TÜRKMENISTAN SSR-I XX ASYRY 50-80-NJI ÝYLLARYNDA.

Garagum kanalyny gurulmagy.XX asyry balarynda rus hökümeti Amyderýany suwuny Murgap, Tejen jülgelerine eltmek barada taslama iläp düzüpdir. Ol boýunça Amyderýany suwuny Tejende we Maryda pagtaçylygy ösdürmäge ulanmak meýilledirilýärdi. Emma 1904-05-nji ýyllary urulary we rewolýusiýalary, eýle-de I jahan ury, raýatlyk ury bu taslama päsgel berdi. TSSR döränden so ýene-de bu taslama gaýdyp gelindi. Ýene-de gözlegler geçirildi.
1940-njy ýylda SSSR Halk Komissarlar soweti Garagum kanalyny gurmak barada ýörite karar çykardy. Emma oa Beýik Watançylyk ury päsgel berdi. 1954-nji ýylda Garagum kanalyny gurluygyna ymykly balanyldy.

Onu gurluygyna SSSR-i dürli ýerlerinden içiler, hünärmenler, traktorlar, enjamlar we .m. geldi. Kanal 4 tapgyrda guruldy. 1-nji tapgyr – Amyderýa-Murgap arasy. 1-nji tapgyry bir wagtda iki tarapdan gurup baladylar. Ýagny hem Amyderýa tarapdan, hem Murgap tarapdan. 1-nji tapgyr 20-nji ýyllarda gurlan Bosaga-Kerki kanalyny öz içine aldy. eýle-de kanaly onlarça km-i Kelif uzboýy boýunça geçirildi. Gurluyk örän kyn ertlerde amala ayryldy. 1959-njy ýyly ýanwarynda kanal Murgap jülgesine geldi. Onu uzynlygy 400 km töweregi boldy. ol ýylda Murgapda suw örän az bolupdy. Amyderýany suwuny Murgaba gelmegi ilata örän uly kömek boldy. 1959-60-njy ýyllarda kanaly 2-nji tapgyry guruldy. Ol Murgap we Tejen aralygyny öz içine aldy. 1960-njy ýyly noýabrynda kanal Tejene geldi. 2-nji tapgyry uzynlygy 140 km boldy. 1961-62-nji ýyllarda kanaly 3-nji tapgyry guruldy. Ol Tejen bilen Gökdepe aralygyny öz içine aldy. Uzynlygy 260 km boldy. 1962-nji ýyly maýyny 12-sine kanal Agabada geldi. 1962-nji ýyldan so kanaly esasy liniýasyny gurmak birbada togtadyldy. Emma kömekçi desgalar guruldy (köpriler, bentler, suw howdanlary, kiçi kanallar we .m.). Kanaly boýunda u suw howdanlary guruldy: Zeýd, Hanhowuz, Gurtly, Sport, Köpetdag suw howdanlary. 1976-njy ýylda kanaly 4-nji tapgyryny gurluygy balandy. Ýagny Gökdepe-Gazanjyk aralygy. 1979-njy ýylda Gyzylarbada ýetdi. 1981-nji ýylda bolsa Gazanjyga ýetýär. Uzynlygy 400 km-e de boldy. eýdip kanaly açyk görnüli uzynlygy 1400 km boldy.

Garagum kanalyny gurulmagyny ähmiýeti: 1. Garagum kanalyny suwy Murgap, Tejen, Etrek derýalaryny suwlaryny umumy möçberinden 4 esse köpdür. 2. Kanal täze ýerleri özledirmäge mümkinçilik berdi. 3. Täze kolhozlar, sowhozlar, ýaaýy nokatlary döredi. 4. Günbatar etraplary suw üpjünçiligi ep-esli gowulandy. 5. Oba hojalyk önümleri artdyryldy. 6. Ýaaýy nokatlary suw üpjünçiligi gowulandy. 7. Täze edara-kärhanalar we i ýerleri döredildi. 8. Kanal boýunça gämi gatnawy ýola goýuldy. 9. Balyk öndürmek artdy. 10. Miweli baglary meýdany artdyryldy. 11. Kanaly suwy Murgap we Tejen derýalaryna guýdurylyp, bu derýalary suwlary emeli usulda köpeldildi. 1999-njy ýyly 4-nji maýynda Garagum kanaly Garagum derýasy diýlip atlandyryldy.

