TÜRKMENISTAN ÜÝTGEDIP GURMAK ÝYLLARYNDA
Üýtgedip gurmak döwründe Türkmenistany syýasy, ykdysady we sosial ösüi.1985-nji ýyly mart aýynda Mihail Sergeýewiç Gorbaçýow SSKP-ni MK-ni ba sekretarlygyna saýlandy. SSSR-de bu wezipe i ýokary ygytyýarlykly wezipedi. 1985-nji ýyly aprelinde SSKP MK-ni plenumy SSSR-de üýtgedip gurmak syýasatyny kabul etdi. Bu syýasat sowet döwletini we jemgyýetini üýtgedip gurmagy, ýagny birnäçe reformalary geçirmegi göz öünde tutýardy. Sebäbi ol döwre çenli SSSR çuur krizise düüpdi. Üýtgedip gurmak syýasaty boýunça jemgyýeti demokratiýaladyrmaga ugur alyndy. Milli respublikalary,
edara-kärhanalary hukuklary has gieldilmelidi. Ykdysadyýetde kärhanalary özbadaklygy artmalydy. Azajyk mukdarda hususy eýeçilige ýol berilmelidi. Jemgyýetde aç-açanlyk, ýagny ähli kemçilikleri açmak we olary öwrenmek, olary aradan aýyrmak syýasaty agalyk etmelidi.
Türkmenistanda 1985-nji ýyly 21-dekabrynda TKP-ni MK-ni birinji sekretary Muhammetnazar Gapurow wezipesinden boadylyp ýerine Saparmyrat Nyýazow saýlandy. ol döwürde bütin SSSR-däki problemalar Türkmenistanda-da bardy. Türkmenistan agrar, ýagny oba hojalyk respublikasy görnüinde galýardy. Onu senagaty örän gowakdy. Senagaty oba hojalyk önümlerini we tebigy baýlyklary gaýtadan ileýän senagatdy. Taýýar önümler örän az öndürilýärdi. Türkmenistany senagat kärhanalaryny 90%-inden köprägi Türkmenistana
däl-de SSSR-i merkezi hökümetine degilidi. Olary girdejileri hem Türkmenistana gelenokdy. Merkeze iberilýärdi (Bu bolsa ol döwürde Türkmenistan dotasiýada otyr diýmäge esas berýärdi). Meselem Türkmenistanda senagat önümlerini 40%-inden gowragy Merkezi hasabyna ugradylýardy. Meselem 1987-nji ýylda ol kärhanalar ýerli soweti býujetine die 0,5 mln manat geçiripdir. Merkeze bolsa 530 mln manat geçiripdir. ol bir wagty özünde bolsa respublika merkezden 344 mln manatlyk dotasiýa alypdyr.
Türkmenistany oba hojalygy hem merkeze tabyn edilendi. Oba hojalyk boýunça meseleleri Merkez çözýärdi. Oba hojalyk önümleri ýarpy-ýalta täzeden ilenip merkeze ugradylýardy. Meselem Türkmenistany pagtasy pagta arassalaýjy zawodlarda täzeden ilenilip has dogrusy çigitden, hapadan arassalanyp, pamyk görnüinde Merkeze ugradylýardy. Ol ýerlerde türkmen pamygyndan taýýar önüm öndürilip, Türkmenistana gymmat bahadan gelýärdi. Türkmenistanda dokma kärhanalary örän azdy. SSSR-i beýleki ýerlerinde boly ýaly ykdysadyýeti pese gaçmagy Türkmenistanda-da ençeme sosial problemalary döretdi. Adamlary ýaaýy derejesi pese gaçdy.
Üýtgedip gurmak döwründe öki käbir düzgünler üýtgedilipdi. Täze düzgünler bolsa ýol alyp bilmeýärdi. Bu döwür geçi döwrüdi. ol sebäpli sosial meseleler, ýagny adam durmuy bilen bagly meseleler ýitiledi. Türkmenistanda-da isizlik köpeldi. Sebäbi köp edaralar ýapyldy. Kolhozlar we sowhozlar pul ýoklugy sebäpli igärlere aýlyp töläp bilmediler. Meselem 1989-nji ýylda Türkmenistanda ie ýaramly adamlary arasynda isizlik 40%-e çenli golaýlady. 1979-njy ýyl bilen deedirenide bu san tas iki essä golaýlady. Isizligi birneme azaltmak üçin Türkmenistan hökümeti käbir çäreleri amala ayrdy. Meselem kolhozlarda mellek ýerleri adamlara paýlanyp balandy. Ol ýerlerde adamlar ekerançylyk bilen megullanyp önüm öndürip we satyp eklenç edinmäge mümkinçilik aldylar. äher ilatyna hem äheri daynda daça ýerleri paýlanylyp berilmäge balandy. Ol ýerlerde äher ilaty hem ekerançylyk we maldarçylyk bilen megullanyp baladylar. Oba hojalykda kärendeçilik giden ýaýrady. 1990-njy ýylda ähli kolhoz ýerlerini 64%-i kärendeçilere berilýärdi. eýle-de kärendeçilik maldarçylygam öz içine aldy.
