Электр энергиясын тиімді тарату
Кіріспе.
Негізгі блім.
а) Баламалы энергетика- сарылмас уат кзі
б) Электр энергиясын тиімді тарату
Орытынды.
Пайдаланылан дебиеттер тізімі.
Энергияны траты пайдалану жне ндіру
Кіріспе.
Энергия – бл адамзат тіршілігіні дамуына жадай жасаушы жне ынталандырушы бірден-бір табии айнар кз. Энергия социумдар лгісіні саталуын амтамасыз етеді, ол кптеген аспектілерді біріктіретін ым ретінде бкіл лем мен адамзата тікелей атысты ызыты сауалдарды туындатады. оамны энергия кздеріне ол жеткізуі оларды леуметтiк, экономикалы жне экологиялы траты дамуыны наты жадайларын тiкелей трде анытайды. Технология саласындаы р трлi уат кздерін отайландырумен байланысты ылыми зерттеулер мен жетiстiктер оамдастытарды функционалды тсiлдерiн анытап, энергетиканы траты даму болашаын алыптастырады.
Негізгі блім
.
Энергия орларын немдеу бгінгі кнні аса маызды міндеттеріні біріне айналды. нерксібі дамыан лемні барлы мемлекеттерінде энергия немдеу шаралары дрыс жола ойылан. йткені кмірмен жне кмірсутегімен жмыс істейтін жылу электр станциялары тбі бір экологиялы проблемаларды асынуына кеп сотыратыны белгілі жайт. Сондытан лем айта алпына келетін жергілікті энергия кздерін энергия немдеуді басты айнар кзі ретінде абылдап отыр.
Соы жылдары елімізде де алпына келетін энергия кздеріне энергетикалы кешенді дамытуды бір тармаы ретінде арай бастады. Мемлекет пен біратар бизнес рылымдар тарапынан оны олданыса енгізуге зор кш салынып жатыр. Оны з жні бар. Е алдымен, айта алпына келетін уат кздерін тиімді пайдалану энергияны немдеуге ммкіндік берсе, екіншіден экологиялы мселелерді тйінін таратады деуге болады. азастанда алпына келетін энергия кздеріні траты кешенін ру мемлекетті тікелей атысуымен жзеге асатын шаруа боландытан, бл мселе кімет дегейінде ола алынан.
азастан алпына келетін энергия кздерін пайдалануда зор леуетке ие. Зерттеулерге сйенсек, азастанны жалпы су леуеті жылына 170 млрд кВт/саата жетеді екен. Солай бола тра, азіргі тада азастанны басты уат кздеріндегі СЭС-ті лесі тек 12,3%-ды райды. рине, бл крсеткіш экономикасы дамыан елдермен салыстыранда айтарлытай тмен. Дегенмен, бл салада жргізілген жмыстар нтижесіз емес, азастан бірнеше, атап айтса, уаты 300 МВт-а те Мойна СЭС-і, 49,5 МВт-ты райтын Кербла СЭС-і мен уаты 68,25 МВт Бла СЭС-і сияты ірі жобаларды іске асыруды бастап кетті.
Географиялы орналасуы жаынан азастанны жел энергетикалы леуеті де жоары, жылына 0,929-дан 1,82 млрд кВт/с-а жетеді. Б-ны Жел энергетикасы бойынша даму бадарламасы аясында жргізілген зерттеулер азастанны біратар ірлерінде, яни 50 мы шаршы метрге тарта аумата желді жылдамдыы 6 м/с-тан асатынын длелдеп берді. Бл ретте, Жоар апасыны жел энергетикалы ресурстары мен Балашты климатты жадайы ерекше маыза ие. Балаш ніріде Сарыараны аызы желі здіксіз соып трады.
