араанды мемлекеттік техникалы университет
Азастан Республикасыны ылым жне білім министрлігі
араанды мемлекеттік техникалы университет
Реферат
Таырыбы: ____________________________________________
__________________________________________
абылдаан:
| (аты-жні) |
| (олы) (кні) Орындаан: |
| (аты-жні) |
| (группа) |
Отбасы ыы, ымы негіздері мен принциптері.
Отбасы ыы некелесу, туысты, бала асырап алу жне баланы отбасы трбиесіне абылдауды басада нысандарына орай, пайда болатын яни отбасы атынастарын, зіндік жне соан байланысты мліктік атынастарды, яни отбасы атынастарын реттейтін ы саласы болып табылады. Отбасы ыыны пнін райтын оамды атынастар зіндік (млітік емес) немесе мліктік болуы ммкін. Мліктік жне зіндік ыты баса да саларыны бірінші кезекте азаматты ыты реттейтін пнін руды ммкін. Біра, аталан атынастарды басымдыы, бір жаынан, азаматты ыта, екінші жаынан, отбасы ыында бірдей емес. Азаматты ыты негізгі міндеті мліктік атынастарды реттеу болып табылады. Ол зіндік атынастарды, олар мліктік атынастардан туындайтын болса, немесе андай да болмасын зіндік атынастарды реттеу туралы арнайы нсау болса ана реттейді. Бан керісінше зіндік атынастарды реттеу отбасы ыыны негізгі міндеті болып табылады. Отбасы ыыны пніне кіретін мліктік атынастар жеке адамны ытары мен міндетттеріне байланысты болады. Отбасы ыыны азаматты ытан айырмашылыы да, міне, осында жатыр.
Сонымен бірге жеке атынастарды артышылыы жнінде озаанда мынаны ескерген жн: бл атынастарды барлыы бірден ыты реттеуге жатпайды. Профессор О.С. Иофоде атап крсеткенде, жеке отбасы атынастырына жататын зады трыда нормалауды обьектік ммкіндіктері белгісі бір држеде шектеулі болады да, сырттан баылауды ырынына шыып кетеді.
Сондай-а оларды бір-біріне деген жеке сенім сипатында неке отбасы атынастарныны ерекшелігі болып табылады. Мселен, бала асырап алу, бала асырап алушы мен асырап алунышыны арасында зара сенім атынастары орныан жадайда ана з масатына жетеді.
Бл ерлі-зайыптыларды, ата-аналар мен балаларды, ораншылар мен аморшыларды жне аморлыа алынандарды арасындаы атынаса да тн нрсе. Отбасылы атынаса атысушыларды зара арым-атынасында жеке сенім болмаан жадайда немесе оны жоалтан жадайда мндай атынастарды неке жне отбасы туралы за нормаларымен ыты реттеу тиімсіз немесе тиімділігі шамалы болады.
Отбасы ыын зертттеуші кеес алымы Е.Н. Вороженкин, зіндік сенімге ие бола алмаан отбасылы атынастарды жасанды деп есептеу керек. Кп жадайда мндай атынастар тоталуы тиіс немесе ол баса жолымен реттелді деп жазды.
