Ылыми дістерді типологиясы.

діс - дегеніміз белгілі бір мселені шешу шін тадап алынан жол, олданылатын айла мен рекеттер жиынтыы. ылыми таным дістерін олдануды басты масаты - шынайы, аиат білімге ол жеткізу. Таы бір кіл блетін жйт, зерттеуші ылыми танымны дістерін з алауы бойынша, алай болса солай белгілей салмайды. дістер зерттелмек болып отыран объектіге тн ерекшеліктер мен задылытар негізінде тадап алынады. Бл трыдан аланда дістер объективті сипатта болады, сйте тра олар адамны рухани ызметіні нтижесі болып табылады жэне де ол тек адам санасында мір среді. Сондытан да діс объективтілік пен субъективтілікті диалектикалы бірлігін райды.

ылыми танымны эдістері те кпрі сан салалы, себебі танып-білуді объектісі болып табылатын материалды жэне рухани дниені зі кп трлі, сан салалы. Дегенмен, ылыми танымны барлык дістерін шартты трде ш топа белуге болады: 1) жалпылама диалектикалы діс. Ол болмысты барлы жатарын зерттеуге жне таным процесіні барлы кезедерінде олданылады; 2) жалпы ылыми дістер. Олар ылымны барлы саласында пайдаланыланымен, таным процесінін барлы кезеінде олданыла бермейді; 3) жекеше дістер. Олар накты былыстарды бір ылымны шеберінде зерттеуге олданылады. Мселен, математикалы индукция дісі - математикада, оспаларды ыстыа тзімділігін анытау дісі - металлургияда, радиоактивті бліну дісі - арышты зерттеулерде пайдаланылады.

Материалистік диалектика бкіл лемді, дниені бірттас арастырып, табиатты, оамны, адам аыл ойыны дамуындаы ен жалпыламалы задылытарды зерттейтін бірден-бір ылым боландытан, ылыми танымны е жалпылама дісі рлін атарады.

ылыми танымны жалпы дістері мен трлерін арастыру шін танымны эмпириялы жэне теориялы дегейлерін ажыратан лбетте дрыс, себебі р дегейді зіндік ерекшеліктері мен дістері бар. Эмпириялы дегейде таным объектісіні асиеттері мен кырлары сезімдік абілет трысынан абылданады. рине, ылым мен техниканы дамуына байланысты адамны сезімдік танымыны кк-жиегін лдеайда кеейтетін аспаптар, ралдар, компьютерлер іске осылып жатанын айта кеткен артык емес.

Теориялы дегейде таным объектісіні маызды байланыстары мен задылытары тжірибе негізінде алынан біліммен оса абстрактілі ойлау нтижесінде тжырымдалады.

ылыми танымны эмпириялы дегейінде ке колданылатын е арапайым діс - баылау деп аталады. Оны мні - зерттеу объектісін белгілі бір мерзім аралыында нысаналы йымдасан трде жйелі баылай отырып, ондаы згерістерді адаалау. Мселен, бидайды бір сортыны сіп-ну ерекшелігін зерттеу масатында кктемгі егістен кздегі жиын-терімге дейінгі аралыта дн топыратан кктеп сіп шыаннан бастап, астыты орып алана дейінгі згерістері есепке алынып отырады. Сол негізде тиісті ылыми орытындылар жасалады. Келесі діс - эксперимент - ылыми тжірибе деп аталады. Оны ерекшелігі - зерттеліп жатан объектіге адамны, зерттеушіні тікелей сер етіп, ондаы процесстерге араласуы. Зерттеуші объектіні р трлі кездейсо жадайлардан ошаулап алып, бліп арауы мумкін. ажет болган жадайда экспериментті лденеше рет айталауа да болады.

Осы заманы ке пайдаланылатын дістерді бірі - модельдеу. Модельдеу дегеніміз - экспериментті бір трі, біра мнда объектіні зі емес, оны орнын басатын модель зерттеледі. Модель (латын тілінен аударанда лгі деген ымды білдіреді) - зерттелетін объектіміен састы атынаста болатын, таным процесінде оны орнына пайдаланылатын, наты мір сретін немесе ойша алынатын жйе,кбылыс.

Жртшылыа ежелден белгілі, кз таныс модельдерден географиялы картаны, глобусты, химиядаы рылысты формулаларды, т.б. атауа болады.

Осы заманда адам миыны кейбір рекеттері электронды есептеу машиналарында модельденеді. Модельдерді материалды (физикалы) жне идеалды (логикалы, ойша алынан) деп екі трге бледі. Материалды модель зерттелетін объектпен физикалы жаынансас болады, кбінесе тпнса жасалан материалдан (мысалы, агаш, темір, т.б.) растырылады. Идеалды модельдер ой шеберінде рылып, трлі белгілер арылы бейнеленеді. Мселен, атомны планетарлы моделі, математикалы белгілер мен формулалар, сызбалар мен кестелер, т.б.