Жалпы, алпына келетін дстрлі емес жел энергиясыны келешегі зор, экологиялы таза, оры ешуаытта сарылмайды, рі арзан, тиімді. Оларды пайдалану табиат баланстарын бзбайды. Сол себепті, еліміз 2011 жылды наурызында Жамбыл облысында екі бірдей ірі жобаны – Жаатас (400 МВт) жне Шопар (200 МВт) жел энергетикалы кешенін іске асыру жмыстарын бастады. Оларды рылысына йылан инвестиция клемі 1 млрд доллара жуытады. Сонымен атар, 2014 жыла арай мемлекетті олдауымен 51 МВт уаттылыпен Шелек длізі, Жоар апасы (алашы кезеде 50 МВт) аумаында, ШО лан ауданында (24 МВт) жне зге де ірлерде жел энергетикалы кешені рылысын жргізу жоспарланып отыр.
Желді адамдар мыдаан жылдар бойы энергия кзі ретінде пайдаланып келді. Жел энергиясы арылы желкенмен жзген. Днді-даыл німдерін нтатау шін жел диірменін пайдаланды, ажеттілігіне жаратты. Осыдан-а адамзат шін жел энергиясыны маызы ешашан жоалмайтынын пайымдауа болады.
азастанны климатты жадайы кн энергиясын пайдалануа олайлы болып табылады. Елімізде кн энергиясын ндіру ммкіндігі жылына 2,5 млрд кВт/саата баалануда. азастан солтстік ендікте орналасанына арамастан, республика аумаындаы кн радиациясыны леуеті те жоары. Сонымен атар, ірде кн энергиясы электр уатын ндіру шін ана емес, жылу алу шін де пайдалануа болады. Ол шін орталы электр жне жылумен амтамасыз ету жйелерінен шалай жатан аудандарда кн ондырылары орнатылуы тиіс.
2015 жыла дейін жалпы уаттылыы 91 МВт кн ондырыларын іске осу арастырылан. Сонымен бірге, азастанда кн энергетикасын дамытуа ажетті кремний жне фотоэлектрлік элементтер шыаратын ндірістік база руа баытталан шаралар абылданып жатыр. Кн батареялары атты кремний материалынан жасалынады, бл жер ойнауындаы оттегіден кейін е кп таралан элементтерді бірі. Фотоэлектрлік станциядаы 1 келі кремний ндіретін энергияны клемі жылу электр станциясында 75 тонна мнай жмсап ндірілген энергиямен пара-пар. Сондытан кремнийді 21 асырды мнайы десек те арты айтпаймыз.
Биологиялы отынды олдану белгілі бір клемде орды жиналуына ыпал ететінін атап ту керек. Ауыл шаруашылыы ндірісі алдытарын айта деу есебінен жыл сайын 35 млрд кВт/с электрлік жне 44 млн гигакалориялы жылу энергиясын алуа болады екен. Биогаз міріміздегі экологиялы, энергетикалы, агрохимиялы проблемаларды шешуге ауарлы. Биогазды жарытандыруа, й жылытуа, тама пісіруге, клік, электр генераторды роторларын озалту масатында олданады. алымдарды есептеуінше, 1 м2 ауматы жылыту шін жылына 45 м3 биогаз ажет, ал су жылыту шін кніне 5-6 м3 биогаз керек.
азастанда алпына келетін энергия кздерін пайдалануды басты масаты энергетиканы оршаан ортаа кері серін тмендету екенін айтты. лемдік тжірибеде солай. Мысал шін, бір ана 2009 жылды зінде Р оршаан ортаны орау министрлігіні мліметі крсеткендей, атмосфераа шыарылан ластаушы заттарды клемі 3,4 млн тоннаны рап, оны 85%-ы 43 ірі ксіпорына тиесілі болан. Оны стіне, азіргі тада азастанда жалпы ндірілетін электр энергиясы 85%-а дейін органикалы отынды – негізінен, жергілікті кмірді жне аз клемде кмірсутекті шикізаттарды жау жолымен алынатынын мытпаан жн. Стационарлы кздерден елімізді атмосферасына алдытарды 10%-а жуыын жне улы алдытарды басым лесін мнай жне ілеспе газ ндіру саласында жмыс істейтін ксіпорындар шыарады. Осы ретте, алпына келетін энергия кздерін олдану арылы энергетикадан блінетін парник газдарын 500 мы тоннадан 2,5 млн т СО2-ге дейін азайтуа ммкіндік бар.
