аспектілерді алып келеді. Таным теориясы з дамуында жаа ылымдарды философиялы дістемелік негізіне сйеніп дамыды.

Эпистемология – (грекше таным, оу, сз) таным теориясы, гносеология. Бл терминді американ, француз жне неміс философиясында ке олданылады. Терминні шыуы философияны онтология жне эипстемологияа блген шотлан философы Дж. Ф. Ферьеден туындайды («Метафизика негіздері», 1854 ж.). Рационализм– таным теориясын аыл-ойды кмегімен олдану. Рационализмге сйене отырып, жалпылы жне ажеттілік жетілген білімні логикалы белгісі, оны тжірибесінен жне жалпылыынан бліп арастырмайды. Олар аыл ойдан жне тсініктен, яни аыл-ойды туанынан бастап беріледі (Декартты теориялы идеялары) немесе ойды болжамы ретінде тсініктен алынан.

Эмпиризм – таным теориясы туралы ілім, ол бойынша аиатты тжірибе арылы тануа болады. Бл ілім сезімдік тжірибені білімні жалыз айнар кзі деп есептейді, барлы білім тек тжірибе арылы келеді дейді.

Сенсуализм – сезім тйсіктері арылы дниені танып білу. Бл білім саласы танымды сезіну арылы тануды бірден-бір блімі.

Солипсизм – (solo – жалыз, ipse - зім) – субъективті идеализмні шекті трі.

Агностицизм– (гр. білім жне жоа шыару) лемді толы танып-білуге болмайды деп арастыратын білім саласы.

ылым– р-трлі заттар мен объектілерді, оларды асиеттері мен атынастары туралы жаа білімді алыптастыратын нтижелерге баытталан згеше алым жымдарыны когнитивтік ызметтері. ылыми білімні лшемі: пнділік, зін жаырту, объективтілік, логикалы длел, эмпириялы жне теориялы длел, логикалы длелділігі, пайдалылыы. азіргі кезде ылым зін крастыра жне жаырта алатын, оны жетіктістері азіргі оамны дамуын негіздейтін аса крделі леуметтік жйе болып табылады.

ылым философиясы– философияны бір аймаы, пндік трыдан ылыми білім жйесін, ылымны жалпы рылысын, ызметтері мен даму задылытарын зерттейді; когнитивтік ызметін арастырады; ылым леуметтік институт ретінде жне азіргі оамны инновациялы жйесіні негізі ретінде абылданады. ылым философиясыны масаттары: философия мен ылым арасындаы атынастарды механизімін іздеу; р-трлі ылымдар мен ылыми теорияларды философиялы мселелері мен философиялы негіздерін зерттеу; ылым, мдениет пен оамны зара арыматынасын анытау. азіргі ылым философиясыны негізгі салалары: ылым онтологиясы, ылым гносеологиясы, ылым методологиясы мен логикасы, ылым аксиологиясы, жалпы ылым леуметтануы, ылыми ызметтерді экономикалы жне ыты реттеуіні жалпы сратары, ылыми-техникалы саясат пен ылым мегеруі.

Білім дегеніміз - материалды жне рухани былыстар туралы шынайы рі наты мліметтер жиынтыы, оларды адам санасында дрыс, объективті бейнелеуі.

ылыми білім рухани дниені рамдас блігі есебінде ашанда жйелілігімен, логикалы трыдан йымдасандыымен жне теориялы сипатымен ерекшеленеді. ылыми білім ылыми иындытар мен айшылытары мол ізденісті, шыармашылы іс-рекетті барысында туындап, жинаталып жйеленеді. рі ол таным процесіні крделі нтижесі болып табылады.

ылым дегеніміз - заттарды, былыстар мен процесстерді ішкі болмысын, табиатын ашып крсететін, оларды даму задылытарын, байланыстарын ашып, даралап тжырымдайтын шынайы аиат, жйеленген, исына келтірілген білім жне объективті шынды.