Отбасы — оамнын, бастапы ясы. Сондытан мемлекет отбасына ерекше аморлыпен арайды, ммкіндігінше оан кмек крсетеді, кімні болмасын оан засыз араласуына жол бермейді. Демек, мемлекет те адамдара, некелі болып мір ран отбасына, белгілі млшерде талап та ояды. Талаптар коя отырып, мемлекет некелілерге, отбасына каморлы крсетуге міндеттенеді. Бл талаптар тегіннен-тегін емес, ол азаматтарды (жеткен жетістігі мен есеюіне жне т. б.), коамны (жасы отбасы — игілікті негізі) камы шін ойылады. Сондытан отбасын ру шін зада аралан жадайлар жасалуы керек. Некелік жас ерлер шін — 18 жас, йел-дер шін 17 жас болып белгіленген. Кейбір жадайларда йелдер шін некелік жас бір жыла ысартылуы ммкін. Некелік жасты бір жыла ысарту шін некеге труа ниеттенген ыз тінішті зі жазуы керек. Мндай тінішті кызбен келісе отырып, оны ата-анасы немесе асырап алан баса да туысы жазуына да болады. Некелік жасты бір жыла кемітілуі туралы мселені жергілікті кімшілік шешеді. детте, некелілікке абілеттік адамнын 18 жасынан басталады деп танылан (адамдар бл ыын з еркінше шешіп, з ісіне зі жауап береді). Егер некеге тру 17 жаса толмайынша рксат етілмесе, 18 жаса толанда бл мселе толыынан шешілетіні белгілі. Мны зі, атап айтанда, ерлі-зайыптыларды бала трбиелеудегі тен кыын, мліктерді пайдалану, таы баса отбасы міріндегі те ыты міндеттер мен мселелерді шешіп, айындау шін де ажет.
Отбасыны зіні тарихи згерісіне байланысты бл функцияларды араатынасы да згеріп отырады.
Отбасыны формасы мен атаратын міндеттеріні (функциясыны) згеруі, сайып келгенде, ндіргіш кштерді дамуына, яни адамны шыу тегін айындайтын элементтерді дамуына байланысты болады. Бл жнінде Ф.Энгельс зіні «Отбасыны, жеке меншікті жне мемлекетті шыуы» деген ебегіні кіріспесінде былай деп жазды: «оамны материалистік ымына сйкес тарихтаы шешуші кш сайып келгенде мірді тікелей ндіру жне дайы ндіру болып табылады. Алайда, ндіріс те екі трлі болады.
Бірінші жаынан – тіршілік ажеттерін: азы-тлік, киім-кешек, баспана жне бларды ндіру шін ажетті ралдар ндіру;
Екінші жаынан – адамны зін ндіру, рпаты сіру.
Белгілі тарихи дуірде жне белгілі бір елде мір сретін адамдарды оамды атынастары ндірісті осы екі трімен: бір жаынан, ебекті, екінші жаынан, семьяны даму дрежесімен аныталады…» (6, 59)
азір оамдаы отбасы кіші леуметтік топ ана емес, ол сондай-а ыты институт та болып табылады. Кіші леуметтік топ ретінде отбасы біратар міндеттерді іске асыратынын жоарыда айтты. ыты институт ретінде отбасы – туысанды жне некелік атынастар арылы зара байланысты адамдар тобы. Олара тиісті ыты нормалара сйкес белгілі бір ытар мен міндеттер берілген.
Отбасыны зіндік тарихи даму формалары бар. Мселен, адамдарды ндіріс тсіліне сйкес отбасы да леуметтік топ ретінде тарихи дамып отырады.
Отбасыны тарихи дамуыны ылыми-материалистік теориясына сйене отырып, американды алым Льюис Морганны этнологиялы зерттеулерін пайдаланды: ол за уаыт бойы солтстік американды ндістерді Сенека тайпасында трып, жргізген байауларын, атап айтанда, оларды туысанды жне отбасылы атынастарына жасаан зерттеулеріні нтижелерін пайдаланды.
Морганны зерттеулеріне негізделген жорамал бойынша, адамзат оамы тарихыны бастапы кезеінде адамдар арасындаы жынысты атынастара ешандай шек ойылмаан – лкендер мен жастар, балалары мен ата-аналары атынаса берген. Бл жабайы не жартылай жабайы кез болатын. Морганны жне баса зерттеушілерді длелдеуіне араанда, отбасылы атынас промискуитет (жалпы аралас-.Р.) деп аталатын бл кезенен кейін бір андастар отбасы, снидиасмикалы отбасы жне моногамиялы отбасы кезедерінен ткен.