алпына келетін энергия кздерін пайдалануды экономикалы тиімділігі де бар. Атап айтса, оны электр уатын ндіру жне жеткізу шін олдану арылы азастанны энергияа тапшы ірлерінде немділікке ол жеткізуге болады. Сонымен атар айта алпына келетін энергетика елді шалай ірлерін дамытуды маызды факторына айналма.
Мемлекеттік дегейде шаралар абылданып жатанына арамастан, азастанда айта алпына келетін жне баламалы энергетика кенже алан. кінішке арай, бірнеше рылысты, атап айтанда, жел энергетикасы кешендерін салуа талпыныс жасаланымен республикамызда бгінгі кнге дейін бл салада бірде-бір ірі жоба іске осылмаан екен. Мселен, Р оршаан ортаны орау министрлігіні мліметі бойынша, 2010 жылы баламалы энергия кздеріні лесі 0,03%-ды раан. Яни, жалпы энергия клеміні бір пайызына да жетпейді. Бл дегеніміз, бл саланы лі де болса жетілдіре тсу ажет екенін крсетсе керек. Салыстыру шін айтса, тіпті, озы алпына келетін энергия кздерін олдану бойынша лемдік аутсайдерлерді атарына кіретін Ресейде де оны лесі тмен, жалпы ндірілген энергияны бар-жоы 1%-ын райды. Сонымен атар оны базасында алынан жылу энергиясы 3%-а жуытайды.
Ірі су электр станцияларында ндірілген энергияларды есепке аланда азастанны энергия балансындаы алпына келетін энергия кздеріні лесі 12,3%-а ре жетеді.
азастанда соы жылдары алпына келетін энергия кздерін олдауа баытталан занамалы базалар мен біратар салалы бадарламаларды абылдануы бл саланы дамуына о ыпал етеді деп сенеміз. Республикалы занамалы базаны маызды ережелеріні абылдануына байланысты азірді зінде азастандаы алпына келетін энергия кздері жобасына инвесторларды ызыушылыы артып жатыр. Оны ішінде ытай жне Германия сияты жетекші елдерді де инвесторлары бой крсетуде.
Киота келісімдерін іске асыру аясында климатты згеруі жнінде Копенгагенде ткен коференцияда азастан парник газдарды 1992 жылы дегеймен салыстыранда 2020 жыла арай 15%-а, 2050 жыла арай 25%-а тмендету бойынша міндеттемелер алды. Атап айтанда, 2010-14 жылдара арналан «Жасыл даму» салалы бадарлама аясында 2009 жылмен салыстыранда атмосфераа блінетін зиянды алдытарды кем дегенде 5,9%-а тмендетуге уде етіп отыр.
2009 жылы абылданан «алпына келетін энергия кздерін пайдалануды олдау туралы» азастан Республикасыны заы электрлік жне жылу энергиясы ндірісі шін алпына келетін энергия кздерін пайдалануды ынталандыруды ыты, экономикалы жне йымдастырушылы негіздерін бекітті. Бл За айта алпына келетін энергия кздері жобасына арналан инвестициялы артышылытар беруді, нарыта жне оларды желілер бойынша беру кезінде «таза» электр энергиясын пайдалануды басымдытарын арастырады, сонымен атар мемлекетті баылауындаы сертификаттар жйесі арылы олдау крсетеді.
2020 жыла дейінгі азастанны Стратегиялы даму жоспарына сйкес, электр энергиясын ттынуды жалпы клеміндегі баламалы энергия кздеріні лесі 2015 жыла арай 1,5%-ды, 2020 жыла арай 3%-ды рауы тиіс. 2010-14 жылдара арналан азастан Республикасыны демелі индустриялды-инновациялы даму мемлекеттік бадарламасы ойан басымдытар 2014 жылы айта алпына келетін энергия кздеріні клемін жылына 1 млрд кВт/саат дегейіне жеткізуді кздейді.
