Абылдау жне оны балалы кездегі дамуы

2.Теориялар,зерттеген алымдар

Соны 15-20 жыл ішінде казіргі психологияда абылдау мселесіні тбегейлі згерістерге шыраанын сіздер жасы білесіздер.

Осы таырып тірегінде брыны баыт пен азіргі тжірибелік зерттеу арасында ызу талас-тартысты боланынан да хабардарсыздар. Психологиядаы эксперименттік зерттеулер абылдау туралы ілімді рылым (гештальт) психологиясы трысынан іздеетіріп, брыны ассо-циация психологиясында ірге тепкен дстрлі дістерге арсы ойылды. абылдауа атысты тжірибелік зерттеулер арылы жинаталан материалдарды молдыы соншалы психояогияны зге таырыптарымен салыстыранда, абыдау толы іздестірілген мселелер атарына жатады.

Зертгеу нтижелеріні мнін сіздер жасы тсінесіздер. Дегенмен мселені мазмнын бір-екі сзбен еетеріізге тсірейін.

Психикалы тіршілікте ассоциация заына негізделген басты тсініктерді брі ес процесіне атысты жне есті кызметіне тіректелген. Осындай тсініктерге тірекгелген абылдауды да ассоциация психологиясындаы тйсікгерді жиынтыы деп санайды. Ес процесі де ассоциация байланыстарына сйене отырып жекелеген елестер мен еске тсірулер белгілі жйелі ізбен жасалып отырады дейтін пайымдау жасалады. Міне осындай жйттерді байланысты болуына абылдау да жатады деген тсінік алыптасты.

Жекелеген бытыраы нктелер мен блшектер ттас дене, не крнекті тла алай пайда болады? – деген исынды сра туьш, сол нрселер мен тлалар бейнесін біз алайша танып білеміз, лде алай абылдай аламыз? деген мселені мнін тсіну керек болады. Мнлай сратар психолотиядаы ассоциация баытына тн болатын.

Осындай сратара сйкее абылдау процесі де жекелеген нрселерді блшектерінен зара млшерлес шашыраы блшектеріні жинаталып кз кабыыны торына сер етуі арылы кзбен кріп абылдау процесін тудырады. абылдауды бл сипаты бойынша кз алдымызда тран нрсені блшектері кзге сер етіп, олар миды алаптарында озу тудырады, зара байланысып ттасады да, орталы жйке жйесі арылы бірігіп абылдау процесін жасайды.

абылдау туралы ассоциация теориясыны дрменсіздігі бекерленіп, ол рылым психологиясы тарапынан сыналады. Бл баыт – психикалы процестерді мнін тжірибе арылы зерттеп, адам тіршілігіндегі психикалы кбылыстарды брі де рылымды сипатта болады, нрселерді кріп абылдау ттас трде бейнеленеді. Сйтіп дстрлі ассоциация психологиясыны басты принциптеріне арсы шыты. рылым психологиясын жатаушылар абылдауды тйсіктен, елестен сапалы айыр-машылыы бар екенін жне оларды жиынтыы емес екендігін крсетті. рылым психологиясындаы мдай принцип пси-хикалы тіршшікті зге де процестеріне атысы бар деген пікірді олдап, бл кзкарасты шындыын тжірибеде зерттеу нтижелерімен анытады.

Осы орайда В.Келерді олда сірген тауыа жасаан тжірибесімен танысып крейік. Тауы екі трлі тсті нрселерді арапайым ассоциациялы осындысы ретінде емес, оларды арасындаы айырмашылыты крсететін жиекті ттас тсірілген жарыа лайыты абылдаан. Тстерді шегі жарык беру арылы згертілгенімен абылдау жиегі брыныша алпын сатап згермеген. Тжірибені бл тсілдері алдымен тменгі сатыдаы хайуанаттара, одан кейін адам тектес маймылдара, аырында бл тжірибені тсілін згертіп балалардын абылдау процесін анытауа олданан. Тжірибе орытындылары абылдаудаы ттасты сипаты оны бліктерін згерткенмен брыны алпын сатап алан. Осы тжірибе керісінше ттасты рылымды згертіп жргізгенде де абылдауды пайда болуындаы ттасты саталатыны белгілі болан.

Енді осы баытта Г.Фолькельтті рмекшіге жасаан тжірибесімен танысайы. рмекші ясына шыбынды зі шып келендей етіп тастайды. Осы мезетте рмекші шыбынды стап жеуге рекеттеніп, оан мтылады. Ал сондай шыбынды блшектеп рмекші ясыны шегіне ойанда рмекші оан реакция да жасамаан. Бл рмекшіні з жемісін ттас тріде абылдайтындыын крсетеді де, ал блшектенген шыбын оан ажетсіз нрсе болып алан.

К.Готгшальд тжірибелеріне назар салайы. Зерттеуші сыналушыа крделі затты блшектеріи жекелеп алып, оларды сыналушыа жздеген рет крсетеді де, осы кргендеріді мытпау шін жаттап ал дейді. Баса бір жадайда сыналушыа сол крделі затты блшектерін згеше трінде жинап кеп крсеткенде, брыы жаттап алан блшектерді жне затты танымай алады. Демек, бл орайда брыы ттас трінде абылданан затгы рылымы згерген сон оны сыналушы тани алмаан.

Мндай тжірибелердін, мн-жайы белгілі боландытан, оларды тптіштеп талдап жатуды ажеті бола оймас деймін.

Балалар психикасыны даму ерекшеліктерін тсіну шін абылдау процесін жаа рылым теориясы трысынан арастыруды аншалыты маызы бар?

абылдау жайындаы ассоциация теориясыны мні баланы жалпы психикалык даму ерекшеліктеріне ксас деуге болады. Мндай тсінік баланы туан кнінен басталып, оны бкіл міріндегі психикалы дамуымен тыыз штастырылып, оны бойында сол ассоциация байланыстары негізінде жаа асиеттер алыптасады. Дстрлі ассоциация психологиясыны принциптеріне сйкес ббекті абылдауы бастапы кезінде нрселерді бытыраы бейнесі (тйсік) сипатында болып, ол К.Бюлердін айтуынша шашыраы тсініктерді таылык бейнесіне ксайды дейді.