Бір андастар отбасы топты некеге негізделеді, мнда жынысты атынастар тек бір рпаа жататындар арасында ана рсат етіледі. Бір рпаа жататындарды брі, яни аа-інілер мен апа-арындастар туысандыына арамастан бір отбасын ран. Мндай семья эндогамиялы (жаын туыстар арасындаы жынысты осылу дегенді білдіреді) топ болады, йткені оан бір руа немесе тайпаа жататындар кіреді. азіргі кезде мндай отбасылар жо, біра кейбір халытарда аайынды екі адамны балаларыны йлену фактілері кездеседі (збектер, арабтар т.б.).
Бдан кейін біртіндеп эндогамиялы принцип экзогамиялы принциппен, яни руаралы некелесу формасымен ауысады. Бір руды бір топ ыздары (апалы-сілілер) баса руды бір топ туысан жігіттеріне шыатын болан. Бл бір йел мен бір еркектен тратын отбасына кшуді алашы адамы болды.
Бір еркек пен бір йелден тратын моногамиялы отбасыа туді тарихи типі синдиасмикалы отбасы болды – ол жабайылытан варварлыа ту кезеінде пайда болды, ал полигамиялы (кп йел алу формасында) тек еркектерді ана еркіне тиді. Отбасыны бл формасында баланы шын биологиялы кесі белгілі болатын болды да, мны зі рулы оамны ыдырап, жеке меншікті, осымша німні шыуына, сйтіп моногамиялы отбасыны тууына жадай жасады.
Моногамиялы отбасы патриархалды атынастара негізделгендіктен отбасы басшысы еркек болды, отбасыны ажырасуы да еркекті ана еркімен болатын болды.
азіргі заманы отбасыны негізгі типтері згеше. азіргі заманда бір типті отбасы жо. Отбасылы атынастарды формалары трліше болуыны себебі, белгілі бір оамны даму дрежесімен жне ондаы оамды атынастарды сипатымен аныталады. азіргі кезде отбасыны типтері мыналар: тотемдік ауым (ру), патриархалды туыс топ, патриархалды отбасы жне жеке отбасы.
Тотемдік ру бізді заманымызда лі де болса кездесетін е кне отбасы формаларына жатады. Мндай отбасылар Австралиядаы кейбір тайпаларда кездеседі. Ру мшелеріні жеке — дара есімі болмайды екен, бріні орта есімі болады. Мндай отбасындаы неке жеке болмайды, жалпы (орта) болады екен, баланы кесін анытау ммкін емес, бала шешесіні есімімен аталады. Мндай отбасы кейбір кшпелі тайпаларда кездесді.
Патриархалды туыстар тобы (туысты отбасы) ткен замандарда ндіеуропалы халытарды брінде болан, ал кейбір халытарда азір де бар. Бларда бірнеше рпа бірге трады, есімдері де жалпы болады. Бл рпаа жататын отбасы мшелеріні брі туысан аа-іні жне апа-сіілі болып табылады. Отбасыны басшысы біреу – ол отбасыны атасы болады.
рпатарды шыу тегіне арай бл отбасы матриархалды немесе патриархалды отбасы болды. Біріншісі – отбасыны е кне трі. Мнда бір йелді кп кйеуі болуы жиі кездеседі. Мндай отбасы тибеттіктерде жне Отстік ндістанда тратын тода деген халыта кездеседі. Патриархалды отбасыны басшысы – еркек. Сондай-а баланы тегі бір мезгілде ке жаынан да, шеше жаынан да аныталатын екі жаты отбасы да кездеседі. Бл жеке отбасыны тріне тетін тпелі форма болып табылады. Моногамиядаы патриархалды отбасында отбасы басшысы млікті бірден-бір иесі болып саналады. Бл-жеке меншікті шыуына байланысты болан отбасылы атынас. Бл отбасыны мшесі – ері (ыты брі еркектікі), йелі, лдары (кесі лгенше), ыздары (трмыса шыып кеткенше).
Жеке отбасы – бгін тада дниеде е ке тараан отбасыны трі. Бл отбасы енді тек леуметтік топ ана емес, сондай-а за жзінде бекітілген топ.
