Туа біткен тіс жегі емес аурулар.
Гиперплазия– кіреукені тамшыа сап артыша пайда болуы. Олар траты жне ст тістерді мойын блігінде, млшері 4 – 5 мм диаметрде болады. Крінісінен кіреукеге саан, ырып кргенде кейде дентин тзілісін креміз. Ешандай кедергі крсетпегендіктен, олара кіл блінбейді. Эстетикалы пайыммен ырып алып тастап, фторлак жаып оямыз.
Жетілмеген амелогенез – тістерді жетілуімен минерализациясыны бзылуынан келіп шыады. Кіреуке пайда болуы, призмаларды орналасуы бзылып, оларды ара ашытыы кеейіп, аморфты заттармен толады. Ол ст жне траты тістерді тзілісі жйелі згеріп, тсіні згеріп, жартылай жне толы тіндерді болмауы. Сондытан тіс сауыты сарыш тартып, тез жейіліп, дентин ашылып алады да, термиялы тітіркендіргіштерден ауырады.
Науасты баса жйелеріні ауруы байалмайды.
Патологиялы рдіс 4 трге блінеді:
- шамалы санды жне сапалы згеріс болады: онда тістер алыпты формада жне млшерде, кіреуке тегіс, жылтыр, біра сарыш тартан не аш – оыр тсте, рамында органикалы заттар кбейген болады.
- згерістер айындалан: тістер з уаытында шыады, алдын сауыты алыпты тсте болады, кейіннен 1 – 3 жылда кіреуке блы-ыр тартып, аш – оыр тске еніп, кіреуке жоалады.
- тістер з уаытында шыады, сауыт млшері алыпты жадайда болады, кіреуке тсі а, біра жолатары кп болады. Кіреуке барлы тістерде тез жоалып, оыр дентин крініп алады.
- тістерді крінісімен млшері алыпты болып, тіс шыан кезде кіреукені тсі бор трізді болып, жылтыры болмайды, кейбір жерлерде кіреуке болмайды. Механикалы серден дентиннен оай ажрайды да термиялы тітіркендіргіштерге сезімтал келеді.
Жетілмеген дентиногенез– сауыт жне тбір дентині жетілме-ген кезде тістер озалмалы болып, ерте тсіп алуына себеп болады. Тістер деттегі кріністе жне млшерде, тіс жегімен кем заымда-нады, біра термиялы тітіркендіргіштерге сезімтал болады. Кбіне гигивит келіп шыады. R суретте тіс тбірлері алыптаспаан, ыс-аран болып, айналасындаы тіндер деструкцияа шырайды, тіс уысы болмайды.
Жетілмеген остеогенез– тіс тіндерінде коллагендерді жетіс-пеушілігінен пайда болып, ол тым уалаушылы жолмен дамиды.
Ст жне траты тістер заымданада.
Тістер шыаннан кейін кіреуке дентиннен блініп, тіс тез жейіледі. Сауыт млшері кемейіп кетеді.
Жетілмеген остеогенезді 2 трі бар:
-тума жетілмеген сйек пайда болуы – Фролик ауруы;
-сйек пайда болуыны кеш жетілуі, бала туыланнан кейін шыады – Лобштейн ауруы.
Бірінші трі екіншісіне араанда кем шырайды. Кбіне л балаларда кездеседі. Мнда зын ттікті сйектер, абыра, бана сйектеріні сынуы байалады. Балаларды бой ыса, басы жалпа, лкен болады. Кптеген сынытар мгедектікке алып келеді. Олар-ды кз склерасы ккшіл, кере болып, тіс тзілісі згерген болады. Ауыруды негізінде сйек тіндерінде минералды тздарды жеткі-ліксіз жиналуынан келіп шыады.
Гипоплазия– тістерді жне тіс тіндеріні шала жетілуінен келіп шыады. Ауыр тріне аплазия жатады. Ол тума тісте кіреукені толы не жартылай болмауы. Гипоплазия бала азасында зат алмасу-ыны бзылуыны ауыр формасы болып, оны негізінде эндогенді жне экзогенді мнбірлер жатады.
Эндогенді мнбірлерге – ры, тіс жасушаларыны ааулары, ры жасушаларына жне азаларына кері сер ететін жадайлар са-налады.
Сонымен атар гипоплазия баланы рахитпен, ауыр жпалы аурулармен, диспепсиямен, эндокрин бездеріні жеткіліксіз жмысы-нан жне ана мен баланы трлі зат алмасуын бзатын ауруларыны салдарынан болады. Гипоплазия амелобластар мен одонтобластарды ызметіні бзылуынан келіп шыады. Ол ст жне траты тістерде шырайды. Кбіне траты тістерде болады. Ст тістерді гипоплазиясы жкті йел азасындаы ызметтерді бзылуынан болса, ал траты тістерді гипоплазиясы кбіне бала туыланнан кейін басынан кешірген ауруларына байланысты болады.