Мен университетте оып жрген кезімде ббекті абылдауына атысты ерекшеліктерді былайша тсіндіруші еді ббек нрселерді ащы, ышыл дмін ажыратуа абілетті жне ол жылылы пен суытыты абылдай алады, дниеге келген со біраз уаыттан кейін дыбыстарды, заттарды тр тстерін де абылдай алады. Біра мны брі де бытыраы тйсіктер дейтін. Осы баытта тйсіктердін бірсыпыра трлері белгілі бір нрсені асиеттері, сол белгілерді бала бір мезгілді комплексті трде тсініп, соны нтижесінде абылдауы пайді болады дейтін-ді. Ббекті комплексті сипаттаы абылдауа жекелеген тйсіктерден ерекшеленіп труын кейбір зерттеушілер бір жастаы бала дамуын айлы мезгілдерге бліп арастыруы мен салыстырып крген. Олар 4 айлы баланы абьшдауы нрселерді зара байланысы трінде ттас сипатта болады деп, санайды. Ал сол зерттеушілерді кейбіреуіні айтуынша абылдау ббекті 7 не 8 айлыында пайда болады.

рылым психологиясыны кзкарасы бойынша баланы абылдауы жайындаы тсініктерге сын кзбен карап, жалпы абылдау зара байланысыз бытыраы блшектер жиынтыынан ралады дейтін идеяа арсы шыып, абылдауды дамуы тменгі сатысынан бастап нрселердін ттас тріндегі бейнесі деген пікірді остайды.

Кёлер «Адамны абылдауы» деп аталатын ебегінде адамны абылдауы да нігізінен хайуанатгарды абыллау задылыына сас, біра адамны абылдау асиеті хайуанаттармен салыстыранда лдекайда нзік, наты рі айын сипатта болады дейді. Сонымен бірге, Келер адамны абылдауы жануарлара араанда жоары дрежеде тратындыын айтады.

рылым психологиясыны кілдері, даралап айтанда, Фолькельтті балаларды абылдау процесіне атысты зерттеу-лерінде абылдауды ттасты асиеті нрестелік кезенен басталады жне сол сипатта алыптасады деген пікірі бл аымды тыырыа кеп тірегендей болды. йткені рылым психологиясы кілдеріні абылдауды баланы нрестелік кезенен басталып, оны мні ттас сипатта болады деп санауы сынар жаты орытынды еді. Осы жадайда мынадай мселені мн-жайын анытау кажет болды.

Егер абылдау нрестелік кезенен бастап нрселерді ттас бейнесі ретінде альштасатын болса, онда балалар мен ересек адамдарды абылдауы арасында кандай айырмашылык бар?

Бл мселені шешуде ылым психологиясыны кілдері здеріні осалдыын байатты жне здері іздестірген фактілер мен теориялы тжырымдарын дйектей алмады. рылым психологиясыны абылдау процесі жайындаы дрменсіздігі бір жаынан, бл аымны зерттеу жргізудегі методологиялы саяздыын крсетсе, екінші жаынан,ттасты деген ымны мнісін тсіндіруде метафизикалы кзараса рынанын байатты. Нтижеде біздер рылым исихологиясы аымындаы бірімен-бірі сабатас екі пікірмен штасты. Оны бірі – .Готтшальд пен К.Коффка зерттеулері. Бл екеуі де абылдауды адамны даму кезедеріне орай алайша даму сипаттарын ажыратыи крсете алмады. Ал екіншісі – Фолькельт зерттеуі. Бл зерттеуде абылдау адамны барлы даму сатыларында нрестелік кезеінде алыптасан бірттас рылымды сипатта болады деп аныталады. Ол барлы нрсе згеріссіз з кйін сатайды деген пікірге сйенді.

Бірінші – затты шамасын абылдауды тратылыы. Егер мен зындыы бірдей екі затты (екі аламды) стап трып кз алдыма жаындататын болсам, кз абыны торына сол екі затты бірдей бейнесі тседі, Егер сол аламны бірі екіншісінен 5 есе зын болса, онда осы екі аламны р айсысыны шамасы трліше болып бейнеленеді. Демек аламны зын-ысалы болуы екі трлі тітіркендіргіш тудыратын боланы. Бл тжірибені одан рі жргізіп, сол аламны зынын кз алдымнан 5 есе ашытатса онда екі трлі аламны кз абыындаы тора тскен бейнесі шамалас болар еді. Біра осы зындыы екі трлі аламны зынын ашытатып, оны екеуін де атар абылдаса оларды зындыы трліше екендігі айын байалады.

Нрселерді шама-шары мен тр-тсіні тласыны тратылыына атысты зге де асиеттерімен толытыруа болар еді. Бл мселені брі тікелей баыланатын асиеттер рылымы деп аталады. Тікелей баылауды зі таы да заттарды дрыс абылдай білу. Содытан біздер тікелей баылау нтижесінде нрселер мен былыстарды лпырып згеруі кеістікте орналасу жадайына арамастан, оларды брмаламай дл сол кйінде траты жадайында абылдаймыз.

Бізді нрселерді айын абылдап, оларды реттеп отыруа байланысты кптеген зекті мселелерді арастыруда басты масатымыз – балаларды абылдау процесін дамытуа арналан. Бл масатты жзеге асыру жолында ажетті проблемаларды шыдыын ашып беретін тиісті зарттеулерді іске асыруда ассоциация психологиясы мен рылым психологиясыны кілдері кедергі жасап, оларды іздестіруді рістетуге тосауыл болды.

Бейнелерді тратандыру ниетімен жргізілген батыл тжірибелер затгар мен оларды ашытыы арасындани атынас Эмарт заына айшы кері пропорциялы болатындыын крсетеді. Егер бл жорамал акикат болса, ода заттарды біздерден нерлым ашытатан сайын оларды кішірейіп крінуін. тсіндіру иын болар еді. Сондыктан мндай тжірибені йлесімді етіп жргізу шін мынадай тсіл олданан тиімді болар еді. Заттар бізді кз алдымыздан те тез шапшадыпен озалып, кетілуі керек. Сонда біздер кз алдымыздан кетілген заттарды згеріп кішірею шамасын аармай алар едік алдануьша берілмейді.

соы зерттеу нтижелері онын Штернмен пікір тартысын тыдады. Штерн дйектері стсіз шыты. Тжірибе орытындылары аталан мселені шешуге Штернні пайым-дауымен салыстыранда, лдеайда арапайым жне крделі трде щешімін табатынын крсетті. Істі шындыы мынадай жйттерді анытады: абылдау басыштары (заттыы, сапасы, атынасы) балаларды абылдауын сипаттауда жарамсыз кз-арас екедігін крсетті. Мндай пайымдаулар балаларды сйлеу рекетіні даму сатыларына лайыты екен.