ылым дегенімізоамды-тарихи практика дамуыны белгілі бір сатысында пайда болатын айырыша леуметтік институт, адамны танымды ызметіні ерекше формасы, адамзат мдениетіні жоары саласы.

ылым тарихы мен философиясыылыми білімні тарихи дамуы, рылымы мен згешелігі, ылыми танымны жалпы задылыы мен ылыми білімні эволюциясы туралы сратарды зерттейті философия шеберінде алыптасан згеше сала, пн.

Экстернализм –бл тарихи-ылыми аым бойынша ылымны дамуына сырты леуметтік-экономикалы факторлар сер етеді жне скери істі ажеттіліктері себеп болады. Оны кілдері: Дж. Бернал, Р. Мертон, А. Кромби, Г. Герлак, Э. Цильзель, О. Шпенглер, Б. Гессен, Ст. Тулмин, Д. Гачев т.б. Яни ылыма сер ететін – оамны сранысы /заказ/.

Интернализм -бл тарихи-ылыми аым бойынша ылымны дамуы ылыми идеяларды зіндік задылыымен негізделген тарих. кілдері: А. Койре, Р. Холл, Дж. Рэнделл, П. Росси, Г. Герлак, К. Поппер т.б. зіні орытыдыларына арамай, интерналистер ылымны нтижелері наты алымны іс-рекетінен тыс болса да, сол алымны ой санасында алыптасады деп тжырымдайды.

Дние тану деген не, оны негізгі формалары андай, білмеуден білуге, стірт білімнен тере білімге туді задылытары андай, аиат деген не жне оан жетуді жолдары андай, аиатты критериі не-бларды жне блардан баса да кптеген философиялы мселелерді таным теориясы немеес гносеология арастырады.

«Гносеология» - гректі» gnosis-білім жне logos-сз, ілім деген сздерінен шыан. Шетелдік дебиетте бл терминмен атар «эпистемология» термині олданылады-бл терминмен детте олар ылыми таным теориясы дегенді білдіреді.

Таным теориясыны мселелері философияны тууымен бірге пайда болды. Таным процесіні аталан мселелерімен алаш айналыса бастаан ертедегі грек философтары Демокрит, Платон, Аристотель жне басалар болды. Кейіннен бл мселелермен айналысандар Ф.Бэкон, Р.Декард, Дж.Локк, Б.Спиноза, Г.Лейбинц, И.Кант, Д.Дидро, К.Гельвиций, Г.Гегель, Л.Фейербах, А.И.Герцен жне кптеген баса философтар з лестерін осты.

Ерте заманнан-а адам зін оршаан дниені задылытарын жне зін-зі, зіні табиата жне баса адамдара атынасын танып-білуге тырысты. Адамнан тыс таным процесіні болуы ммкін емес. Сондытан адам танымы белгілі бір оамда, оамны практикалы ажеттілігіне сйкес жріп жатады. Ендеше, адамзат дамуында адам танымы оамды, тарихи сипатта болады. Таным – адам санасын дамытуды негізі. Таным процесіні задылытарын зерттеуді таным теориясы деп атайды. Философияны негізгі мселесін дрыс немесе теріс шешуге байланысты екі трлі таным теориясы (материалистік жне иделаистік теория) алыптасады.

Материалистік таным теориясы айналадаы материалды шындыты адам санасында бейнелеу теориясы болып табылады. Бейнелей теориясыны мні мынада: заттар, былыстар мен процестер жне оларды асиеттері мен маызды байланыстары танып-білуші субъектіден туелсіз мір среді. Тйсіктерді, абылдауды жне аыл-ойды арасында біз заттарды, оларды асиеттерін танып-білеміз. Тйсіктер, абылдау жне аыл-ой заттарды зі емес, оларды субъективті образы, бейнесі. Таным дегеніміз сырты заттар мен былыстар асиеттеріні, мнді атынастарыны адам санасында идеалды образдар жйесі ретінде бейнеленуіні айшылыа толы крделі процесі.