Еліміз айта алпына келетін энергия кздерін дамытуды зады трыдан мытап бекітіп алан. Наты жмыстар атарылуда. Оны стіне, баламалы энергетиканы іске асыру шін зге елдердегідей шиеленіскен тйіндер жо бізде. лемдік монополистер «жйеге осылуа рсат бере ме, уатымызды ткізе ме, жо па» деп бас атырып жатпаймыз. Демек, баламалы энергетиканы олдану ел экономикасын жаыртуды маызды факторына айналатын кн де алыс емес деген сз.
Электр энергиясын тиімді тарату
Бгінгі кні елімізде ерекше ткір болып отыран мселе - электр энергетикасы саласыны негізгі рал-жабдытарыны ескіруі. Электр стансаларындаы негізгі жабдытарды ескіруі 70%-ды раса, тарату жйелері жабдытарыны 65 %-ы жарамсыз.
Елімізде 2024 жыла дейін орныты даму масатында азастанны энергиясы мен жаартылатын ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы абылданды. Бл жат 2008 жылы азастан Президентіні Жарлыымен бекітілгені белгілі.
Жаартылатын энергия кздері – табиат рдістеріні есебінен траты жааратын энергия кздері. Кн, су, зендер, жел, топыра жылуыны, топыраты жне геотермалды суларды сондай-а биологиялы отынны энергиясы белсенді пайдаланылады. Жаартылан энергия кздері - азіргі заманы технологияларды тез таралуыны арасында млдем таусылмайды жне олжетімді.
Елімізде электр энергиясы негізінен кмірді пайдалану арылы ндіріледі. 2005 жылы азастанда электр энергиясын ндіру 67,6 млрд. кВт.са. рады. Бл 1990 жыл дегейінен 1,3 есе тмен. Алайда, азіргі кезде экономиканы суіне байланысты ттыну жне ндірісті лаюы байалуда. Келесі 10-12 жылда (2018 жыла дейін) азастанда энергияа сраныс 50 %-а артады деп ктілуде. Ал кмір оршаан ортаа барынша кері серін тигізеді [2]
Электр энергиясын тиімді пайдаланудаы халыаралы тжірибе
| Мемлекет | немдеу жолдары |
| Дания | Энергияны немді ттынуды "европалы" лгісі негізінен ш тараптан трады: жаппай олдану, энергия шыындарын азайту жне барлы ттынылан ресурстарды есепке алу. Осылайша, энергияны кешенді трде немдеу нтижесінде соы 30 жылда энергиялы сыйымдылыы 35%-а азайды. |
| Жапония | Кн модульдерін шыару 6 жылда 10 еседен астам (1997 жылы 35 МВт-тан 2003 жылы 364 МВт-а дейін), ал дние жзінде осы кезеде - 6 есе (125,8-ден 760 МВт-а дейін) артты. Осаки аласында 200 отбасына немдеуді 6 тсілін сынан. "70 000 фотоэлектрлік шатырлар" кіметтік бадарламасы йлерді шатырларында орнатылатын кн батареяларын ндірушілерге салыты жеілдіктер мен субсидиялар сынады. 1997 жылы осындай 9 400 жйе орнатыпты, ал 2000 жылы оларды саны 70 000-нан асып тскен. |
| Ресей | абыралар арылы жоалатын жылу шыындарыны алдын алу жылыту шыындарын 2-3 есеге азайтады. Ескі тозыы жеткен, кетеуі кеткен терезелерді жаа энергия немдегіш терезеге ауыстыру нтижесінде блмеден жоалатын жылуды 30%-а азайтуа болады. Энергетикалы тиімділікті арттыруды таы бір баыты - йлерді инженерлік жйелерін жаырту. Егер йді инженерлік жйелерін жаалайтын болса, жылытуа жмсалатын энергияны 40%-ын немдеуге болады |
