Арым- атынасты ерекшеліктері
Эмоционалды жне тілдік арым- атынас. Мектепке дейінгі кезеде бала тіл арылы зіне маызды деген уаиаларды баяндайды., зіні алан серлерімен бліседі, адамдармен те дрежеде ары- атынас жасауды йренеді. Тіл- арым- атынас ралы. Ата-анасына, жаын туыстарына елітеу арылы баланы табии арым- атынас жасау процесі згереді.
Идентификация жне даралану механикасыны дамуы. Мектепке дейінгі кезеде бала «Мен» концепциасын жзеге асыру шін, адамдармен арым- атынас жасауда идентификацияны жне даралануды пайдаланады.
Кнделікті збей идентификация мен даралану механизмдерін пайдалану балаларда бейсаналы трде арым- атынас техникасына айналады. Бл механизмдер негізінен ашы леуметтік зара іс- рекетке ызмет етеді.
Баланы рдастарыны тобында эмоционалды зін- зі сезінуі. Баланы рдастарымен арым- атынасы оны тла ретіндегі дамуына атты сер етеді. Баланы аншалыты зін сабырлы, байсалды стауы рдастарыны ортасындаы жадайа, арым- атынас стиліне байланысты. рдастарымен арым- атынас- леуметтік арым- атынасты ата мектебі. Осы рдастарымен арым- атынас жоары эмоционалды кшті талап етеді.
Баланы рдастарымен зара іс- рекеті- бл тек оршаан ортаны бірлесіп танудаы ммкіндік емес, сонымен бірге зімен атарлас л, ыздармен арым- атынас жасау ммкіндігі. Мектепке дейінгі кезедегі балаларда рдастарымен арым- атынас жасауа ажеттілік туады. Мектепалды арнайы трбие жадайларында, яни бала немі баса балаларымен атар трбиеленетін болса, бала оамы пайда болады.
арым- атынас жне баланы мектепке дайындыы.Бала мектепке дейінгі кезені соында рдастарымен жне ересектермен німді арым – атынас орнатуа кмектеседі. Мектепке дейінгі кезені соы кезеінде балада жауапты арым – атынас негізі алыптасады. Алты жеті жаста бала жауапкершілікті негелі мселелерінтсінуге абілетті ойында жне арапайым мірде таныстармен рдастармен арым – атынавста жауапкершілік іс - ркетте тжіребе жинатайды.
Алты – жеті жастаы бала жасы таныс рдастарымен арым – атынаста дрыс арым – атына тсілін тадайды, зіндік позициясын жауапкершілік сезінеді.
Бала ересекті баылауына жне дрыс баалауына мтаж.Дамуды бірінші этапы баланы моральды мінез - лыны дамуы. Ересек адам баламен сенімді, жаымды тонда оны зін дрыс стай алатынын айту керек.
Ересектермен жне рдастармен арым – атынаса тскенде бала мінез – лыны леуметтік эталонын мегеруге ммкіндік алады.Бала мірдегі белгілі бір ситуацияларда зіні мінез – лыны моральды нормаларымен талапа баыну ажеттілігі туады . Сондытан баланы негелік дамуындаы маызды сттер - арым – атынас нормасын, оларды ндылыын тсіну білімі болып табылады.
Мектепке дейінгі кезеде бала адамдарды ересектермен жне балалармен арым – атынастаы мінез – лы жйелеріні леуметтік кеістікті мегеруде лкен жолдан теді.
Аыл - ойды дамуы
Тілді жне саналы сйлеуді практикалы мегеру. Мектепке дейінгі балалар з бетінше рекет етіп , отбасы шеберінен алшатап, рдастарымен , баса адамдармен арым – атынас жасап арым – атынас шебері лаяды. Шеберді лаюы баладан арым- атынас жасауды барлы тсілдерін мегеруді талап етеді. Оларды маыздысы–сйлеу.
Сйлеуді дамуы бірнеше баытта жреді: сйлеу баса адамдармен арым – атынас жасауды негізгі ралы; сонымен атар сйлеу – ойлауды ралы , психикалы процесті маызды блшегі бала трбиесіні белгілі жадайларда, бала сйлеуді маынасын, рылымын тсінеді.
Сздікті жне сзді грамматикалы рлымыны дамуы. Мектепке дейінгі кезеде сздік ор дамуы жаласады. Ерте балалы шапен салыстыранда мектепк дейінгі кезедегі баланы сз оры 2 -3 есеге лайан. Сздік орды дамуы мір жадайларымен трбиеге тікелей байланысты индивидуалды ерекшеліктері айын крінеді.
Мектепке дейінгі баланы сздік оры тек зат есім емес, етістік, есімдік, сан есім жне біріктіруші сздер арылы дамиды. Мектепке дейінгі кезеде бала ана - тіліні морфологиялы, септелу мен жіктелуді бір ырларын мегереді.