Баланы сйлеуі детте жеке сздерді атаудан басталады. Бала сйлеуіні бастапы кезінде зат есімді білдіреді; одан рі зат есімді етістікпен байланыстырып, оны сйлеуінде екі мшелі сйлемдер пяйда болады. шіші кезеінде сын есімдерді олданып, е соында здері крген бейнелерді ажыратып, сздік орын дамытады. Бала психикасындаы мдай кезендер абылдау сатыларынан айрыша бала тіліні шыып, сйлеу рекетіні даму кезендері.

Бл фактіні мнін тжірибе арылы зерттеп, оны талдайтын болса біздерді одан да ызыты жйттерге жетелейді. Бл мселені мніл біз арнайы зерттеген болатынбыз. Біз балаа сурет салынан бейнені сынып, осы суреттен кргенін айтып беруді талап ететін болса онда бала сйлеуіндегі кптеген зерттеушілер анытаан сатыларды айын байаймыз. Айталы, бала жасына лайыты оан зі тсінетін картинканы крсетіп, осы суретте крсетілгендерге сап ойнашы десек, ол суреттегі жеке кейіпкер болып ойнамайды. Бл суретте ады шынжырлап алып, оны жетектеп бара жатан адам жне оны оршап алан балалара ойын крсетін жатан сті бейнелеген. Бала суретте бейнеленген кейіпкерлерді даралап ойнамай, ондаы амтылан нрселерді ттас амтып ойнайтьш болады. Бине зерттеулерінде амтылан кпшілікке млім сурет (арт кісі мен баланы ол арбамен жк тасуы) Нейманны Штернні, Мухованын осыан сас мазмдаы зерттеулерімен салыстырып кргенде бала ойындарыны мазмны згеше сипатта болан.

Мен баяндалан мазмдардан ажетті орытынды жасау шін адамны арапайым абылдауына атысты біршама жаа зерттеулерді атап айтым келеді.

Соы кезде эксперименттік психология иіс, дм сияты м-селелерді мн-жайьш зерттеумен шылданады. Нтижеде гене-тикалы трыдан елеулі табыстара жетті. абылдау мен крнекі ойлау тікелей байланысты арапайым сипаттаы абылдау болмайтындытан, біздер иіске атысты абылдау жайында ылыми теориямен штасатын орытынды жасай алмаймыз. Осы ретте балаларды алашы даму кезеінде ызыл тс туралы жалпы тсінігі болмайды, олар ызыл тсті наты кріністерін ана біледі. Сол сияты, біздер иісті брін жалпылап тсіндіре алмаймыз, біра оны алашы оамдары адамдар сияты нрселердін жеке тр-тсін белгілейтіндей етіп ана анытаймыз.

абылдауды зіндік асиеті бірсыпыра биологиялы рудиментгік ерекшеліктерде, адам мдениетіні дамуына сйкес, сіресе иісті абылдау асиеті жоральш кеткендігі байалады.

Бл орайда мен Т.К.Кеннигогті абылдауды арапайым трлері жайында арнайы зертгеу жргізіп, жоары сатыдаы сторекті жануарлармен салыстырып араанда, адамдарды абылдау ерекшеліктері нерлым шегініл дамымай алды деген пікірін костаым келеді.

алан бірнеше минут уаытты таырыпа атысты мселелерге ысаша шолу жасап, орытындылауа рксат етініздер. Біз абылдауды орнытылыы мен маыналыы немесе оны сйлеу рекетімен штастыын алып арастырса та немі мынадай теориялы маызы бар фактіге кездесеміз: рбір адам сайын баталар дамуында жеке процестер ызметі зара байланысты. Дамуда абылдауды ызметі нрселер бейнесін айындай тсетін эйдетикалы еспен штасып, заттарды ттас крнекі трде абылдауа ммкіндік береді. Осындай бейнелер рамындаы абылдау ішкі рекет. Наты абылдаумен бірігіп, оны орнытырады” Алайда, біздер абылдау тиянатылыын анытау ниетімен тікелей сер еткен нрселердін мн-жайын тани алмаймыз. Сол себепті біздер заттарды мнін бірден даралап ажырата білуге реміз жете бермейді. Тжірибе бойынша мынадай жйттердін сыры млім болды. Тікелей абылдау сзбен, сйлеумен байланысты екедігін балалар абылдауыны даму ерекшеліктері крсетті. Бала абылдаан нрселерінін мн-жайын сзбен, сйлеу рекетімен штастырады. Соны нтижесінде оны дниетанымы дамиды. Бала абылдаан нрселерді сзбен жеткізеді. Мндай жйт бала дамуында жекелеген психикалы процестерді зара байланысты ызмет атарып, сананы дамытады. Осы трыдан аланда ассоциция психологиясы мен рылым психологиясыны баыты бірізді екендігін крсетеді.

Біз бл орайда абылдау процесіні трлі сатыларында даму ерекшеліктерін зге психикалы процестер ызметінен бліп алып арастырса онда абылдау жайындаы теорияларды брі дрменсіз шындыа сай келмейтін кзарастар дер едік. Дегенмен мен баланы даму процесінде алыптасып отыратын психикалы ызметтер психологиялы жйелер деп атар едім.

Сонымен, тжірибелік зерттеу нтижелері баланы барлы дерлік даму кезендерінде р трлі жаа жйелерді пайда болып отыратындыын ашып крсетіп, сол жйелер ішінде абылдаудын зіндік асиеттеріні бар екендігіне кзіміз жетеді.

Жеке процестер атаратын ызметтер арасында жаадан пайда болатын байланыстар мен даму нтижесінде абылдау зіні даму сатысында алыптасан бірсыпыра асиетгерінен ажырап, «бостанды* алады. Енді ондай ызметтер зге процестерді еншісіне ауысып, зіндік жаа сипатка ие болады.

Ойымды айталамау щін айтайын деген сзімді бір сзбен білдірейін: абылдауда бастапы даму кезеі имыл-озалыспен тікелей байланысты боландыын тжірибелік зерттеулер анытады. Ол тікелей сезіп білудегі имыл-озалысты тек бір жаын ана білдіреді, ал жылдар бойы даму нтижесінде абылдау зіндік маынаа ие болып, имыл-озалыс рекеттерінен арылады. Осы салада К.Левин згелерден арты енбектенген зерттеуші. Ол бала абылдауындаы имыл-озалыс ішкі процестерді дамуымен бірге- альштасан дейді. Левин баланы абылдауы имыл-озалыспен байланысты зге де ерекшеліктерден блектеніп зіндік айын сипатка ие боланда крнекі ойлаумен байланыспауы ммкін деген пікірді олдайды.