Сонымен атар гипоплазияа бала ауыран кезде айсы топ тістеріні минерализациясы болып жатса, сол тістерді барлыында аау пайда болады. Олар тіс сауытыны топтарына арай трлі жерлерінде кездеседі.
Келіп шыуына арай гипоплазияны жйелі, ошаты жне жер-гілікті деп блеміз.
Клиникасына арай – кіреукені тсі згерген (да трі), тісті атты тіндеріні рылысы згерген (толын сияты, кесе трізді, науа трізді), кіреукені жаруы болып блінеді.
Натамалау кезінде срау жне арап тексергеннен баса люми-ницентті натама жасалынады. Ошаты метилен кгімен бояанда, ол боялмайды. Ал люминицентті шаммен тіске жары тсіргенде, сау тіндерге араанда гиполплазия ошаы кбірек жары ткізеді.
Гипоплазияда тек кіреуке ана емес сонымен бірге дентин де жетілмеуі кзетіледі. Мнда Гетчинсон тістері, Фурнье жне Пфлюгер тістері пайда болады.
Гетчинсон тістері– орталы крек тістер брыша, не бшкеге саан болып, кесу беткейі жарты ай трізді болады.
Фурнье тістері– кесу беткейлері тегіс болады, ал сауыты брыш трізді болып келеді. Кбіне тума мерезде кездеседі.
Пфлюгер тістері– бірінші лкен азу тістерді мойын блігі жуан, ал тмпешіктері жетілмеген болып, сйірленіп келеді.
Тетрациклин тістері– тсі сары болып, тіс рыыны даму кезінде тетрациклин препараттарын олдананнан келіп шыады, кп абылдау кезінде кіреукені жетілмеуі кзетіледі.
Жйелі гипоплазия – симмертриялы орналасан тістерде трлі млшердегі датар пайда болады. Тіс кіреукесіні сырты беткейі тегіс, жылтыр, уаыт туімен да лкеймейді.
Толын трізді кіреуке– жай кзге байалмайды. Тісті ра-тып араанда клдене орналасан білтелерді креміз. Білтелерді ортасында сызаттар бар.
Емі: Клиникалы крініске арай пломбалайды не беткейлер ырып тасталып жарыпен ататын пломба салынады. Препараттау кезінде тісті атты тіндерін те шектеулі алып тасталады. Тістер кп жейілгенде жасанды тіс сауытымен апталады.
Флюороз – су мен топырата фторды млшері алыпты жадайдан кп боланда пайда болатын эндемиялы ауру.
Фтор адам азасыны сйек, тіс жне барлы азаларыны рамында болады. Флюорозды ерте белгілері болып, тістерді бзылуы саналады. Судаы е жоары млшері алыпты жадайда 0,8 – 1,2 мг/л саналады. Одан фторды млшері кбейіп кеткенде флюороза алып келеді. Флюороз болан кезде, тіс тіс жегімен кем бзылады.
Флюорозбен траты тістер кбірек бзылады, ст тістер кем бзылады. Науас эндемиялы аймата тратын, не бала 3 – 4 жаста эндемиялы аймаа кшіп келгенде флюороза шырайды. Ол алдымен жоары жаты крек жне кіші азу тістерінде, кемірек тменгі жаты крек жне азу тістерінде шырайды. Суда фторды млшері 2 мг/л кп болса, тіс рыы да флюорозбен заымдануы, ал 6 мг/л ден кп болса, шыан тістерді де флюороза шырауы ммкін.
Фтор тмендегі таамдарды рамында те кп кездеседі: теіз балытары, ет німдерінде (бауыр, ой еті, сйек кемігі), жмырыта сарыуызында, кейбір днді даылдарда (бидай, арпа, ыр абат, ызылша, шй) жне жеміс жидектерде (анар, алма).
Флюорозды келіп шыуына тікелей бл німдерді пайдалану емес, оны су арылы абылдау жатады. Сонымен бірге баланы эндокрин жйесіні аурулары, жпалы аурулары да себеп болуы ммкін.
Флюорозды 5 трін ажыратады:
1.Штрихты формасы – кбіне жоары крек тістерді кіреберіс беткейінде бор трізді жолатар болады, мнда тісті беткейлерінде толына сап артыша кіреуке пайда болады;
2.Да формасы - р трлі лкендікте тіс кіреукесінде датар пайда болады, ол шамалы бртіп шыады, беті тегіс, жылтыр, кбіне жоары жне тменгі крек тістерде болады.
3.Бор трізді тебіл формасы – кіреукені тсі бор трізді болып тісті барлы беткейі заымданады. Тісті тсі оыр – ара тске дейін згереді. Тістер тез жейіле бастайды.
4.Ойыты формасы – бор трізді дистрофия мен кіреуке пигментациясы атты айындалады. р трлі ойытар пайда болады, тіс тез жейіледі.