50-60-njy ýyllarda Türkmenistany ykdysadyýeti.XX asyry 50-nji ýyllarynda Türkmenistany ýerasty baýlyklaryny köp gorlary açyldy. ol baýlyklary täzeden ilemek üçin birnäçe senagat kärhanalary döredildi. Tebigy gaz bilen ileýän birnäçe ýylylyk stansiýalary guruldy. 1970-nji ýylda Türkmenistan Orta Aziýa energetika halkasyna birikdirildi. 1959-njy ýylda Hazar ýalpaklygynda ilkinji gözleg-burawlaýy ileri balandy we ilkinji nebit alyndy. Dezi düýbünden. Täze nebit ýataklary, ýagny Goturdepe, Barsagelmez, Ekerem we .m. tapyldy we olardan nebit alnyp balandy. 1958-65-nji ýyllarda Türkmenistanda nebit almak iki esse artdy. 1959-njy ýylda Merkezi Garagumda uly tebigy gaz käni tapyldy.
1964-nji ýylda nebit bilen çykýan ugurda tebigy gazy ulanmak ýola goýuldy. Goturdepe-Belek-Krasnowodsk gaz geçirijisi guruldy. Onda ugurda gaz ulanylýardy. Türkmen gazy Ýewropa äkidilip balandy. Bu döwürde birnäçe senagat kärhanalary guruldy. 1960-njy ýylda Agabatda nebit mayn gurluygy zawody guruldy. 1962-nji ýylda Çärjewde super-fosfat zawody guruldy. 1965-nji ýylda Çelekende tehniki uglerod zawody guruldy.

Ençeme kärhanalary enjamlary täzelendi. Kärhanalarda täze ödebaryjy sehler döredildi. Olarda täze tehnologiýalar ulanyldy. Meselem Krasnowodskdäki nebiti gaýtadan ileýän zawodynda sintetiki ýuwujy serideler öndürilip balandy. Piwony çüýä guýmak, süýdi, duzy we beýleki önümleri kagyz haltajyklara, polietilen haltajyklara gaplamak balandy. Bu döwürde gurluyk materiallary senagaty döredildi. 1957-nji ýylda Agabatda demir-beton zawody iläp balady. ol ýylda Büzmeýinde gurluyk materiallary zawody guruldy. Çärjewde, Maryda we beýleki äherlerde gurluyk kombinatlary ulanmaga berildi.

Iri panelli jaýlary gurmak tehnologiýasy özledirildi. eýle-de bu döwürde ýollary gurmak uly gerime eýe boldy. Agabat bilen oblast merkezlerini arasynda, raýon merkezleri bilen kolhozlary arasynda asfalt ýollar guruldy. Ol ýollardan ilkinji ýolagçy awtobuslary gatnap balady. Agabat bilen oblast merkezlerini arasynda yzygiderli howa gatnawy ýola goýuldy. Krasnowodskdan Astrahana, Baku-a, Mahaçkala yzygiderli perom gatnawy ýola goýuldy.

Bu döwürde käbir kemçiliklere hem ýol berildi. 1960-njy ýylda Moskwada kabul edilen karar bilen senetçileri kooperasiýasy ýatyryldy. Munu netijesinde köp senetçiler isiz galdy. Türkmenistanda henizem taýýar önüm öndürilmedi. Meselem kükürt Türkmenistandan çykarylýardy, emma otlyçöp Türkmenistana baga ýerlerden getirilýärdi. Pagta Türkmenistanda önýärdi, emma nah mata baga ýerden getirilýärdi. Türkmenistan monokultura ýurdy bolmagynda galýardy.
1959-njy ýyldan balap oba ýaaýjylaryny ahsy mallary çäklendirilip balandy.