орыта келгенде, отбасыа мынадай анытама беруге болады: азіргі заманы отбасы – ерлі-зайыпты екі адамны арасындаы некеге рылан негізгі леуметтік топ, отбасыа сонымен бірге рпатары (л-ыздары) да кіреді. Отбасыны функциясы — бала тауып, трбиелеп сіру, ерлі-зайыптыларды жынысты, эмоциялы сезімдерін жне баса (леуметтік, экономикалы) ажеттерін теу.
Отбасы наты оамда мір среді, сондытан отбасыны жалпы сипатымен атар зі мір сретін оамды атынастарды мазмнына сйкес ерекше белгілері де болатыны тсінікті.
р елді, лтты отбасын ру жолдары ртрлі. Соан байланысты бала трбиесі де ерекше. Отбасы трбиесі мір згерісіне шырап отырады. Мселен, азаты ертедегі, кеес заманындаы жне бгінгі бала трбиесіндегі згешіліктер осындай.
азастан Республикасыны 1991 жылы туелсіздік алуы, лемдік дегейде егеменді ел ретінде айын танылуы, сондай-а президенттік басару нысанындаы демократиялы мемлекеттік жне жаа азаматты оамны тууы, нарыты атынастар жйесіне кшуі, объективті ажеттіліктерге байланысты болып отыраны оамды сананы тбегейлі згерістер шеберін кеейтті.
Отбасында адам мірге келеді, тй-тйлап басады, бірінші уанышы мен иындыын кездестіреді, седі, неді, одан лкен мірге аттанады. Осы жерде кптеген сратар туындайды. Олар:
Отбасы деген не?
Оны мні неде?
оамда андай рл атарады?
р адама не береді?
Осы сратарды жан-жаты арастырып, шешу кезінде кптеген ойшылдар, алымдар атсалысан. Мысалы: ежелгі грек ойшылы Платон «Адамдар отбасын ру шін болаша мірдегі серігіні андай отбасынан шыанын, оны ке-шешесі мен ата-бабаларын жасы білуі ажет» (7,52) деген екен. Ал, Аристотель болса, «отбасы — адамдарды арым-атынастарыны е бірінші трі жне ол мемлекетті бірінші кішігірім блігі» деп санаан (7, 54).
Классикалы неміс философиясыны кілі Кант отбасы мселесін арастыра отырып, ондаы адамдарды ыты мселелеріне кп кіл блген.
Фихте отбасыны негізі-махаббат десе (7, 56), Гегель бірінші болып отбасы мен некені тарихи формаларын крсеткен (7, 58).
19 асырды екінші жартысынан бастап отбасына деген тарихи кзарастар толытырыла тсті. Мысалы, 1877 жылы шыан «Ежелгі оам» (8, 49) атты кітабында Л. Морган отбасыны тарихын, оны некелі арым-атынасын, экономикалы, леуметтік дамуын жне ызметін арастыран. Одан кейінгі уаыттарда отбасы туралы марксистер де жазды. Соны бірі — Ф. Энгельсті 1884 жылы шыан «Отбасыны, жеке меншікті жне мемлекетті шыуы» атты ебегі (6, 48). Мнда Ф. Энгельс жаняны тарихи категория ретінде арастырып, оны формаларыны байланысын, даму жолдарын крсетті.
Француз аартушысы Ж.Ж.Руссо, швейцарлы И.Г.Песталоцци, орыс педагогтары К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,т.б.з ебектерінде отбасы трбиесін арастыран (9, 53).
Отбасындаы трбие мселесін кптеген леуметтану, философия, психология, педагогика, демография, ы, дептану, тарих, т.б. ылымдарды арастыруына байланысты кптеген анытамаларды кезіктіруге болады. Бл да дрыс шыар, йткені, барлы ылымдарды бірдей анааттандыратын бір анытама табу те иын. Олай болса, отбасыны бірнеше анытамаларына тоталайы. Жоарыда айтандай, отбасы-жаня-семья-йелмен-брі бір ымды білдіреді. Сондытан кейбір жерде отбасы, кейбір жерде жаня деп ала береміз (.Р.)