Г.Фолькельт, Крюгер жне т.б. лейпцигтік зерттеушілер абылдау бастапы дамуында имыл-озалыс рекетімен андай байланыста болса, сезім кйі жне реакциялы эмоциямен де сондай тыыз байланысты деп санады. Крюгер абылдауды «сезім тектесті эмоциялык абылдау» деп атауды сынды. Дегенмен ол зіні соы зертгеулерінде бл пікірінен бас тартып, балалар абылдауыны аффектімен” сезім-эмоциямен тікелей байланысты болмайтындыына біртіндеп кз жеткізді.”

Ттас аланда, біздер Лейпциг зерттеушілеріне жете мн беріп, оларды психологиялы ызметгер жайындаы наты зертгеулеріне тиісті баа бердік. Оларды зерттеулерінде абылдауа атысты біршама мселелерді- амтыланын крдік.

Бдан былайы Лейгадаг зертгеушілеріні ебектері здеріні методолоиялы кзарастарындаы ателігіне орай маызы мен кшін жоалта бастадм. йткені абылдауды даму сипатын одан рі зерттеу згеше методологиялык негіздерге тіректеле отырып зертгеуді кажет етті.

Жалпы, біз жоарыда арастыранымыздай мотивация дегенні не екені, оны андай сипаттамалардан ралатыны, сондай-а оны алай зерттелінетіні жайлы біраз тсініктер берілген болатын. Бл мліметтерді барлыы да малімге оны басты міндеті – мотивацияны трбиелеу мселесін шешу шін ажет. Малім оу-трбие процесінде оытуды тек олда да мотивация дегейімен ана шектеліп оймайды, себебі бл баланы кешегі дамуына негізделіп, оны ертегі даму кйіне бадарланбауды білдірер еді. Сондытан мотивацияны трбиелеп, алыптастыруда ерекше ебек ажет.

Ал, ылыма келер болса, лі кнге дейін «оуа дайынды» немесе «мектеп толымдылыы» деген наты жне бірлескен тсінік жоты асы А.Анастазиді (1982) пікірінше, мектеп толымдылыы мектеп бадарламасын мегеруде жеке тлаа ажетті іскерлік, білім мен абілетті байланыстырады. И.Шванцер (1978)мектеп толымдылыын кеірек арастырады. Мектеп жасындаы баланы мектепке оытуа зіні атынасы байланысты белгілі бір дегейге жету деп арастырады. Бл екі тсінік те баланы психикалы функцияларыны сапалы дамуы туралы толы малмат бермейді. Л.И. Божович (1968)мектепке дайындыты зімен-зі байланысан бірнеше психикалы функциялармен бірлікте арастырады. Бл бірлікті дамуы мектепте йымдасан оытуды тиімді дегейлеріні дамуына жадай жасайды. Оуа дайынды аыл-ойды дамуы, танымды ызыулар, тртіпті ырыты регуляциясы мен абілеттіліктен трады. Баланы ырыты тртібі, сіресе танымды процестерді мегеру кезінде байалады, себебі оу рдісінде малім жне рбы-рдастара деген арым-атынас негізгі болып табылады. Мамандарды есептеуінше, мектеп жасына дейінгі балаларда, тртіп ырытыы толыымен алыптаспаан, сондытан бл оыту кезінде кптеген кедергілер келтіруі ммкін. алымдарды зерттеулерінде баланы мектепке дайындыын ш жеке аспектілермен арастырады:

- дене дайындыы;

- психологиялы;

- арнайы.

Баланы мектепке дене дайындыындаы оны денсаулыы, соны ішінде перинаталды даму кезеі, генотипі жне физиологиялы пісіп-жетілу екпініне байланыстылы арастырылады. Баланы мектепке абылданар алдында денсаулыыны жадай кптеген кптеген крсеткіштермен бааланады. Баланы денсаулыыны статистикалы крсеткіші толыымен жіктелмеген, сондытан кптеген зерттеулерде мектеп жасына дейінгі балаларды пайызды крсеткіштері алуан трлі болып келеді. Н.Г. Веселовты (1996)балаларды денсаулыына байланысты жадайларын трт топа блуге болады [14, 116-117 б.].

Бірінші топтаы балалара – денсаулыы мыты балалар жатады. Белгілі бір кезеге дейін баылау баылау барысында денсаулыына байланысты ешандай ауытулар байалмаан балалар жатады. Бндай балалар саны жылдан-жыла азайып келеді. Бл жалпы 1 сыныпа келетін балаларды 10%-дан 20%-а дейінгі балаларды райды. ХХ . Аяына таман мектеп жасына дейінгі балаларды денсаулыыны нашарлауы жоарылай бастады.

Екінші топтаы балалар – алжырау мен стресс нтижесінде инфекциялы аурулармен ауыруа бейім, хронологиялы патология пайда болуы ммкі балалар кіреді. Бл балаларда кейбір органдар мен жйелерді морфологиялы жаынан пісіп-жетілмеуі де байалады. Бл топа кіретін балаларды денсаулыын анытау те крделі. Бл балалара алыптан тыс сл ауыртпалы тсіру, денсаулыыны крт тмендеуіне келеді де, ктпеген аурулармен штасуы ммкін. Осы балалар дрігерлер, стаздар мен лкендер тарапынан баылауа алынбайды, себебі оларды физиологиялы згерісі байалмайды да, бл балалар трасыз оушылар атарын толытырады. Бл балалар 50%-дан 66%-а дейінгі кпшілікті райды.

шінші топ балаларыр трлі хронологиялы аурулармен ауыратын балалар тобы кіреді. Бл балалар кптеген аурулара тзімсіз, имунитеті лсіреген, сондытан ртрлі стрестік жадайлар мен бейімделу дегейлері тмен болады. Мектептегі жктеме кезінде тез лсіреп, бл оларда ауруларды пайда болуына серін тигізеді. Бл балаларда кбінесе, кз ауруы, асазан, тыныс алу жне т.б. аурулар пайда байалады. Бл балалар саны да жылдан-жыла кбейіп келеді. сіресе экологиялы айматарда бл балаларды саны скен.

Тртінші топ балаларымектепке оытуа болмайтын балалар тобы кіреді. Бл балаларды денсаулыы аса байалалатын топ. Бл балалар арасында жиі кездесетін аурулара: жйке психикалы тежелу, тірек-имыл апаратыны бзылуы, кзі крмейтін, естімейтін балалар жатады. Бл анасыны денсаулыында згерістер немесе перинаталды асынуды басынан кешкен аналардан туан балалар. Н.Г. Веселовтызерттеуінше, мндай балаларды психикалы денсаулыыны аман-саулыы, дрігерлерді баалануынша, бес пайлы шкала бойынша, 2,1-2,2 паймен анааттанарлысыз деп бааланады. Бл балаларды кпшілігі арнайы мектептерде білім алады. Бл мектептер балаларды ерекшеліктері мен денсаулыына байланысты бадарламалармен оытылады.