Балада тілді мегеру зіні белсенділігімен аныталады. Бл белсенділік сз рауда немесе сздікті жааруында байалады. Мектепке барар алдында бала тілді синтаксистік жне морфологиялы задарыны біраз блігін игереді. Тілді маынасын жне дыбысталуынан хабардар болу шін практикада олдану керек.
Мектепке дейінгі кезедегі балада сзді маынасын арнайы оыту процесінде пайда болады.
Тіл функциясыны дамуы. Коммуникативті функция - бл мектепке дейінгі кезеде дамитын арым – атынас функциясы болып табылады. Ерте кезден бастап бала оны оаммен араласу шін олдана бастайды. Сол стте зіне жаын адамдармен араласа бастайды. арым –атынасты бл трі лкен адаммен баланы тікелей атысуымен жреді. Ситуативтік байланыс сіресе зіммен бірге асында отыран адама жаын жне тсінікті болып келеді. Ал біра тсінбеген адама бл рине тсініксіз болып табылады. Ситуативтілік баланы тілімен р трлі болып табылады. Айналадаы оаммен арласа отырып жне айналадаы дниеге деген ызыушылытан балада контекстік байланыс пайда бола бастайды. Контекстік байланыс ситуацияны толытай бейнелей айлады
Жоспарланан функция. Мектепке дейінгі кезе жаындаан стте баланы сзі алдын ала жоспарланан жне оны практикалы мінез - лына айналады. Осыан сйкес екінші функциялы сз алыптасады. Бл функцияны орындау баланы ойлау абілетімен бірге жреді. Баланы ойлау абілеті оны балалы шаында практикалы іс - рекетімен байланысты. зіне байланысты айтылан жне іс -рекет кезінде пайда болатын байланыс эгоцентрикалы байланыс деп аталады. Мектепке дейінгі кезеде згеріп отырады. Онда практикалы іс- рекетке дейін ой пайда болыды. Жоары мектеке кезеге келгенде бл байланыс те жиі те байалады. Гегер бала осы кезеде ешандай адаммен араласпаса, онда ор жмысты ішінен орындайды. Эгоцентрикалы байланыс ішкі жне сырты байланысты аралы трі болып табылады.
Экспрессивтік функция -жоары дегейдегіжануарлара арналан е кне гететикалы функция болып табылады. Эмоционалды функцияны барлыы оны барлы жатарын амти отырып, экспрессивттік функцияа ызмет атарады. Экспрессивті функция автономды функциядан бастап, бары функцияа сас болып келеді.
Сенсорлы даму. Мектепке дейінгі кезе баланы сенсорлы даму кезеі болып табылады .озалмалы заттарды тани отырып, бала затты формасын, трін тсін, салмаын, температурасын дрыс ажырата алады. Ол музыканы тыдай отырып, дыбысты жоарылыын, уенді ажыратуды гренеді . Сенсорлы даму екі жаты байланысты арастырады. Сенсорлы эталон адамны тарихи даму кезеінде пайда болан Табиатта кптеген р трлі тстер мен формалар бар соларды негізінде адам оамды мірдегі заттарды ажыратуа ммкіндік алды.
. Мектепке дейінгі балаларды танымды процестеріні дамуы
Жоспары:
1. Сезімдерді алыптасуы.
2. Баланы жаа іс-рекетке осылуы. (тазалы, оу мен ебекті элементтері).
3. Бала дамуындаы ойынны рлі (Штерн, Адлер, Д.Эльконин) Ойынны баса іс-рекеттерден ерекшелігі.
4. Баланы мектепке психологиялы дайынды мселесі.
Балада алашы жылдары сзді жне процестерді дамуы жреді. Дл осы кезеде балада тілді былыстары, зіндік орта лингвистикалы ммкіндіктер пайда бола бастайды, бала шындытаы бейне жйесіне ене бастайды. Балалы шата тілді дамуы екі негізгі баыта жреді: біріншіден, интенсивті трде сздік ор жинаталады жне оршаан ортада адамдар пайдаланатын, сйлейтін тілді морфологиялы жйесі мегеріледі; екіншіден, тіл танымды процестерді рылымын амтамасыз етеді (зейін, абылдау, ес, елес, ой).
Ауызша жне жазбаша тіл.Осыан сай сздік пен грамматикалы тілді рылымыны дамуы жне танымды процестер мір жадайы мен трбиеге туелді болады. Бл жерде индивидуалды вариациялар те жоары, сіресе ол тілді дамуында те жоары болып келеді. Енді баланы тілдік пен танымды процестеріндегі анализге тоталайы.
Ойлауды дамуы. Психикалы денсаулыы жасы баланы танымды белсенділігі болады. Баланы р нрсеге ызыушылыы оны айналадаы заттарды білуге негізделеді.