Таным барысында адам зін оршаан ортаны игереді, ол туралы білімі кеейіп, тередей тседі. Адамны заттар мен былыстар туралы жалпы мліметі ішкі мнге арай мтылып, жйелі, шынайы білімге айналады. Танымды адамны жаа рі ты білімді игеріп, рухани баюы деп есептеуге болады. Сйтіп, материализм шынайы, болмысты, натылы дниені танып-білу туралы мселе ойса, идеалистер трлі заттар мен былыстарда з рнегі мен бейнесін тауып отыран мінсіз былыстарды, яни адам санасыны трлі німдерін танып-білу туралы айтады. Идеализм бейнелеу принціпін жоа шыарып, болмыс пен ойды тепе-тедігін мойындауды талап етеді. Материализм, керісінше, тепе-тедік принципін жоа шыарады да, бейнелеу принципін мойындауды талап етеді. Кейбір философтар дниені танып-білу ммкіндігін млде жоа шыарады, абсолютті аиатты, заттарды ішкі мніне таным арылы жетуді мойындамайды. Философияда алыптасан мндай позицияагностицизм деп аталады. Оны философия тарихындаы е крнекі кілдері Д.Юм мен И.Кант болып табылады. Танымны субъектісі деп жеке адамдарды, таптар мен леуметтік топтарды, ке маынада аланда, ттас тарихи натылы оамды айтуа болады. Сондай-а, субъект з болмысын, зіні ішкі дниесін таным объектісі ретінде арай алады. Табиатты, оамды атынастарды таным объектісі ретінде алыптастыру ажет. Олар субъектіні ндірістік, леуметтік жне ылыми ызметі арылы таным объектісіне айналады.

Таным екі жаты бірлігінде беріледі, сезімдік жне рационалды, оларды р-айсысын сипаттай отырып, оларды да з рылымы бар екенін креміз.

Таным процесіні андай да болсын материалды заттарды сезім мшелеріне ыпал етуі нтижесінде туатын серлерден басталады. Сезімдік таным адамды сырты дниемен байланыстырады, оршаан ортаны заттар мен былыстары туралы крінікті тсінік береді. Сезімдік таным те ежелгі таным трі, ол негізінен адамды оршаан шындыа шыатын бірден-бір маызды жол. Сезімдік таным негізгі ш формада: тйсік, абылдау жне елестету арылы жзеге асырылады. Тйсік негізгі екі тапа: 1) сырты дниедегі заттар мен былыстарды асиеттерін бейнелейтін тйсіктерге (кру, есту, дм, тері арылы сезу тйсіктеріне); 2) дене мшелері озалысын жне ішкі мшелерді жайын бейнелейтін тйсіктерге (тепе-тедікті блшы ет, организм арылы тйсіну) блінеді. Тйсіктер дегеніміз сезім мшелеріне тікелей ыпал жасайтын материалды заттар мен былыстарды жеке сапаларын, асиеттерін, жатарын мида бейнелеуі болып табылады. абылдау жеке тйсіктерді жай ана осындысы емес, затты ттас бейнесі болып табылады. абылдау дегеніміз – сезім мшелеріне тікелей сер ететін сырты материалды затты ттас бейнесі. Сезімдік абылдау рашанда наты бейнелер болып келеді. абылдау жалпы аланда жеке заттарды бейнелейді, мнда олар тек сырты кріністері жаынан ана крінеді. Елестету дегеніміз – азіргі стте сезім мшелеріне тікелей сер етпейтін, біра брын олар белгілі бір формада абылданан затты сезімдік бейнесі. Елестету де абылдаулар сияты наты, крнекі бейнелер.