Осылайша балаларды дене дайындыы негізгі фактор болып арастырылады [15, 118 б.].

Арнайы дайынды– оу, есеп жазуды мегеру барысында ажетті іскерлік пен дадылардан крінетін ерекшеліктер. Осы дадылар бірінші сыныпты бадарламасын мегеруге жеткілікті болып табылады.

Психологиялы дайынды–бл интеллектуалды жеке тлалы даму мен эмоционалды-ерік механизмдерін райды.

Интеллектуалды дайындыдегеніміз–бастауыш сынып бадарламасын мегеруге ажетті психикалы процестерді дамуы арастырылады. Е.И. Рогов (1995)алыптасан психикалы процестерді тмендегідей арастырады: [16, 118 б.].

- сенсорлы хабарламаларды абылдауды жеткілікті дифференциациясы, жасы сенсомоторлы координация;

- аналитикалы ойлауды негізі болып табылатын сырты былыстар мен белгілер арасындаы байланысты орната білу абілеттілігі;

- жасы дамыан ырыты еске сатау абілетіні болуы;

- олды са моторикасыны жеткілікті трде дамуы;

- фонетикалы есту негізіндегі дауыстап сйлеуді мегеру;

- алашы символикалы операцияларды мегеру;

- баланы мотивациялы жйесіні пісіп-жетілуі. Бл болашата танымды мотивтерді негізінде жаа білімді мегеруге деген абілеттілікті арттырады.

Жоарыда аталан психикалы функциялар мен процестер барлы балаларда бірдей болмайды, сондытан оуа психологиялы дайынды диагностиканы ажет етеді. Практик-психологтар жмыс барысында кптеген тесттер жйесі мен дістемелерді пайдаланады.

Жеке тлалы дайындызіні тртібін ырыты трде мегере алумен атар, тртіп мотивтеріні иерархиялы жйесіні мотивациялы айматы даму дегейін арастырады.

Жеке тлалы диагностика те крделі. Бл диагностика барысында баланы рбы-рдастар мен ересектерге деген арым-атынасы ана емес, зіне деген арым-атынас, зіні рекеттерін, тртібін регуляциялау абілеттілігі де аныталады. Бл интеллектуалды дайынды пен мотивациялы жйені пісіп-жетілуімен де байланысты. Тртіпті ерікті трде мегере алу мен ырыты ойлауды тмендігі, баланы жйке жйесіні пісіп-жетілуіне байланысты болады. Соны ішінде мадай блігіні пісіп-жетілуі. Мадай алды синдромы дегеніміз – ырыты зейінні трасыздыы, имыл-озалыс немесе тртіпті шамадан тыс озбалыы немесе аырындыы, моторлы реакцияларды ригидтілігін райды. Ал бл ерекшеліктер баланы мектеп жадайына бейімделе алмауына негіз болады. Сондытан миды лкен жартышарларыны пісіп-жетілуі баланы мектепке дайындыын крсетеді.

Сондай-а, оушыларды мектепке жне оу рекетіне бейімделуі.

Мектеп мірі мектеп жасына дейінгі мірден принципиалды айырмашылытармен ажыратылады. азіргі зерттеулерде баланы мектепке бейімделу рдісін те тар маынада арастырады. Негізінде бл проблеманы оу рекетін мегерумен байланыстырады. Мектеп жасына дейінгі кезенен кіші мектеп жасына ту кезеі бл бала міріні бетбрыс кезеі болып табылады. Баланы алдында танымайтын, зіні задары мен принциптері бар ерекше мір бар. Осы жадайда бала тез арада барлы жаалыты мегеріп, бейімделе алуы ажет. Егер бала балабашаа бармаан жадайда мектепке бейімделу те крделі болады. Баланы мектеп талаптарына бейімделуі кптеген психикалы шиеленісті ажет етеді. Балабашада болан балалар оушы рлін абылдауа даяр болады. Мектеп міріні принципалды ерекшеліктері:

- наты жне айын мектеп екпіні: саба (45 минут) жне зіліс уаыты (5 минуттан 10 минут аралыы), бл екпінді бзу ммкін емес;

- р трлі мектеп екпінінде р трлі тртіп ерекшеліктері: натыланан жне саба барысында регламенттелген, зіліс кезіндегі спонтандылы;

- саба барысында леуметтік-рлдік атынастар. Оушыны рлдік позициясын алыптастыру – мектепке бейімделуді тиімді элементі.

- мектеп міріне ажетті шарттарды орындау;

- мектеп жйесіндегі баалауды абылдау.

Осыдан жоарыда аталып ткендей, балаларды оу рекетіне дайын болмауыны бірден-бір себебі, лкен жартышарларды, соны ішінде мадай блігіні ажетті трде жетілмеуінен болады. Физиологтарды баалауларынша, 7 жасар балаларды физиологиялы дамуы бір жарым жасты райды. Баланы жатты 7 жасы – мектеп жасына дейінгі балаларды 5-6 айына, 8 жасар балада 6 айа сйкес келеді. Аталан мектеп жасына дейінгі баланы биологиялы жас айырмашылыы ш жыла тн. Ретардирлі мектеп жасына дейінгі бала мектепке дайын болмайды да, акселерат бала оу бадарламасын мегеруге дайын болады. лкен жартышарларды пісіп-жетілуіні крсеткіштері миды белсенділігі тратылыынан жне 7 жастан бастап электроэнцефалограмма альфа-ритм-декрінеді. Альфа-белсенділікті здіксздігі миды нейроналды рылысыны кші нтижесінде болады. ЭЭГ-ні вариативтілігі 9-дан 10 Гц-ке жиілігіні лаюы жаымды болып есептеледі.Алайда, кптеген мектеп жасына дейінгі балалар мен оушыларда алфа-ритм трасыз жне жиілікті крсетеді. Бл нейроналды жйені пісіп-жетілмегендігіні крсеткіші болып табылады. Бл ретрадивті балалар миды жартышарларды пісіп-жетілмеуі мен алфа-ритмні трасыздыы бірінші сыныптаы балаларды дамуын тежеу мен сабаа лгермеуін туызады. Миды лкен жартышарлары сенсорлы операцияларды дамуына да серін тигізеді. 7 жаста миды проекциялы функционалды жйесі алыптасады. Ол кру жне акустикалы тітіркендіргіштерді р трлі белгілерін абылдауа сезімділікті негізі болып табылады. Оу рекетін мегеру барысында, нейроналды реакцияларды жоары икемділігі жне зіні белсенділігіні ммкіншілігіні жоарылыы нтижесінде сенсорлы процестер миды мадай блігімен баылана бастайды. Информациялы аымда эмоционалды-мнді стимулдар аныталады. Сондытан жеті-сегіз жас информациялы процестер негізінде танымды рекеттерді субъективті мнді сензитивтік кезе болып есептелінеді. Бл миды лкен жартышарларды интенсивті пісіп-жетілуіні нтижесі жне миды проекциясымен оса, ассоциативті дамуды нейроналды жйені жедел дамуыны стимулы болады. Жеті, сегіз жасар балаларды абылдау жйесіні немесе миды алыпты жетілуіне арамастан, оларда шектелу болады. Масатты оыту рдісі нтижесінде балаларда есту жне кру механизмдеріні жедел трде дамуы алыптасады.