ылыми таным процесінде анализ (талдау, саралау) жэне синтез (иыстыру, біріктіру) дістері улкен рл атарады.Зерттелуге тиіс объектіні ойша трлі рамдас бліктер мен жатара бліп арастыруды, сол негізде оны трлі асиеттерін, ішкі байланыстарын аныктау дісін анализ деп атайды. Мселен, адам аашты зерттеп білуі оны тамырын, дінін, бтатары мен жапыратарын, трін, сыр сипатын, т.б. ойша жіктеп арайды. Байап отырганымыздай, процесі анализбен шектелмейді. Объектіні р рамдас блігін жіктеп арап, зерттеп аланнан кейін бастапкы ттастыка айта кшу керек. Бл синтез дісі арылы іске асырылады. Анализ жне синтез адамны кнделікті практикалы іс-рекеті негізінде мірге келген дістері.

Фактілерді анализ жасап талдааннан со теориялы синтезге кшу индукциялы діс арылы жзеге асырылады. Жекелеген тжырымдар негізінде жалпы орытынды жасауды индукциядісі деп атайды. Бан кереар дісті, яни нтижеден кері арай жріп жеке-жеке тжырыма келуді дедукция дейді.

Жоарыда айтыландай, адам сезім органдарыны кмегімен затты сырты асиеттері мен ерекшеліктерін абылдап, біле алады, ал оны ішкі мнін, даму задылытарын тек абстрактілі ойлау арылы игеруге болады. Сонда абстракциялау дегеніміз зерттеуге жататын затты, объектіні маызды бір жаын, ырын ойша бліп алып арастыру. ылыма тн негізгі тсініктерді, категориялардын брі де осы абстракциялы ойлау дісіні нтижесінде алыптасанын айта кеткен жн. Абстракциялауды затты, объектіні ішкі табиатына нілу жолындаы аралы бір ст, кезе деп карау керек.

Осындай жекелеген абстракциялаудан рі арай ой жйесі енді наты зата баыт алып озалуа тиіс, сонда ана таным процесі нтижелі болма. ылымда бл діс абстрактіліктен натылыа арай рлеу деп аталады. Зерттеліп отыран объектіні жан-жаты даму устінде арастыру шін тарихи жэне логикалы дістер олданылады.

Тарихи діс мні объектіні пайда болу, алыптасу жне даму жолын тарихи трыдан барлы брылыстары мен кездейсотытарын ескере отырьш, даму кезендерін хроникалы ретпен зерттеп шыуа келіп саяды.

Логикалыдіс тарихи процессті басты мазмнын, зегін амтиды. Ол объектіні даму жолындаы елеулі, мнді кезедерді, негізгі зандылытарды крсетеді. Сондытан тарихи жне логикалык дістер те байланыста болып, бірін-бірі толытырып отырады. Мселен, адамзат тарихы дниедегі барлык халытарды даму жолын, оларды лтты, табии, т.б. ерекшеліктерін амтиды. Дегенмен, оларды бріні дамуында орта мнді жатар мен зияндылытар бар екені сзсіз.

Осы заманы ылыми танымда жуйелік-рылымдыдіс ке олданылады. Бл діс зерттелетін объектіні те крделі, зіне тн рылымы, рамындаы элементтерді жйелі байланысы бар былыс ретінде арастырады. Дниедегі заттар, былыстар мен процесстер, оларды асиеттері мен байланыстары туралы ылыми білім сан алуан трде бейнеленеді.

Соларды ішідегі е елеулісі - теория.ылыми теория зерттеліп отыран объектіні ішкі, ажетті жатары мен байланыстарын, оны мір сру жне даму зандылытарын бейнелейді. ылыми теория мынадай міндеттер атарады:

1)тсіндіру-объектіні болмысын, мн-маынасын, даму зандылытарын ашу;

2) болжау- теория зерттеу объектісіні ішкі табиатын ашу арылы оны болашатаы даму баытын крсете алады;

3) методологиялы міндет - рбір теория ылымны сол саласыны дамуына жол ашады, танымны ілгерілеуіне негіз болады;

4) практикалыміндет ылыми теорияны жасау тпкі масат емес, ол практикада олданылуа тиіс, оамдык дамуа, ылым мен техниканы жетілдірілуіне пайда келтіруі ажет. ылыми теорияны рылымына заттарды, былыстарды асиеттері туралы пікір алмасу, ой жгірту (суждение), тсінік (е жалмы рі маызды асиеттер мен байланыстарды білдіретін ым), тексеруден тіп, жинаталан фактілер, сондай-а идеялар мен задылытар кіреді. Теорияны алыптасуы - заа созылатын, крделі, айшылыа толы процесс. Теория - ылыми танымны е жоары нтижесі.