50-60-njy ýyllarda Türkmenistany sosial-durmuy.50-60-njy ýyllarda ykdysadyýetde bolup geçen özgeriler ilaty sosial ýagdaýyny gowulandyrmaga ertler döretdi. 50-nji ýyllary ahyrynda SSSR-de, ol sanda Türkmenistanda-da ýaaýy jaýlary görlüp eidilmedik derejede köpçülikleýin gurlup balandy. Millionlarça adamlar batraklardan çykyp öz balaryna kwartiralarda ýaap baladylar. Ol kwartiralar adamy ýaamagy üçin zerur bolan ertler bilen üpjün edildi. Umuman bu döwürde adamy ýaaýyny gowulandyrylmagyna üns berlip balandy. Türkmenistany paýtagtynda we beýleki äherlerinde ähli ertleri bolan jaýlar köpçülikleýin guruldy. Ilkinji mikroraýonlar peýda boldy (Agabatda ilkinjisi 30-njy mkr.). eýle-de döwleti gurluyk edaralaryndan baga ýaaýy kooperatiwleri döredildi. Döwlet jaý gurmaga karz pul berip balady. Oba ýerlerinde jaý gurmak uly gerime eýe boldy. ol döwre çenli obalarda esasan kepbelerde ýaaýardylar. Indi bolsa kolhozçylar ýörite taslama boýunça bien kerpiçden gurlan jaýlara köpçülikleýin göçüp baladylar. Obalarda göni ýollar çekildi. Ol ýollara asfalt düeldi. Obalar kitaphanalar, medeniýet öýleri, keselhanalar we .m. bilen üpjün edildi. Kolhoz jaýlaryny gurmaklyga-da kolhozlar we döwlet örän az göterim bilen karz pul berdi.

Bu döwürde mekdepleri medeni a-bilim edaralaryny gurluygy gi gerime eýe boldy. Kinoteatrlar, klublar, keselhanalar, medeniýet öýleri, dükanlar we .m. örän köp guruldy. äherlerde we raýon merkezlerinde çagalar baglary guruldy. Ýaaýy jaýlaryna tebigy gaz çekilip balandy. Ilat holodilnik, telewizor, radio, mebel we .m. durmu harytlaryny köpçülikleýin edinip balady. Hojalyklarda welosipedleri, motosiklleri sany artdy. Iki-ýeke ýeil awtomobilli hojalyklar peýda boldy.

Bu döwürde Türkmenistanda orta mekdepleri, ýokary okuw mekdeplerini sany hasam artdy. Emma bilim ulgamynda käbir kemçiliklerem bardy. Meselem: mekdeplere mugallymlar ýetmeýärdi. ol sebäpden käbir dersler düýbünden okadylmaýardy. Ýa-da ol dersleri bu ugurdan taýýarlanmadyk mugallymlar okadýardy. eýle-de bu döwürde okuwçylary meýdan ilerine çekmek gi gerime eýe boldy. Bahar aýlarynda pagta otagy wagty, eýle-de güýzde pagta ýygymy wagty okuwçylar we ýokary okuw mekdeplerini talyplary okuwlaryny talap birnäçe aýlap meýdan ilerine gitmeli bolýarlar. eýle-de bu döwürde oblast merkezlerinde ýerleen 4 sany pedagogik institutlary 3-si ýapyldy. Bu bolsa taýýarlanýan mugallymlary sanyny ep-esli azaltdy.

50-60-njy ýyllarda Türkmenistany medeniýeti.Bu döwürde türkmen ylmynda käbir öe gidilikler gazanyldy. Ylmy edaralary sany köpeldi. Ylmy igärleri sany artdy. Meselem taryh ylmynda i gadymy döwürden 50-nji ýyllara çenli döwri öz içine alýan Türkmenistany taryhy kitaby 2 tomluk rus we türkmen dillerinde çykaryldy. Türkmen taryhçy alymlary aja Batyrow, amyrat Täliýew, Myrat Annanepesow we beýleki taryhçy alymlar ösüp ýetidi. Bu döwürde 60-dan gowrak ylmy edaralar hereket edýärdi. Olarda 2600-den gowrak ylmy igärler ileýärdi. Olardan 39 sanysy ylymlary doktorydy. Çöller institutyny, Zoologiýa institutyny, Ykdysadyýet institutyny bitiren ileri bolsa die bir Türkmenistanda däl, eýsem halkara derejesinde ykrar edilipdi.