азіргі кезедегі зерттеу жмыстарыны орытындысы бойынша, мектепті-сыныпты оу жйесі ойлау процесіні жоара психикалы функциясы мен жйкелік-психикалы процеске ойылатын талаптарды те лкен екендігін крсетеді. Осы кезедегі балаларды кбіні жйке-жйесіні дамуы толыымен алыптаспаанын, соны нтижесінде балаларды мектепке бейімделу дегейі тмен екендігін физиологтар кптеп атап крсетеді. Физиологтар мен дрігерлерді зерттеуінше, 30%-да ана регуляторлы рылыс пен миды алабтарыны толыымен дамуы аныталан, ал 70% балаларда оу рекеті мен мектепке бейімделуіне байланысты проблемалалары болады. М.М. Безрукихтідістемесі бойынша, зерттелеген балаларды 60%-да р трлі мектеп дезадаптациясы факторлары аныталады. 50% балалар берілген нсауды тсінбейді, ажет болан жадайда здеріні іс-рекетін бадарлай алмайы. Кптеген балаларда бл миды бліктеріні толыымен пісіп-жетілмеуіні нтижесінде 90% балаларда олды лсіз, са моторикасыны жетілмеуі байалады. Алты жас пен жеті жас аралытаы тпелі кезе балаларды психофизиологиялы табиаты диапазоныны ртрлілігінен. рине, жаа мектеп жадайына алты жастаы балалар бейімделмеген болып келеді. Жеті жасар балалара араанда интеллектуалды жктемені алты жасар балалар ктере алмайды. Мысалы, здіксіз оу алты жасарларда 8 минут болса, жеті-сегіз жаста 10 минут, ал тоыз жаста 15 минута те. Н.В. Дубровинская зерттеуінше, алты жасарларды жмыс істеу абілеті – баланы функционалды жадайыны интегралды крсеткіші. Авторды айтуынша, алыпты мектептегі 45 минута те жктеме баланы продуктивті жмыс істеуіне кері серін тигізеді. Бл балаларда 70% жмыс істеу абілетін тмендетеді. Сондытан алты жасарларды оу режимі мен оыту технологиясы ерекше болуы тиіс. Сабаты затыы 35 минуттан 4 сабаа дейін болуы ажет. Санитарлы-гигиеналы талаптара байланысты балаларды ш уаыт таам мен екі уаыт кндізгі йы мен кнні екінші жартысында демалыспен йымдастырылуы керек [17, 119-122 б.].

Жалпы, біз жоарыда арастырып ткеніміздей згеріс дамуды барлы дегейлерінде жзеге асып отырады. Баланы дене жне психологиялы жаынан бекуі одан рі дамиды. Дене дамуы психикалы даму ыраынан артта алса да, бала дене дамуынан ала арай жылжиды. Сйектену толыымен аяталандытан, р трлі деформацияа бала бейім болады да, сондытан бл кезеде дене бітіміне кп назар аудару керек. Блшы еті лсіз 9-11 жаста сауса моторикасы жетіледі, 11-12 жаста білезік моторикасы алыптасады. Ми клеткаларыны дифференциациясы одан рі жреді. 6-8 жаста алдыы миды блігіні згеруі болады. 8 жаста миды салмаы ересек адамны миыны салмаыны 90% жетеді. Мадай блігі ойлау мен санаа жауап береді, миды жарты шарыны латерамцациясы айын болады. Осы уаытта бала когнитивті даму сатысына теді (Ж.Пиаже бойынша). Кіші мектеп жасы балаа психологиялы-педагогикалы сер етуді сензитивті кезеі. Педагогикалы сер жеке тла мен интеллектуалды алыптасуына сер етеді. Іс-рекет трі ауысады. Бала ойыннан оу рекетімен айналысады. Досты арым-атынастар пайда болады. Жасы оитын балалар басшы болады. Алайда, бл атынастар эмоционалдылыты жоары болуынан тез бзылады. Балаларда эмоционалды кіл-кйі жиі, тез ауысады. Оу негізгі іс-рекет болып табыланымен, лі де болса бала ойына назарын кп аударады. Э.Эриксон тжырымдамасы бойынша,6 мен 12 жаста бала ебек пен ортаа арым-атынасымен, ебекке деген сйіспеншілік сезімдерімен жауапкершілікті сезінеді. Баланы оуа деген психологиялы дайындыыны компоненттері:

1. Тлалы дайынды:

- Аффективтік ажеттілік дегейіні аймаы. Оан танымды ызыушылытар енеді. леуметтік арым-атынастар жйесінде зіні ерекше орнын алуа мтылу, оушы деген ата ие болуа тырысу.

- «Оушыны ішкі позициясы» - баланы оуа дайындыыны крсеткіші;

- ырыты айматы дамуы: ырыты зейін, ырыты ес, лгі бойынша рекет ету.

2. Интеллектуалды дайынды:

- оршаан ортамен баыт-бадар стану аймаы, білімні орлануы;

- абылдау мен крнекі-бейнелі ойлауды даму дегейлері. Жалпылау, орыту дегейлері – заттар мен былыстарды орыту мен дифференциациялау.

- сйлеу аймаыны дамуы (соны ішінде фонематикалы есту).

3. имыл-озалыс дайындыы:

- са моторика;

- ірі имыл-озалыстар (ол, ая, барлы дене бітімі).

4. Оу рекеті дамуыны алышартыны дегейі:

- ересек адамны айтанын мхият тыдау жне орындау;

- тапсырманы з бетімен орындау;

- осымша аладататын факторлара назар аудармай, тапсырманы орындауа бейімделу.