ылыми теорияны алыптасу барысында гипотезаны маызы зор. Гипотеза - ылыми трыдан дйектелген болжама негізделген теория. рине, кез келген болжам гипотеза бола алмайды. Бл шін, біріншіден, ол болжам ылымны сол саласындаы осы уаыта дейін белгілі ылыми жетістіктерге айшы келмей, керісінше, соларды рі карай ркендету керек; екіншіден, ол болжамны ытималдыы тиянаталан болуа тиіс. Гипотеза практикадан тексеруден ткен жадайда немесе аиаттыы бден длелденген мселелерден туындап тран болса, ол ылыми теорияа айналады.

Тсіл – материалды лде илеалды объект, оны танылатын объектпен баытты байланысыны нтижесі, мселені шешім негізін растырады. Сйтіп, бл ым затты объектермен ассоцияланады жне объектілерді орнын басатын /репрезентация/ жне жиналан білімді концептуалдау /жйелі трге келтіру/ крнекі елестер болып табылады.

Таным іс-рекеті мегеретін негізгі формасына діс жатады.

ылыми діс – зерттеушіні таным процесстеріні, операциялары мен процедураларыны мазмнды трыда регламенттеуге арналан алдын-ала жазба бйырытарды жйесі.

діс классификацияны бір-неше трі бар, оны ішінде: философиялы дістер /зерттелетін реалдылыты анытайтын, синтездейтін, фрагментациялайтын жалпы принциптер /диалектика жне оны альтернативалары, яни метафизика мен эклектика, структурализм, феноменологияны, инструменталды операционализмні философиялы трлері/.

Жалпы ылыми дістерге /бкіл ылыми салаларда олдалынатын/ сапалы, санды, структурлы-функционалды, жйелік, кибернетикалы, бадарламалы, синергетикалы трлері жатады.

Наты ылыми дістер /наты ылымда зерттеушіні таным іс-рекетіні мазмны мен ізгілігіне регламентация жасайды/: физикада - ядерлы-магнетикалы резонанс, калибровты діс, химияда - хроматографиялы діс, психологияда - интроспективті діс, тарихи зерттеулерде - герменевтикалы шебер. Осыан арамай, дстрлі классификациялауды трлері келесі: формалды лшемдер бойынша: жалпы логикалы дістер; ал мазмнды трыдан: эмпириялы пен теориялы зерттеулер дістеріне блінеді.

Жалпы логикалы дістер:

Салыстырмалы –бл дісті масаты негізгі біртекті лшемдер бойынша объектілерді салыстыру жне оларды сапалы мен санды асиеттерін белгілеу.

Анализ –бл таным бойынша, бірттас объект ойлау лде практикалы /материалды/ трде осынды элементтерге /белгілірге, асиеттеріне, атыстарына / блшектелінеді жне олар бірттас объекттен тыс згеше зерттелуі ажет.

Синтез -бл таным бойынша, объекті ойлау лде практикалы /материалды/ трде алдын ала блшектелген осынды элементтерін ттастыру жне бірттас объектен тыс зерттеу процесінде пайда болан олар туралы нтижелерді олдану.

Абстракциялау - бл таным бойынша, ойлау арылы объекті кейбір белгілері мен асиеттерінен кіл сергіту жне зерттеуде тек ажетті белгілеріне назар аудару.

Жалпылау -бл таным бойынша, объекті белгілеріні, асиеттері мен атыстарыны жалпы, біріктіретін жатарын анытау.

Индукция - бл таным бойынша, ойлауды наты ережелер бойынша жалпы тжырыма /ережеге, аидаа/ жеткізу.

Дедукция - бл таным бойынша, жалпы ережелерден наты тжырымдарды шыару.

Аналогия - бл таным, объектілерді наты асиеттерін, белгілірі мен атыстарын жариялау жне осы арылы баса белгілері /асиеттері мен атыстары/ туралы болжам сыну, сйтіп, зерттелген объекті салыстырылан объектіге араанда ашылмаан пия белгілері /асиеттері мен атынастары/ бойынша тжырымдау.

Модельдеу - бл зерттеу дісі бойынша, зерттелетін объектті /оригиналды/ ауыстыратын модельді ру жне зерттеу, сол туралы бадарламаны оригинала да олдану.

Эмпириялы зерттеу дістері:

Баылау –осы зерттеу дісті негізінде масата баынатын былыстар абылдауы, рационалды білімнен айналып, осы процесті бадарлау /не жне алай баылау керек/ болады.

Сипаттама –бл діс негізіндетабии жне жасамды тілдер арылы баылау мен экспериментте табылан нтижелерді бекіту жатыр.