Рационалыды таным (логикалы ойлау, абстрактілік ойлау) - бл екінші танымны жоары сатысы. Ол сезімдік танымны нтижесіне сйенеді, біра зі крнектілікті ажет етпейді, шынды пен тікелей байланыста болмайды жне синтездік орытылан білім береді, бларсыз адам ызметі тиянаты болмайды. Рационалды таным да ш трде болады: ым, пікір, ой орытыу. 1) Ой трінде, заттар мен былыстарды е жалпы маызды жатарын, сапасын, байланысы мен атынасын бейнелейді. 2) Ойды жеткізу шін трлі ымдар арасындаы атынасты белгілеп анытайды, андай да болсын бір зат жайында бір нрсені малдайды немесе теріске шыарады. 3) Пікірді ерекше трі, оны арасында бір немесе бірнеше пікірден туатын, бізді білімді орытындылайтын жаа пікір (ой орыту) туады.

Сезімдік пен рационалды таным бір-бірімен тыыз байланысты. Дниені сезімсіз тану ммкін емес, сонымен атар ол танымны бастапы кезеі ана жоары рационалды танымны негізгі блаы. Сезімдік таным бізгі жеке салдар, тр, былыс туралы білімдерді береді, ал рационалды мазмнды, мнді, жалпыны, себепті, зады анытайды.

Сезімдік пен рационалды танымны жалпы масаты білімді немесе процестер мен былыстарды дрыс бейнелейтінін табу. Сондытан, аиат не екенін анытап білу жне бізді санамызды аиата барар жолын крсету маызды.

Аиат – танымны негізгі масаты. йткені таным процесіндегі субъектіні белсенділігіне байланысты алыптасан жаа білім зерттеліп отыран объектіге сйкес келуі немесе сйкес келмеуі керек. Осыан орай ылым мен философияда аиат проблемасы ала тартылады. Аиат дегеніміз субъект пен объект арасындаы зара байланыс негізінде жріп жататын леуметтік-тарихи процесс. Аиат біреу, ол объективті. Объективті аиат деп оамды адам тсінігіндегі, біліміндегі субъектіге, адама, адамзата туелсіз мазмнды айтады. Аиат зіні мазмны жаынан объективті, ал формасы жаынан субъективті. Сонымен аиат дегеніміз – объективтік пен субъективті диалектикалы бірлігі. Зерттеліп отыран объект жніндегі толы емес білімді – абсолютті аиат деп атайды. Салыстырмалы аиат пен абсолютті аиат - леуметтік, тарихи процесс ретінде объективті аиатты кріністері. Объективті аиат салыстырмалы – абсолютті трде ана мір среді.

Наыз білім аиат болуы тиіс. Практикалы ызметте табыса жету шін адама аиат білім ажет. Аиат деп шындыа сйкес білімді айтады. Абстарктілі аиаты жо, аиат рдайым наты болады. Аиатты натылыы-таным процесіне диалектикалы трыдан арауды негізгі бір принципі-таным объектісіні барлы жадайларын мият ескеруді талап етеді. Мысалы, болан былысты жадайлары, орыны мен уаыты жне т.б. белгісіз болса, онда тжырымдалан пікірді аиаттыын не жаландыын анытау ммкін емес Объектіні белгілі бір жадайда дл бейнелендірген пікір баса жадайлардаы ол былыс жайын жалан болуы ммкін. Мысалы, жеке адама оны оршаан леуметтік атынастардан байланыссыз баа беруге болмайды.

Бір былыс не процесс жайындаы аиат та мгі емес. Бл былыс не процесс дами отырып, басаа айналуы ммкін. йткені жадайа байланысты ол згереді. Олай болса, оны бейнелендіретін аиат та згереді.

Аиатты натылы принциптері фактілер мен жеке оиалара жалпы ереже, аида трысынан арамай, наты жадайларды есепке алу трысынан арауды талап етеді., ал бл догматизмге млде арама-арсы кзарас. оамды даму процестерін талдаан кезде наты- тарихи трыдан арауды маызы ерекше арта тседі. Ал мны брі білімні аиаттыыны лшеуіші проблемасын ала тартады.

Аиатты лшеуішін табу- аиатты, аиат білімді ателесуден айыруа ммкіндік беретін обьективтік негізді табу деген сз.