Бала мектепке бейімделуді басынан ткізеді. Бала мектепке келгеннен кейін баланы мір сру шарты кптеген згерістерге тседі. Балаа лаашы кннен бастап-а оушы рлінде кптеген иындытар кездеседі. Оан: мектеп міріндегі жаа рылым, жаа кн тртібі мен режиміне йрену, жымдыы арым-атынастар мен маліммен арым-атынаса тсе білу жне т.б. Жаымды жадайда баланы оу жадаятын мегеру кезеі 2 айа созылады. Ата-аналар балаларыны «оушы боламын» деген ммкіндіктерін жоары баалап, оу жадаяты мен оу іс-рекетіне ойылатын талаптарды мегерулеріне кмектесу керек:

- бала здігінен жаа жадайды мегеріп кетеді деп ойлауа болмайды. Сонымен оса балада збеттілік, тапсырманы шешуде крінетін сапаларды да тншытыруа болмайды;

- ата-ананы кмегі баланы оуа деген ызыушылыын олдаудан да крінуі ммкін;

- «Конформизм крінісі» барлыын да «малім осылай айтан» деп орындау баланы жаа тртіп пен норманы мойындайтындыын крсетеді;

- мектеп бадарламасы мен малімні жеткіліксіздігі туралы уайымды болдырмау керек;

- баланы арым-атынас жасау барысында эмоционалды ндылытар мен обалжуа назар аудару керек. «Бгін саан малім кейіген жо па?» - тыдай білу ндылыы. «Сыныпта таы да кім «5» алды?» - мртебе ндылыы. «Терезеден жел соан жо па?» - шаруашылы ндылыы, т.б. [18, 123-125 б.].

Сондай-а, кіші мектеп жасыны негізгі іс-рекеті – оу.Кіші мектеп жасындаы оушы іс-рекетті кптеген трлерін – ойын, ебек, спорт, нер т.б. белсенді араласады. Алайда, негізгі іс-рекет оу болып табылатындыын естен шыармаан жн. Оу рекеті – адамзатты мегерген іскерлік, білім дадыларын саналы мегеруге баытталан іс-рекет. Арнайы, саналы йрену масатын ойан ерекше іс-рекетті оудейміз. Оу рекетіні пні – оушыа байланысты алдымен объективті, экстериоризацияланан білім мен рекеттер элементін арастырамыз. Оу рекетіндегі басты рл ол баланы ортамен арым-атынасы. Оу рекеті рылымы жаынан те крделі. Оуды алыптастыру – за, крделі рдіс. Ол педагогтар мен ата-аналар тарапынан кптеген ынта-жігерді жне басаруды ажет етеді. Оу рекетіні рылымы мынадай:

- мотивтер;

- оу рекеті;

- баылау рекеті;

- баалау рекеті.

Кіші мектеп жасындаы балаларды оу рекетіні мотивтері.

Іс-рекетті жзеге асыру шін мотивациялы айматы алыптастыру керек. Олар: р трлі ажеттіліктер жйесі, мотивтер, масаты мен ызыушылытары. Бала мектепке «оушы боламын» деген мотивпен келеді де, жаа, одан да лкен мртебе алады. Алашы кездегі мндай мотивациялар те кшті болады. Алайда, біраз уаыт ткеннен кейін баланы станымы алыпты болады да, аталан мотив зіні маызын жояды. Сырты мотивтерден баса балада леуметтік мотивтер де бой ктереді. леуметтік мотивтер балада баса адамдармен арым-атынаса тсу, зін осы атынастар жйесінде белгілі бір орныны болуы, мдениетті болу, зін дамыту жауапкершілігі мен борыш, т.б. мотивтерді болуы. А.Н. Леоньтев бойынша, кіші мектеп жасындаы балаларды леуметтік мотивтері білетін, тсінетін категориялара жатады дейді. Нтиже ана баытталан бадарлау (баа лау, матау есту, т.б.) оуды мазмнын шектейді де, оу жйесін мжбрлеуді туызады. Оуды нтижелілігіне ішкі мотивтер мінездемесіні рлі те зор. Мысалы, оу-танымды мотивация танымды ажеттіліктер мен интеллектуалды белсенділікті туызады [19, 125 б.].

В.В. Давыдов бойынша,оу рекеті арнайы спецификациялы мазмна ие. Яни, ол адам санасыны дамыан формалары. Оу масаты – аны нені мегеру керектігі туралы ойды болуы.

Бастауыш сыныптарда оу іс-рекеті бастапыда балаларды оуды компоненттерімен танысуыны негізінде болады. В.В. Давыдов бл компоненттерді былай крсетеді: 1) оу ситуациялары; 2) оу рекеті; 3) баылау; 4) баалау. Бл компоненттерді р айсысыны мазмны балада аыл-ой дамуыны алыптасуына тікелей байланысты [20, 126 б.].