1958-nji ýyldan balap Türkmenistanda türkmen telewideniýesi iläp balady. 1967-nji ýyldan balap Türkmenistanda Moskwa gepleikleri geçirilip balandy. ol ýylda Edebiýat we sungat gazeti çykyp balady. Türkmen kino sungaty uly ösüe eýe boldy. 1963-nji ýylda “ükür bagy” filmi çykdy. Onu reissýory Bulat Mansurow. eýle-de 1965-nji ýylda “Aýgytly ädim” filmi çykdy. Reissýory Alty Garlyýew. Bu filmler birnäçe halkara baýraklara mynasyp boldy. Bu döwürde Türkmen edebiýaty ýokary derejelere ýetdi. Türkmen nusgawy ahyrlaryny ählisini diýen ýaly eserleri köpçülikleýin çap edildi. Türkmen dessanlary we eposlary köp tira bilen çykarylyp okyjylara ýetirildi. Türkmen ýazyjy-ahyrlary täze eserleri döretdiler. Olary eserleri birnäçe dillere terjime edildi. Beki Seýtäkowy “Doganlar” romanyny, Berdi Kerbabaýewi “Aýgytly ädim” romanyny, Hydyr Derýaýewi “Ykbal” romanyny, Gylyç Kulyýewi “Emiri ilçisi”, “Ýanbermez Alirli” romanlary we ençeme beýleki romanlar, powestler, hekaýalar, gogular çykdy. eýle-de bu döwürde türkmen hudonikleri Yzzat Gylyjowy, Aýhan Hajyýewi we beýlekileri eserleri halkara derejede mehurlyga eýe boldylar. Türkmen kompozitorlary doganlar Weli we Nury Muhadowlar die bir Türkmenistanda däl, öz eserleri bilen bütin SSSR-de mehurlyk gazandylar.

Durgunlyk döwründe Türkmenistany Merkeze bolan garalylygy.Kanun boýunça Türkmenistan SSR-i garasyz döwlet hasaplanýardy. Emma ol esasan kagyz ýüzündedi. Türkmenistany syýasy durmuy Moskwadan kesgitlenýärdi. Türkmenistany ýolbaçylary Moskwadan bellenýärdi. Ykdysadyýeti hem Moskwadan kesgitlenýärdi. Türkmenistanda näme öndürmeli?, näçe öndürmeli?, näçeden satmaly? ýaly ýüzlerçe meseleler Moskwada çözülýärdi. Türkmenistany çig maly örän arzan satyn alnyp, ondan öndürilýän senagat harytlary örän gymmat satylýardy. Medeniýetde ençeme üstünlikleri gazanylandygyna garamazdan, bu ugurda-da garalylyk berk duýulýardy.

Türkmen dilini ulanylmagy barha çäklendirildi. Sungat eserleri sowet ideologiýasyna gabat gelmelidi. Ähli sungat eserleri Moskwada berk barlanylýardy. ol sebäpden sungat eserleri türkmen dilinden rus diline geçirilýärdi. Olar ondan so köpçülige ýaýradylýardy. eýle-de halk arasynda, esasanam ýalary arasynda türkmen diline kembaha garamak güýçlendi. Ol döwürde SSSR-de kommunizm jemgyýetini gurmak esasy maksatdy. Kommunizmde bolsa bütin SSSR-de bir halk, ýagny rus milleti, bir dil, ýagny rus dili bolmalydy. Beýleki diller ýitip gitmelidi. ol sebäpden milli respublikalary birnäçelerinde ol sanda Türkmenistanda-da öz ene dilini bilmeýän, öz medeniýerini äsgermeýän türkmenleri sany artdy.

1940-50-nji ýyllardan balap SSSR-de alnyp barlan syýasat boýunça ykdysadyýetde, medeniýetde, hususan-da bilim ulgamynda türkmen dilini ulanylmagy örän çäklendirildi. Ýokary okuw mekdepleri köpüsinde dersler die rus dilinde okadylyp balandy. Konstitusiýada Türkmenistany döwlet dili türkmen dili diýlip aýdylsa-da, döwlet derejesinde türkmen dili ulanydan galdy. eýle-de milli däp-dessurlar, dini däp-dessurlar örän çäklendirildi. Beýik Watançylyk uruny yz ýanyndaky ýyllarda Türkmenistanda ýeke metjidem ilemeýärdi. Die 1970-80-nji ýyllarda sanaýmalyja metjitler täzeden açyldy.