Дниежзілік философия тарихында аиатты лшеуішін табу мселесі таным теориясындаы негізгі мселелерді бірі болды. Аиатты жаланнан алай айыру керек деген сра ойшылдарды брін толандырып келді. Декарт, Спиноза, Лейбниц аиатты лшеуіші ретінде ойлау нрсесіні айындылыы мен анытыын сынды. Аиатты лшеуішіні мндай тсінігі бізді ойлауымызды логикалы кшіне жне сеніміне сйенеді. абылданатын жне ойланатын нрсені айындылыы аиатты анытауда белгілі бір лшеуіш бола алмайды. Кезінде айын болып крінген кптеген аиататр кейіннен жалан болып шыты, мысалы, жерді жазы сияты болып крінуі, кн мен жлдыздарды жерді айналуы т.б. сондай «аиат» еді.

Практиканыаиатты лшеуіші деп жариялаан прагматизм деп аталатын философиялы баыт бар. Біра ол практиканы пайда табуа баытталан іс-рекет маынасында тсінді: не нрсе практикалы пайда келтірсе, сол бірден-бір аиат деп жариялады бл идеалистік философиялы баыт. Маркске дейінгі философтарды брі бірдей практика аиатты лшеуіші екенін мойындамады немесе оны тжірибе, баылау жргізу маынасында тсінді.

К.Маркс пен Ф.Энгельсті наыз ылыми гносеология жасауда сіірген аса зор ебегі сол, олар адамзатты оамды ой-пікіріні тарихында тыш рет оамды практиканы таным процесіндегі шешуші ролін ашып берді. Олар оамды ебек практикасы жне е алдымен ндірістік ызмет таным процесіні негізі ана емес, сондай-а шешуші лшеуіші екенін длелдеп берді. оамды практикада расталан теориялар ан аиат деп саналады. Практика лшеуішінде абсолюттік те, салыстырмалы да кезедер бар, йткені ол бізді барлы білімдерімізді абсолюттік жне салыстырмалылылы сипатын айындап береді. Аиатты лшеуіші ретіндегі практиканы абсолюттік кезеі мынада: азылап келгенде практикада аиатты жаланнан, шынды тіріктен айырып беретін бірден-бір лшеуіш болып табылады. ылыми зерттеуші сынатын аиатты айсысы болмасын, практика растаан дрежеде ана шындыа сйкес келеді. Субьективтік идеядан адам обьективтік аиата практика арылы барады.

Таным, білімні формалары мен трлері кп. Е алдымен таным ылыми жне ылыми емес болып екіге блінеді. ылыми емес танымны трлеріне кнделікті трмыстаы танымдар, кркемнерлер бейнелері, діни танымдар т.б. жатады. ылыми танымны міндеті- заттар мен былыстарды ішкі мнін, оларды мір сру мен даму задылытарын ашу. ылыми таным негізгі екі дегейден трады: эмпириялы жне теориялы.

ылыми танымны жалпы дістері мен трлерін арастыру шін танымны эмпирикалы жне теориялы дегейлерін ажыратан лбетте дрыс, себебі р дегейді зіндік ерекшеліктері мен дістері бар. Эмпирикалы дегейде білімні мазмны тжірибе негізінде жинаталады. Бл дегейде таным объектісіні асиеттері мен ырлары сезімдік абілет трысынан абылданады. рине, ылым мен техниканы дамуына байланысты адамны сезімдік танымыны ккжиегін лдеайда кеейтетін аспаптар, ралдар, компьютерлер іске осылып жатанын айта кеткен арты емес. Теориялы дегейде таным объектісіні маызды байланыстары мен задылытары тжірибе негізінде алынан біліммен оса абстрактілі ойлау нтижесінде тжырымдалады.

1. Біз білетін лем дниесінде санадан грі ауымды философиялы ым жо. Сана ажап дние. Бкіл нер, дін, дебиет, философия, техника лемі жне ылым адам миыны, яни санасыны нтижесі.