Сондай-а, оу ситуациялары (жадаяттары)біратар ерекшеліктермен сипатталады. Біріншіден, мнда оушылар ымдарды асиеттерін бліп алуды немесе натылы практикалы міндеттерді кейбір нсаларын шешуді жалпы тсілдерін игереді. Екіншіден, осы тсілдерді бейнелерін айта жасау оу жмысыны негізгі масаты ретінде крінеді. Натылы-практикалы міндеттерді тікелей мірлік мазмны балада, жне оларды шешімі салматы мірлік мнді нтижелерге оып жаздыратын жазу (жазу орфографиялы жаынан дрыс болуын талап етеді), математикалы таырыпты есептерге жауап іздеу, ааздан са-тйек жасау жне т.б. жатады. Осы сияты р алуан міндеттерді трлі саланы рбір наты міндетін орындауды за тжірибесін жинатау жолымен шешіп, йренуге болады. Одан кейін біртіндеп мндай міндеттер жадайында бадар алу тсілдері туралы тсініктер жинатала бастайды. Алайда, ішкі оу ситуацияларында натылы-практикалы міндеттерді шешуді орта тсілін іздеу ажет болатын жадаймен бетпе-бет ояды. Одан кейін малімні басшылыымен балалар бл дісті тауып, алыптастырады. Оны жекелеген операцияларын айта жасау жне осы дісті олдану жніндегі шарттар жйесін игеру – бастауыш сынып оушыларыны келесі кезеі. Сонымен, натылы-практикалы міндеттерге кездесе отырып, оларды шешуді игерілген жалпы дісін бірден олданып, оу ситуациясы жадайында алдын ала алыптасаніскерлікті байайды. Оып жаздыратын жазудан брын біратар жмыстар жргізіледі. Оны барысында балалар сздерді рамын жне олардаы ріптерді йлесу задылытарын оып йренеді, дрыс жазуды талаптары арастырылады. Математикадан мтіндік есептерді шыарудан брын шамаларды жалпы асиеттері мен байланыстарын, оларды мтінде крсету жолдарын жне оларды математикалы амалдармен бейнелеу тсілдерін теді. Осы жадайларды брінде балалар оу ситуациясы жйесінде жмыс істейді, оларды негізінен балалар, бір жаынан, берілген материалды йрену мотивін, екінші жаына, сол сынып бойынша натылы міндеттерді шешуді орта тсілдеріні лгісін алады, яни ойлау операцияларын толы олдана білуі ажет. Орта тсілдерді осы арнайы блінген лгілерін айта жасау мегеруді баса трлерінен оу жмысын басаша сипаттайды. Мндай жмыс натылы-практикалы міндеттерді шешуден жне ымдарды практикалы олданудан брын жреді. Егер балалар міндеттерді шешу процесіні зінде осы тсілдерді игерсе, онда мндай игеру тек оу іс-рекетіні формаларына ана ие болып оймай, баса да задылытар арылы теді. Оушылар іс-рекетті жалпы тсілдерін жекелеген натылы міндеттерді за уаыт шешуді кезінде стихиялы трде аарады. Блжадайа кптеген жне жайлап ойылатын ателіктер байалады, ол игеру нтижелері, детте жеткілікті трде олданылмайды жне жете тсінілмейді, сол сыныптаы баса міндеттерге иындыпен ауыстырылады. Егер іскерлік оу ситуациясы стінде алыптасатын болса, онда оушылар жне малім оны алдын ала бліп, кейбір сыныпты міндеттерін шешуді жалпы тсілін лгі трінде игеруге арнайы алыптастыран кезде бл емшіліктер орын алмайды. Сондытан психологияны негізгі талаптарыны бірі – бастапы оытуды бадарламаны кпшілік таырыптары мен блімдерін баларды кейбір ымдарды асиеттерін бліп алуды немесе белгілі бір сынып міндеттерін шешуді жалпы тсілдерін игеруге бірден бадарлайтын оу ситуациялары негізінде йымдастыру [21, 127 б.].

Оу рекеттеріні ерекшеліктері. Оу іс-рекетінде оу рекеті ерекше орын алады. Оу рекеті арылы оушылар міндеттерді шешуді жалпы дістеріні лгілерін жне оларды олдану шарттарын анытауды жалпы тсілдерін айта жаыртып игереді. Бл рекеттер пндік те, аыл-ой шеберінде де орындалады. Оларды рамы біртекті емес. Кейбір оу іс-рекеттеріне кез-келген оу материалдарын игеру, екіншілеріне оу материалыны клемінде жмыс істеу, шіншілеріне жекелеген кейбір лгілерді айта жаырту тн. Мысалы, берілген лгілерді бейнелеуге ммкіндік беретін іс-рекет рбір пнні кез-келген материалын оып йренуге олданылады. Оып йрену объектісіне байланысты мндай бейнелер графикалы (схемалар, формулалар) сздік-сипаттамалы жне т.б. болуы ммкін. Материалды маыналы жаынан айта топтау, оны тірек пункттерін айындау, оны исынды схемасын жне жоспарын жасау трлі ой операцияларын жзеге асырудаы материалды игеруге нерлым сас оу іс-рекеттері.

Баылау рекетіні ерекшеліктері.Оу ситуацияларында толы жарамды жмыс рекеттерді таы да бір типін – баылау рекетін талап етеді. Бала зіні оу рекеттерін жне оларды нтижелерін берілген лгілермен салыстырып, бл нтижелерді сапасын орындалан оу рекетіні дегейімен жне толытыымен байланыстыруы ажет. Алашында баылауды йымдастырудаы негізгі рл малімге жктеледі. Балалар біртіндеп з істеріні нтижесін лгімен салыстырады, ммкін болатын алшатытарды себептерін табады жне оу рекеттерін згерте отырып, оларды оя бастайды. Баылау трлері сан алуан. Оны екі формасы ерекше маызды: 1) шын мнінде орындалан іс-рекеттерді дайын нтижелерін талдау негізінде жасалатын баылау; 2) ойлау бойынша орындалан рекеттерді кзделеген нтижелері негізінде болатын баылау. Ал баылауды ажеттігін жне оны іске асу тсілдерін алаш малім крсетеді жне басарады. Балаларды бл рекеттерді ойша орындау формасыны болуы баылауды да кзделеген оу рекеттері негізінде ана жргізілуіне алышарт жасайды. Бл жадайда оушы ммкін болатын нтижелер рекеттер ерекшеліктерімен алай байланысты екенін креді жне дрыс байланыстарды тадап алады.

Баалау іс-рекетіні ерекшелігі.Баылау оу ызыметіні таыда бір блігімен – баалаумен тыыз байланысты. Ол игеру нтижелеріні оу ситуацияларына сйкес алша болуын крсетеді. Оушылар зіні белгілі бір міндетті шешуді жалпы дістерін білгендігін немесе білмейтіндігін мейлінше тура немесе онша дл емес анытауды йренеді. Оу ісін йымдастыру баалауды сипатына байланысты. Оу рекетіні ішіндегі баалауды мні мейлінше тар. Ол мазмнды да, сапалы анытама береді, біра сан жа,ынан салыстыруа олайлы болатын рангілі сипаттама бермейді. Оу рекеті – оу жмысыны діс-тсілдері. Баылау рекеті (дрыс орындауа нсау) мен зін-зі баылау (зіні рекеттерін малімні берген лгісімен салыстыру). Баалау мен зін-зі баалауды рекеті – оу масаты андай дрежеде орындалады. Нтижесі болады ма? орытындыны жасау барысында оушыларды эмоционалды анааттану сезімдерін ересек адамдар есептеу керек. Кіші мектеп жасындаы балаларды негізгі масаты– «оуа йренуді» алыптастыру. Толыанды оу іс-рекеті мынандай іскерліктерден трады:

- оу тапсырмасын блу жне оны тратату;

- тапсырмаларды орындау барысында жалпы шешімдерді табу жне оны з бетімен мегеру;

- зін жне зіні рекеттерін адекватты баылау жне баалау;

- зін-зі реттеу мен рефлекцияны мегеру;

- логикалы ойлау задарын пайдалану;

- теориялы жне де баса орытындылау формаларын мегеру жне пайдалану;

- жоары шыармашылы белсенділігі болуы.