SSSR-i çu krizise dümegini sebäpleri.Sowet döwletini gurulmagyny esasy maksady bütin dünýäde kommunistik jemgyýet gurmakdy. ol sebäpden SSSR daary ýurtlarda, kommunistik we içiler hereketini, azat edijilik hereketini dürli ýollar bilen goldaýardy. Munu üçin hiç zady gaýgyrmaýardy. Hem maliýe, hem harby kömegini, maddy kömegini berýärdi. SSSR-i özünde bolsa ol wagtlar gytçylyk bardy.

30-njy ýyllarda SSSR-i ýolbaçylary bütin dünýäde kommunizm gurup bolmajakdygyna doly göz ýetirdiler. ol sebäpden die SSSR-de gurmak karar edildi. Ilkinji ýyllardan balap ähli önümçilik serideleri döwlet eýeçiligine geçirildi. Hususy eýeçilik ýok edildi. Ykdysadyýetde die ýekeje eýeçiligi, döwlet eýeçiligini agalyk etmegi köp kemçiliklere getirdi. Zähmete hak tölemekde deledirmek ýörelgesi ulanyldy. Ýagny gowy igärem, ýaramaz igärem de hak aldylar. Bu bolsa gowy ilemäge bolan höwesi gaçyrdy. Netije-de öndürijilik pese gaçdy. Barha köp ýaramaz hilli önüm öndürildi. Sowet harytlary dünýä derejesinde bäsdelige çydamady. Ömrüni ahyrynda sowet döwleti esasan çig maly hasabyna ýaady. Ýagny, nebit-gaz, agaç, metal satyp gün gördi.

SSSR-de syýasy häkimiýet ýolbaçylary kiçijek toparyny elindedi. Bu topar ukyply adamlary ýolbaçylyga golaýladyrmaýardy. Olar öz wezipelerini ölýänçäler eýeleýärdiler. Meselem, 1982-nji ýyly noýabrynda Brenew öldi. Ömrüni ahyrynda ol agyr kesellidi we ýurdy dolandyryp bilmeýärdi. Onu ýerine
Ý.W. Andropow saýlandy. Ol bir ýyldan gowrak wagt ýurda batutanlyk etdi. Emma die ýarym ýyl iläp bildi. Galan wagtyny hassahanada geçirdi. 1984-nji ýyly fewralynda Andropow öldi. Onu ýerine Çernenko geçdi. Ol wezipä geçende garry we kesellidi. 1985-nji ýyly martynda ol hem öldi. Onu ýerine Gorbaçýowy saýladylar. Emma olan ýa bolsa-da SSSR ýaly uly ýurdy dolandyrmaga taýýar däldi. Ol öz güýjüne artykmaç baha berip, ýurtda reformalara balady. Ol reformalar ters netijeleri berdi. Döwleti dargamagyna getirdi.

Sowet gurluy döwleti talabalaýyk dolandyryp biljek adamlary öe çykarmaga ukypsyzdy. 1980-nji ýyllary balarynda dünýä bazarynda nebiti bahasy birden pese gaçyp balady. SSSR-i bolsa girdejilerini köp bölegi nebitden gelýärdi.
1989-njy ýylda nebiti 1 barrelini bahasy 19 dollara çenli arzanlady. eýdip
SSSR-i girdejileri hem azaldy. eýle-de SSSR AB bilen ýarag öndürmekde bäsleýärdi. Ol hem köp çykdajy talap edýärdi. Mua garamazdan SSSR dünýädäki içiler hereketlerini, kommunistik partiýalary goldamagyny dowam edýärdi. Munu üçin daary ýurtlara örän köp pul serideleri, ýaraglar, maddy önümler ugradylýardy. eýle-de SSSR 1979-njy ýyldan 1989-njy ýyla çenli Owganystanda uru alyp bardy. Olam köp çykdajy talap etdi. u aýdylan zatlar we baga-da birnäçe faktorlar SSSR-i çu krizise dümegine getirdi.