Философиялы трыда «отбасы» — оамны ажырамас рамды, мірде зор мні бар кішігірім йымы деп санаса, леуметтану ыымында отбасы — некеде жне андас туыстар негізінде рылан кішігірім топ деп берілген. Оны мшелері бір-бірімен трмысты, моральды жауапкершілік, зара жрдем крсету арым-атынаста болып, леуметтік рылыс ретінде оамны экономикалы базисіні дамуына байланысты згертіп, жекелей дербестікте болады деп крсетеді.
Ал, педагогикалы – психологиялы трыда отбасы – ата-ана мен балалар арасындаы, ерлі-зайыптыларды жне баса да отбасы мшелеріні арым-атынасыны тарихи наты жйесі болып табылады.
аза тіліні тсіндірме сздігінде «Отбасы» — зіне, «неке мен андас туыса негізделген шаын топ» (10, 54) деп анытама берілген. Оны ерекшелігі- трмысты ортатыы, зара кмек жне рухани жауапкершілік арылы байланысан. оаммен, бкіл оамды атынастарды жйесімен тыыз байланыста бола трса да, отбасы — оамды мірге араанда адамдарды белгілі дрежедегі дербес сырлас тобы.
Отбасы мірі материалды жне рухани рдістермен сипатталады. Табии-биологиялы жне шаруашылы ттыну атынастары оны материалды жаын раса, рухани жаын ыты, адамгершілік жне психологиялы атынастар райды.
Отбасы мселелері ТМД елдеріні алымдары В. И. Зацепин, В. Д. Цимбалюк, Г. К. Матвеев , Ю. И. Семенов, Н. Е. Соловьев, А. Г. Хрипкова, З. Я. Янкова, ал азастанда С.алиев, М.Жарыбаев, Ж.Б. оянбаев, К. Бейсенбиева, М. Тажин, Б. Аяанова секілді алымдарды ебектерінде арастырылан (11, 26).
Бл алымдарды тжырымдалары бойынша отбасы — адамдарды, яни некелік негізде осылан еркек пен йелді, оларды туан немесе тумаан балаларыны, кей кезде баса да бірге тратын жаын адамдарыны арым-атынасты, бірлестік формасы. Авторларды ойынша бл анытама барлы отбасыны кез келген даму кезедеріні мні мен сипаттарын арастырады.
Дниежзіндегі рбір халыты зіне тн отбасы тарихы бар. Сол сияты, аза отбасы да зіне тн ерекшеліктермен сыйпатталады. азаты отбасы мселесіне байланысты брын-соы жазылып, кезінде баспа жзін крген лкенді-кішілі ылыми маалалар мен монографиялы ебектер, деттік ы туралы жинатар мен азаты ауыз дебиеті — фольклор деректері де кптеп табылады. Мселен, орта асырлы лама ойшылдар Сади, Науаи, Кей Каусты отбасы мселесі тірегінде айтан нды пікірлеріні баа жетпес ебек екендігіне ешандай кмн жо. Мнда отбасында балаларды трбиелеуге маыз беріледі. Отбасындаы трбие міршілдік аидалара негізделіп, ата-ананы балаа деген атынасын анытайды. Отбасыны бірлігі оны мшелеріні бір-біріне адамгершілік, экономикалы, ыты т.с.с. зара жауапкершіліктеріне, тсініктеріне, сонымен атар эмоцианалды (сезімдік) жаындытарына негізделеді. Бір жаынан отбасы — адамдарды зіні ішкі мірін, пияларын, сырларын, арсы тран сырты серлерден ызанышпен орайтын тйы бірлестік. Егер отбасыны ішкі мірін оама ашы етсе, онда ол бірден ыдырап, кйзеліске шырауы ммкін, ал екінші жаынан, отбасы адамдарды оршаан ортаа, оама ашы, айын бірлестігі. Мндай отбасыда з мселелері оам мселелерімен атар арастырылып, шешімі де ыдырамайды. Керісінше, отбасыны дамуына ауіпсіздік жне сатану сезімдерін амтамасыз ететін ммкіндік туызады.