лемді бейнелейтін сана. Сана бкіл философияда, ылымда жне дінде леуметтік мірде трлі ой туызып, оларды бір-бірімен айиыстырып ояды. Рухани дние материалданан, сана соларды бріне нр тгіп тр.

Сана алай пайда болады? Бл туралы ылымда пікір талас кп: Адам баласына ой алай келеді жне рухани дниемен тндік дниені арасындаы айырмашылы андай? Жеткілікті білім болмаандытан, алашы ададмдар сананы адам денесінен блек мір сретін «жанны» асиеті деген орытындыа келеді. Сондытан, оны блек мір сретін шыбана тееп, жан шып жреді, баытты болуы оны онуына байланысты дейді.

Діни-идеалистік тсініктерде сана айдаы бір материалистік емес, субстанция «жанны крінісі, ол жалпы аланда материядан (мидан), санадан туелсіз мір сретін, лмейтін жне мгілік былыс болып табылады.

Танып білуді алашы негізінде «жан» туралы идея ежелгі заманнан келеді: 1) Тс кру, 2) талып алу, лу: трлі таным жне эмоциялы ырыты процестерді табии себептерін тсіндіре алмаан адамдара бл былыстар жалан кзараста болды. йы кезінде тс кру, ол денені жан тастап трлі жерлерде болуын крсетеді. Періште мен жын-шайтандар, адам санасыны туындысы, ору бірдееге сену серінен туатын былыс деп есептеледі.

Космосты (дайшыл) тсіо бойынша сана зіні материалды негізі- тірі организм, адамнан туелсіз, зінше мір среді. Сана тікелей космосты нтижесі, басаша дайды аылына, байланысты бірыай блінбейтін зіні мнінде бтін «лемдік» сана оны бліктері тірі организм мен адама сана ретінде таралан.

Тейяр де Шарденні теориясы бойынша сана адамнан жоары мн, миды материяны ішкі жаны.

Орта асыр философиясыны кілі Дунс Скотты пікірінше, тіпті таста ойлай алады.

Сана ми арылы пайда болады. Адам аыл – ой арылы ойлайды, жоспарлайды. Ми материя. Ми жануарларда да бар. Жануарларды мірі спонтанды (ішкі себептермен пайда болан, сырты леумет сері мен болмаан) емес, зіні санасына баынан, мні бар. Жануарлар з тжірибелерін жинатап, оны ебін тауып олданады. Жануарларды бір атар рекеттері крделі леуметті саналы болады. Ми дегеніміз шыныдыты психикалы бейнелеуді жоары формасы болып саналатын сананы орны. Сана – жоары йымдасан материяны, адам миыны асиеті, ол крделі материалды, физиологиялы жріс болып табылады. Миды ызметі шындыты бейнелейтін жоары тр ретінде сана сырты дниені бейнесі. Бл субъективтік дние мен аныталанмен зіні табиаты жаынан айталанбайтын былыс. Сана адамны ебек ету процесінде алыптасады. Ебекті дамуын жне онымен байланысты адамны атынастарыны дамуы тілді пайда болуына алып келді. Тіл белгілер жйесі, адамдарды байланысуы, ойлауы мен ойды жеткізу ралы ретінде ызмет етеді.

зіндік сана. зіндік сана – адамны танымды негелі, діни эстетикалы жне саяси зіні іс рекетін субъект ретінде тсінуі жне ынуы. Баса сзбен айтанда, зіні адамгершілігін, масатын, идеалын жне жріс-трысын ынуы. зін баса біреулермен салыстыру арылы кім екенін тсіну. зіндік сана р уаытта жеке кісіге байланысты. Оны философиялы тсінігі, оны зі жай білім емес екенін мойындау, біра білімні субъектівтік мазмны сыртта болып жатан андай да бір оиаа бьайланысты боландыын мойындау. «зіндік сана-білім Менен баса жерде еркін мір сре алмайды»-Гегель. Бны мні кісіні кйзелісіне байланысты, сондытан объективтендіру иын. Басты ызметі зін-зі тануы жне зін-зі реттей білуі ысаша айтанда зіндік сана – табиаттан жне адамдар лемінен блінген бірегей ндылыын жне зіні біртума тла екенін сезіну.