| Германия | азіргі заманы энергияны немдеу технологиялары кбірек олданылады,Берлинде барлы бассейндер кн батареяларымен жарытандырылып, трындар электр энергиясын аз ттынатын рал-жабдытар сатып алуа тырысады. Бастапысында - 1000, ал екінші кезеде 2250 йді шатырларын фотоэлектрлік ондырылармен жабдытау жнінде жобалар бірте-бірте іске асырылады. 2000 жылдан бастап Германияда нын 2 млрд. АШ долларына баалауа болатын жаа "100 000 шатырдаы фотовольтаика" бадарламасы олданыса енгізілді. |
| Швеция | Барлы німдерді маркировкасына, ксіпкерлік декларациясына электр энергиясын олданудаы тиімді жатарын басып шыару крініс тапан, яни р кез еске салып трады. |
| Корея | 4% электр энергиясы желілерде алып жойылады, ал бізде 30-40 % жойылып кетіп отырады. |
| Голландия | "5000 кн шатырлары" жобасы іске асырылуда |
| Швейцария | "Энергияа туелсіз Швейцария шін" бадарламасы шеберінде уаты 1000 кВт-а дейін фототрлендіргіштерде 2600-ден астан гелий ондырылары салынан. |
| АШ | 1997 жылы 2010 жыла дейін арастырылан азіргі кездегі е ауымды "Миллион кн шатырлары" бадарламасы басталан болатын. Федералды бюджеттен оны іске асыруа баытталан аржы 6,3 млрд. долларды райды. |
| ытай | Жмыс істеп тран 90 мы шаын ГЭС-ті 60 мыы 25 кВт-дан кем уата ие, яни блар шаын ГЭС-тер. Олар шін жабдытар стандартталан жне 12 кВт уаттан бастап олданылады. 1969 жылдан бастап органикалы материалды деу технологиясын дамыту бадарламасын іске асыра бастаан. |
| Индия | 1998 жылды аяында шаын ГЭС-ті белгіленген уаты 173 МВт-ны рады жне жалпы уаты 188 МВт шаын ГЭС салыну сатысында тр. |
Энергия мен ресурстарды немдеу - шыындарды азайту дісі. Сондытан, энергия сатау энергияны е арзан жне экологиялы таза "кзі" деуге болады. Энергия электр уаты, мнай немесе газ трінде біз шін пайдалы болып есептелмейді. Мысалы, электр уаты мен газды, кейде ауіпті болатын да жадайлары бар. Екінші жаынан, мысалы, энергияны пайдалы олдану дісі саналатын, электр желісіндегі электр уатынсыз кнделікті тіршілік ету ммкін емес. Жары, жылу, тетіктерді озалысы жне баса да пайдалы масаттара энергияны кптеген трлері олданылуы ммкін. Энергия кздерін осындай жолмен пайдалану энергетикалы ызметтер деп аталады.
Бізді елімізді айта ру экономикалы жйесіні бірінші жоспарына экономикалы сала категорияларыны еркін ксіпкерлігімен бсекелестігін шыарады.
Энергияны олдануды негізгі 4 масаты бар:
- жылыту
- салындату
- жары тсіру
- механикалы озалыс
Электр энергияны немдеуді арапайым трлерін білу коммуналды тлемдерді барынша тмендетуге ммкіндік береді [4].
Келесі адам – азіргі заманы электр немдеу электр-техникалы рылылар йжайын жабдытау (мысалы, ышам люминесцентті шамдар, жары реттегіштер, суретреле озалысын есептегіштер, бадарланатын таймерлер, ымырт ажыратыштар басалары). Бл белгілі бір шыындарды талап етеді, біра тжірибе крсеткендей электр энергияны жне бюджетті ана емес, сонымен атар жайлы мір сруді амтамасыз етіледі.