5.Деструкциялы формасы – бл трінде суда фтор 1л де 5 мгнан артып кеткенде шырайды. Тістер атты жейіліп, оларды штары сынып кетеді, тіс сауыты млдем згеріп кетеді.
Флюорозда кіреукені жейілу дрежелері:
-І дрежесінде кбіне тменгі жа крек тістеріні жейілуі байалады;
-ІІ дрежесінде крек тістер мен азу тістерді тмпешіктері жейіледі;
-ІІІ дрежесінде крек тістерді сауыты 1/3 ке жейіледі жне азу тістерді тмпешіктері толы жейіледі;
-ІV дрежесінде крек тістерді сауыты ½ ге жейіледі жне азу тістерде бірталай жейіліп алады.
Емі: жалпы емі – Ca, F, B, C, D топ витаминдері таайындалады. Фторды тамапен азаа тсуін тотату ажет;
жергілікті емі – ауырлыына арай таайындалады. Тісті атты тіндеріне 10% глюконат кальций ерітіндісін сідіру, электрофорез жолымен ендіру ажет.
Тісті аарту – пергидрольмен, соынан кіреукені реминерелиза-ция жасалады, жарыпен ататын пломбалы материалдармен реставрация жасалады. Ауыр жадайларда жасанды сауыт дайындау ажет.
Фюлорозды алдын алу шаралары:
1. Трлі концентрациядаы фторлы суларды араластыру арылы оны млшерін азайту;
2. Дефторлайтын су тазарту станцияларын салу;
3. Ккірт ышылды сазды топыра, не кйдірілген сйек ары-лы суды фильтрлеп тазалау;
4. Балалар жымдарын рамында фторы тмен ауыз сулары-мен амтамассыз ету;
5. Ауыз суларында фторы кем болан жерлерге, балаларды дем алыса алып бару;
6. Топыраы мен суында фторды млшері аз болан жерде сі-рілген кк ністер мен жеміс – жидектерді алып келіп, тамаа пайдалану.
Жеке флюорозды алдын алу шаралары:
1. Ккірек стімен за уаыт таматандыру, осымша тама-тандыруды кеш беру;
2. рамында фторы кп тама німдерін шектеу (теіз балыы, майлы ет, ою шй);
3. Таматы тепе – тедігін баылау, суды ст жне жеміс шырындарына ауыстыру (кальций фторды азадан шыаруа кмек крсетеді);
4. Азаны шынытыру;
5. Суды айнатып, тндырып, мздатып абылдау.
Мрмр ауруы– тума отбасылы остеосклероз. Скелет сйек-теріні кпшілігінде жайылан остеорсклероз болады. Ауруды атерлі жне атерсіз трлері болады.
атерсіз аымында клиникасы ерте аныталмайды. Ал атерлі аымында науаста анемия, анда фосфор, Са кбейеді, кзді круі тмендейді, кптеген сынытармен остеомиелит кездеседі, есіту а-білеті тмендеп, бет жйкесі салданады, ккірек уысыны деформа-циясы болады. Жа – бет аймаында тістерді шыуыны аномалия-сы, тістер бор трізді тсте болады, дентин жейіліп, сыныш келеді, тістерді тез жоалтады. з уаытында ортопедиялы кмекке жгін-бесе, барлы тістерді жоалтады.
Стейнтон – Капдепон дисплазиясы– ол ата – анасыны біреуінен беріледі. Ст жне траты тістер заымданады. Кіреуке то-лыымен дентиннен ажырап тседі. Дентин оыр тсте болып, лпа-ны контуры крініп трады. Біра сезушедік байалмайды. Жатар алыпты дамып, тістерді саны мен шыу мерзімі згермейді. Тіс тбірлері жіішке, ыса болады. Тіс жегі мен тістер заымданбаса да, рентген суретінде тіс тбірі згерген, жыланкздер жне сарысулы уыстар болуы ммкін. Кбіне крек тістер мен азу тістер заымданады. Тісте неорганикалы заттар кемейіп, су млшері кбейіп кетеді. Тіс лпасында коллаген талшытар кбейіп, ан тамырлар кемейіп кетеді.
Емі: тістер реставрация жасалады жнеортопедиялы жолмен емделеді.
Баылау сратары:
1. Тіс жегі емес аурулар дегеніміз не?
2. Тіс жегі емес ауруларды андай трлері бар?
3. Туа біткен тіс жегі емес аурулара айсы аурулар жатады?
4. Туа біткен тіс жегі емес ауруларды этиологиясы?
5. Гипоплазия дегеніміз не?
6. Гиперплазия дегеніміз не?
7. Жетілмеген амелогенез дегеніміз не?
8. Жетілмеген дентиногенез дегеніміз не?
9. Флюороз дегеніміз не?
10. Флюорозды андай трлері бар?
11. Мрмр ауруы дегеніміз не?
12. Стейнтон – Капдепон дисплазиясы дегеніміз не?