1991-nji ýyly ýanwarynda SSSR-de pul çalygy geçirildi. Bu wagta çenli sowet puluny hümmeti örän pese gaçypdy. 3 günü içinde ellilik we ýüzlük pullar çalyldy. Adamlary elindäki pullary die mü manady çalyldy. Eldäki beýleki pullar çalylmady. Süýürintgiler kitapçasynda bolsa die 500 rubl almaga mümkinçilik berdiler. Pul çalylandan so yz ýanynda birnäçe aýy içinde bahalar 5 esse ýokarlandy. Süýürintgiler depderçesindäki pullar hümmetsizlendi. Munu netijesinde adamlar örän köp pul ýitirdiler. Bahalary örän ýokarylygy sebäpli hem-de birinji derejeli önümleri örän azlygy sebäpli 1991-nji ýyly martynda Türkmenistanda kartoçka düzgüni girizildi. Bu çäre adamlary önümleri i bolmanda minimal möçberi bilen üpjün etmek üçin gerekdi.
Üýtgedip gurmak döwründe Türkmenistany medeni ösüi.Üýtgedip gurmak döwründe esasy özgeriler halky ruhy we medeni durmuynda bolup geçdi. Bu döwürde SSSR-i ähli halklary öz taryhyna we medeniýetine täzeçe garap balady. Sowet döwründe gadagan edilen eserler täzeden çap edildi. Sowet döwründe ýapyk bolan taryhy temalar öwrenilip balandy. Sebäbi Gorbaçýow üýtgedip gurmak bilen birlikde aç-açanlyk syýasatyny hem yglan edipdi. Bu syýasat Türkmenistanda-da gi gerim bilen alnyp baryldy. Meselem 1989-njy ýylda
TKP-ni MK-ni býurosy Gorkut ata eposy baradaky 1951-nji ýylda çykarlan kararyny ýatyrdy. Gorkut ata eposy kitap bolup çykdy. eýle-de milli baýramçylyklara, käbir däp-dessurlara goýlan gadagançylyklaram ýatyryldy. Dini däp-dessurlar, baýramçylyklar aç-açan edilip balandy. Türkmen dilini, edebiýatyny, taryhyny dogryçyl öwrenmek üçin iler edildi. Ylymlar Akademiýasyny Dil we edebiýat institutynda Magtymguly bölümi açyldy. Bu bölümde die Magtymgulyny mirasy öwrenilmän, eýsem, ähli türkmen ahyrlaryny eserleri öwrenildi. Türkmenistany taryhyny dogruçyl öwrenmek boýunça ýörite komissiýa döredildi. Oa Türkmenistany Prezidenti Saparmyrat Nyýazow ýolbaçylyk etdi. eýle-de 1989-njy ýylda “Magtymguly jemgyýeti we medeniýet hazynasy” atly jemgyýetçilik guramalary döredildi. Olar halky edebi we medeni mirasyny öwrenmekde we ile ýetirmekde köp i etdiler. Ýedigen tele urnaly, Meni watanym radiostansiýasy efire çykyp baladylar. Olar hem türkmen medeniýetini ýaýramagyna goant godylar.
Bu döwürde Oguznama eseri çap edildi. Görogly eposyny üsti ýetirilip täzeden çap edildi. Döwletmämmet Azadyny “Wagzy-Azat” eseri, onlarça dessanlar, nusgawy ahyrlary eserleri çap edilip, halka ýetirildi. 1990-njy ýyly 24-nji maýynda TSSR-i Ýokary soweti dil hakynda kanun kabul etdi. Bu kanun boýunça türkmen diline döwlet dili derejesi berildi. Türkmen dilini durmua ornadyrmak boýunça anyk iler bellendi. 1989-njy ýyldan balap Türkmenistanda ençeme täze metjitler, medreseler açyldy. 1991-nji ýyly 12-nji ýanwarynda ilkinji gezek Hatyra güni bellenildi. Ýurdumyzy ähli künjeklerinde türkmen topragyny gorap wepat bolanlary hatyrasyna sadakalar berildi. Olary ruhlaryna bagy edip aýat-töwürler okaldy. Gökdepe galasyndaky sadaka bolsa Saparmyrat Nyýazowy özi gatnady.