оамды сана.оамды сана – оамны зін-зі, зіні оамды болмысын жне оршаан ортаны тйсінуді нтижесінде пайда болатын оамдаы р трлі пікірлерді, теорияларды, идеяларды, діни сенімдерді жиынтыы. Ол аамды болмысты бейнесі, сонымен атар оамды болмысты бейнелеп ана оймай, зі де оамды болмысты дамуына белсенді сер етіп отырады. оамын материалды мірі оамды болмыс, ал рухани мірі оамды сана деп аталады.

Жеке сана мен оамды сананы ара атынасын жеке мен ттасты ара атынасы ретінде арастыруа болады. р бір адамны ой-рісі оамды сана мен ана толысып кемелденбейді. оамды сана мен бірге рбір адамны жеке санасы болады. Жеке сана объективтік шындыты жалпыа белгілі ымдармен категорияларды ыну мен шектелмейді, сонымен бірге объективті мірді тікелей тану арылы р адамны жеке басына, біліміне, мір жадайына, мінезіне, абілетіне, трбиесіне т.б. байланысты алыптасады. Біра жеке адам оамды сананы принциптермен жне шектеулерімен санасуа мжбр болады. Осы трыдан аланда оамды сана біршама зінділікке ие, жеке санадан туелсіз одан жоары трады. Сонымен атар оамды сананы жасаушы жеке адамдар, яни оамды сана мен жеке сана зара диалектикалы байланыста. Жеке сана оамды сананы байытады, ал жеке сана оамды сананы жетістіктері арылы жетіліп, дамып отырады.

оамды сананы рылымы.оамды сананы рылы р трлі. оамды санаы рылымында арапайым жне теориялы оамды психология жне оамды идеология деп блуге болады. оамды психология дегеніміз – адамдарды леуметтік кіл-кйлерімен сезімдері, оамды пікірлері, салт-дстрлерімен мінез-лы нормаларыны жиынтыы. оамды психология немесе адамдарды кнделікті санасы, кнделіті мірді тікелей бейнелендіреді. Ол шындыты теориялы жаынан ыну дрежесіне жетпеген, кнделікті тжірибені шеберінде шектелетін сана. оамды психология оамды сананы тменгі сатысы. Ал идеология жоары сатысына жатады. Идеология дегеніміз – оамдаы экономикалы атынастарды белгілі бір леуметтік тапты трысынан бейнелейтін идеялар мен теорияларды жйесі. Идеологияа саяси ілімдер ыты кзарастар, адамгершілік принциптері эстетикалы жне философиялы кзарастар, діни идеялар жатады. Идеологияны зіне тн ерекшелігі сол, ол оамды таптармен леуметтік топтар мдделлеріні бір жйеге келтірілген жне теориялы жаынан орытылан бейнесі болып табылады. Сондытан ол стихиялы трде здігінше алыптаса алмайды, оны сол тапты идеологтары, «тапты ойшыл кілдері» жасап шыарады.

оамды сананы формалары.оамды сананы формаларына: саяси сана, ыты сана, діни сана, нер, мораль, ылым жне философияны жатызуа болады. оамды сананы рбір формасыны з ерекшеліктері, оам мірінде з орны бар, йткені оларды р-айсысы оамды болмысты бір жаын ерекше трде бейнелендіреді. Сонымен бірге оамды сана формаларыны оамны экономикалы базисімен байланысу сипаты да р трлі, олай болса оам дамуында атаратын ролі де р трлі болады. оамды сананы формалары тарихи згерістерге тсіп, натылы дуірде осы формаларды бірі оамны рухани мірінде стем болып, аландарын зіне баынышты етеді.