Электр энергиясын тиімді пайдалану раладары
| Аты | Сипаттама |
| Ышамлюминесцентті шамдар (ЫЛШ) | Дстрлі ыздыру шамдары 95% дейін электр энергияны ыздыруа жмсайды жне жарыа тек 5 % ана. ЫЛШ згеше жасалан, жары ашытыын згертпей немдейді (оларды жмысы кезінде арапайым ыздыру шамдарымен жмыстан араанда олар электр энергия 4-5 есеге аз жмсалады). Таы бір жасы жері: арапайым ыздыру шамдары ызметіні орташа ызмет мерзімі – 1000 саат, ЫЛШ-да ол 15000 саатты райды. |
| Жарыдиодты шамдар | Жарыдиодты ызмет мерзімі – 5 мы адам жне жоары, ол «осу-ажырату» циклдер санына байланысты емес. Олар механикалы сер мен дірілге аса тзімді жне траты (шам аасы сынбайтын пластика мен алюминийден дайындалды), кернеуді тсуінен орыпайды, -25% тмен температурада тез осылады. Шамдар рамы сынап жне баса зиянды заттардан трмайды, ультра клгін жне инфраызыл сулеленуді реттейді, оларда кез келген жарылу болмайды. |
| Инфраызыл детектор | Тікелей адама сер етеді, егер осы детектора біреу таалса, жары жанады. Осы рылыа уаытты кешіктіретін ажыратыш орнатылан, ол адам детектордан кз таса болан сттен кейін бегілі бір уаытта жарыты сндіреді. Жиі озалыс есептегіші жалпы пайдалану орындарында орнатылады. Длізде жне сантехникалы торапта ифраызыл детекторды орнатамыз. |
| «ымырт» ажыратыш | Жарыты белгілі бір мніне жндейді, бл ретте ол ксіпорында жары жеткілікті болса, жарыты жауа ммкіндік береді немесе, керісінше, араылы тсетінін «сезеді» жне араы тскен кезде сырты жарыты жаады. |
| Жары реттегіш | Шам жарыыны ашытыын реттейтін рылы. Мысалы, егер сіз теледидар кріп отырсаыз, сізге блмедегі ашы жарыты ажеті жо. Ендеше сіз жары реттегішті ттасын брап, жарыты шіресіз. она й жадайында бл шін арапайым жары реттегіш жеткілікті. |
| Пластикалы карточка | Беріліп, есікті ашуа болады, траты орнына ойылан кезде жары беріледі. Ал блмеден шыанда пластикалы карточка траты орнынан алынан кезде бкіл жары, электр энергиясы шеді жне есік те жабылады. |
Кез келген энергиялы ресурстарды немдеу оны жалпы пайдалануын тмендетеді. Сондытан, электр уатын, суды немесе жылуды немдегенде, ашады сатаумен атар, бкіл планетаа ресурстарды немдеуге атысамын. Ттынушыларды немсіз пайдалануынан электр уатыны 20%-ы ысырап болады екен. Мндай жадай бос блмеде жары жанып транда, теледидарды ешкім крмесе де, осып ойанда орын алады. Бзылан шмектен аып тратын суы су тамшылары осыла келе, лкен тасына айналып, ішуге жарамды суды 20%-ы боса канализацияа аады.
Орытынды
здерін пайдалануда зор леуетке ие. Зерттеулерге сйенсек, азастанны жалпы су леуеті жылына 170 млрд кВт/саата жетеді екен. Солай бола тра, азіргі тада азастанны басты уат кздеріндегі СЭС-ті лесі тек 12,3%-ды райды. рине, бл крсеткіш экономикасы дамыан елдермен салыстыранда айтарлытай тмен. Дегенмен, бл салада жргізілген жмыстар нтижесіз ем
.
Пайдаланылан дебиеттер:
1. http://www.expo2017astana.com/kz/page/energy/
2. http://e-history.kz/kz/contents/view/1509
3. Ж.Жатанбаев. Экология негіздері. Оулы – Алматы