лшеу –бл діс негізінде объектілерді сасбелгілер, асиеттер мен атыстарды эталон арылы салыстыру жне оларды санды сипаттамаларын белгілеу жатыр.

Эксперимент –бл дісті негізіндежарияланан жадайларда, айналанда рационалды біліммен жетілген, объектке деген масатты ыпал жатыр.

Теориялы зерттеу дістері:

Ойлау эксперимент –бл зерртеу дісті негізінде материалдауа келмейтін образдарды комбинациясы жатыр.

Идеалдау –бл зерттеу дісті негізінде объектті реалды болу ажеттіліктерін шыару туралы елестерді ойлау рылысы жатыр.

Формалдау –бл зерттеу дісті негізінде пндік айма туралы жалпы табалы модельді растыру, соны рылысы мен задылытарын табалы операциялар арылы айындау жатыр.

Аксиоматикалы діс –ылыми теорияны ру тсілі, сондай оны негізінде аиат трінде длелсіз абылдалынатын ережелер /аксиома лде постулаттар/ жатыр, солардан кейін формалды-логикалы длелдеу арылы келесі ережелерді шыару.

Гипотетикалы-дедуктивтік діс –ылыми теорияны растыру тсілі, оны негізінде бір-бірімен байланысты болжау жйерлерді ру, келесіде солардан дедукциялы жаюдан тжірибені нтижелерімен салыстырылан бекітілімдерді шыару жатыр.

Математикалы гипотеза –бл дісті негізінде наты математикалы рылыстан /уравнение жйесі, математикалы формализм арылы зерттелген былыс аймаынан зерттелмегенге экстраполяция жасау жатыр.

Абстракциялаудан натылыа жету –бл зерттеу дісі бойынша, наты зерттелетін объекті негізгі айшылыын айталайтын бастаушы абстракцияны табу, соны теориялы шешіміні процесінде эмпириялы материалды ассимиляцияландыратын наты айшылытардан шыуыны ммкіндігін ескеріп, зерттелетін объект туралы наты-жалпы анытама растырады.

Тарихшылды пен логикалыты бірлестігі –бл дісті негізінде объектілерді тарихи эволюциясын зерттеуі мен бір баыта салатын тарихи талдау арылы логикалы трыдан длелделген анытама жйесін бірттас зерттеу станымы жатыр.

Тестер:

1. Гносеология – это:

A) таным туралы ілімC) болмыс туралы ілім

B) ойлау туралы ілім D) адам туралы ілім

2. Платонны таным теориясы:

A) таным – бл пікір C) таным – бл сезім

B) таным – бл факт D) таным – бл еске тсіру

3. Дниені аыл-ой арылы танып білуге болады, - деп есептейтін таным теориясы:

A) эмпиризм C) рационализм

B) сенсуализм D) солипсизм

4. Дниені тжірибе арылы танып білуге болады, - деп есептейтін таным теориясы:

A) эмпиризмC) рационализм

B) сенсуализм D) солипсизм

5. Дниені сезім арылы танып білуге болады, - деп есептейтін таным теориясы:

A) эмпиризм C) рационализм

B) сенсуализм D) солипсизм

6. Субъективті идеализмні шекті формасы:

A) эмпиризм C) рационализм

B) сенсуализм D) солипсизм

7. Таным процесін жартылай, не болмаса толы жоа шыаратын философиялы ілім:

A) агностицизмC) рационализм

B) сенсуализм D) солипсизм

8. «Аыл-ойда алашы сезімде болмаан ештее жо», - деп есептеген ілім:

A) агностицизмC) рационализм

B) сенсуализм D) солипсизм

9. «абылдаймын, - демек мір сремін», - деп санаан ойшыл:

A) Бэкон C) Беркли

B) Декарт D) Спиноза

10. «Ойлаймын, - демек мір сремін», - деп санаан ойшыл:

A) Бэкон C) Беркли

B) ДекартD) Спиноза

Баылау сратары:

1. Таным шындыты бейнелеу формасы.

2. Аиатты критерилері.

3. Сезімдік жне рационалды таным.

4. ылыми танымны мні.

5. Сана дегеніміз не?

6. зіндік сана жне сана – сезім.

7. оамды сананы формалары.

дебиеттер:

1.Аназаров Х.З. Философия тарихынан дрістер курсы-Алматы 1992 ж.

2. абитов Т. Философия. 2002 ж.

3. абаева Ж. Философия біліміні негіздері.

4. Трынбаев . Философия. 2005 ж.

5. Кішібеков Д., Садыов А. Философия. Алматы.2002 ж.

6. Философия хрестоматиясы. Алматы 1986 ж.

7. Нурышева Г. Философия. 2006 ж.