андай да тйы, жабы отбасы боланымен ол оамсыз мір сре алмайды. йткені оны мшелері жан-жаты леуметтік топтара, яни ндірістік, оу жымдарына, балалар йымдарына, оамды йымдара, сонымен атар сауда, денсаулы орындарына атысты, ондаы адамдармен тыыз байланыста болады.
Сонымен атар отбасы оамды арым-атынаса оны барлы міріні рдісіне ыпалын тигізе алады. Отбасы адамдара ажеттілігін анааттандырып ана оймай, біратар леуметтік функциялар орындалып, оамны леуметтік рылымы, бір элементі болып табылады.
Отбасы мшелелері бір-бірімен тыыз байланыста, ерекше жанашырлы, сйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-біріні міріне, тадырына елеулі ат салыса алады. Бл жерде бір немесе бірнеше рпа отбасы болып іріктелінеді. Екі рпаты отбасыда: йелі мен еріні, ке мен шешені, балаларды, ааларды жне арындас, сілілерді рлі негізделеді. Ал, ш рпаты отбасыда ата мен жені, ене мен атаны, кйеу бала мен келінні, айындар мен балдыздарды рлі осылады.
Отбасындаы ата мен баланы арым-атынасына ешкімні кмні жо. Ана баланы мірге келеді, а стімен таматандырып, лдилейді, сіреді. Ал, ке мен бала арасындаы арым-атынаса ртрлі кзарастар мен тжырымдар бар. Біреулер-балаа кесі йелі арылы байланысады десе, екіншілері ке мен баланы байланысы тек экономикалы жне эмоционалды кмекте дейді, ал шіншілері «кені баласына деген ниеті, жасаан жасылыы- оларды анасын сюі» деген ойда. алай болса да кені рлі ананы рлінен кем болмауы керек. Ол тек р адамны жауапкершілік сезіміне байланысты болады.
алым-педагогтар мен психологтарды ойынша балаа ке-шешесіні арым-атынасы мен оларды берген трбиесіне жететін мір жо. Балаларды дрыс алыптасуы оларды отбасындаы сйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйласты, жауапкершілік, айырымдылы, сезімталды, т.б. адамгершілік асиеттеріні даму негізіне байланысты болады.
Сонымен отбасыны зіндік даму тарихы бар. Отбасы — кішігірім мемлекет, леуметтік топ. Ол алашы адам баласы пайда болан кезенен бері арай дамуда. Ертеде отбасын ру — кнкріс амынан, ерлі-зайып атынасынан, рпа келуден туындаан.
Бгінде отбасыа мынадай анытама беруге болады: азіргі заманы отбасы – ерлі-зайыпты екі адамны арасындаы некеге рылан негізгі леуметтік топ, отбасыа сонымен бірге рпатары (л-ыздары) да кіреді. Отбасыны функциясы бала тауып, трбиелеп сіру, ерлі-зайыптыларды жынысты, эмоциялы сезімдерін жне баса (леуметтік, экономикалы) ажеттерін теу.
Отбасы наты оамда мір среді, сондытан отбасыны жалпы сыйпатымен атар зі мір сретін оамды атынастарды мазмнына сйкес ерекше белгілері де болатыны тсінікті.
Отбасы туралы философ, педагог, психолог, леуметтанушы, мдениеттанушы, т.б. алымдар анытама беріп, ебектер жазып, осы проблеманы негізін алаан.
Пайдаланан дебиеттер тізімі
1.аза Совет энциклопедиясы, Алматы, 1976
2.аза Совет энциклопедиясы, Алматы, 1974
3.аза Совет энциклопедиясы, Алматы, 1978
4.аза Совет энциклопедиясы, Алматы, 1977
5.Сб. Проблемы социологии, М,. 2006
6.Энгельс Ф. »Отбасыны, жекеменшікті жне мемлекетті шыуы», Алматы, 1984
7.»Мысли и изречения», М,. 1965
8.Морган Л. «Ежелгі оам», Алматы, 1956
9.Бегалиев Т.Б. «Педагогика» Лекциялар курсы, Тараз, 2002