арым-атынаста белсенді болан сайын, бала сратарды да кп оя бастайды. Бала барлы зата ызыушылы тудыруы ммкін: мхит андай тередікте болуы ммкін жне ондаы жануарлар алай тыныс алады? анша мы шаырымда жер шары орналасан? неге таудаы ар ерімейді жне тменгі жаы еріп кеткен?
Бала білімге мар, ал білімді игеру кптеген «неге?», «алай?», «не себептен?» деген сияты сратар арылы жзеге асады. Ол сраа наты жауап табуы ажет. андай да бір тапсырмалар туындаанда бала оны зі шеше алады. Бейнелі трде ойлау – бастауыш мектеп кезеіндегі ойлауды е негізгі трі болып табылады, рине, бала логикалы трде ойлай алады.
Бастауыш мектепте баланы ойлау абілеті эгоцетризммен ерекшеленеді.
Ж. Пиаже крсеткендей, баланы ойлау абілеті алты-жеті жасында орталыпен немесе айналадаы заттарды абылдауымен жреді. Мысаы, балаа зындытары р трлі ш тауды суретін крсетіп, оан зіне жаын ,таныс тауды суретін тап деп айтса, ол бл тапсырманы те оай шешеді. Ж. Пиажені шешіміне сйкес, балалы шаты ойлау абілетіні рылымы бл – «орталы» болып табылады.
Зейін, ес, иялды дамуы. Оу іс-рекеті жоары психикалы функциясыны – зейін, ес, иялды дамуын талап етеді. Зейін, ес, иял бастауыш сынып оушысында дербестікке ие болады – бала оу іс-рекетінде кіл блуге, крген немесе естігенді есте сатауа брын абылаан нрсені кз алдына елестетуге, арнайы іс-рекеттерді мегеруге йретеді. Егер мектепке дейінгі кезеде ойын іс-рекеті еркін дамуды санды згерістерге ммкіндік туызса, бастауыш мектеп жасында оу іс-рекеті баладан арнайы рекеттерді мегеруді талап етеді. Біра алты-жеті, он-он бір жастаы балада танымды процестер бала атты аынмен жадайда немесе зіндік озумен арнайы йымдастыранда туындайды. деттегі жадайда балаа жоары адамзатты психикасы клемінде зіні психикалы функциясын йымдастыру иына соады.
Зейіні дамуы. Баланы танымды белсенділігі, оршаан ортаны тексеруге, оны зейінін ызыушылыы басыланша зерттелетін объектіге баытталып йымдастырылады. Алты-жеті жастаы бала еш аладамай екі-ш саат ойнай алады. Тура осылай німді іс-рекетпен де (сурет салу, р трлі заттарды жасау) за уаыт айналыса алады. Біра зейінді жмылдыруды мндай нтижелері – баланы айналысатын ісіне ызыушылы. Егер бала зіне намайтын іспен айналысса, тез шаршайды, зін баытсыз сезінеді.
Ересек бааны зейінін ауызша нсаларды кмегімен йымдастыра алады. Олара орындалуы тиіс іс-рекетті есіне салып, іс-рекет тсілдерін крсетеді.
Бастауыш сынып оушысы белгілі дрежеде з іс-рекетін жоспарлай алады. Жоспарлау балаларды зейінін йымдастырады.
Бастауыш сынып балалары з мінез-лын жйелей алады. Балалара бірдей жне тартымды емес іс-рекетке немесе ызыты іс-рекетке баытталу иына соады.
Бастауыш сынып жасындаы балалар зейінін интеллектулды тапсырмалара баыттай алады, біра бл те лкен кш-жігер мен мотивацияны жоары йымдастырылуын талап етеді.
Есті дамуы. Мектепке дейінгі кезе – есті интенсивті дамуыны кезеі. Осы кезеде ес Осы кезеде ес – психикалы фунцияны жетекші танымды процесі. Шын мнінде мектепке дейінгі кезеде бала ана тілін жасы мегереді. Бала маызды деген оиаларды есте сатайды. Мектепке дейінгі балалы ша адама бкіл міріне жетерліктей естеліктер алдырады.
Есте сатау стті ойынны басты шарты болып алыптасанда немесе бала рекетін жзеге асыу мнін иеленгенде, ол ледерді т.б. жасы есте сатайды. Бала есте сатау тсілдерін санлы трде пайдалана алады. Ол есте сатау керек затты айталап, тсінуге тырысады.
Мектепте балаа з еркімен сатау керек ажеттілігі талабы трады. Оу іс-рекеті баладан есте сатауды міндетті трде талап етеді. Малім балаа андай жолмен есте сатауа болатыны туралы нсау береді. Балалармен бірге ол материалды клемі мен мазмнын талылайды, оны блімдерге бліп, есте сатау процесін баылауа йретеді. Тсіну есте сатауды басты шарты – малім бала зейінін тсіну ажеттілігіне баыттайды, есте сатау керектігін балаа тсінуді йретеді, есте сатау стратегиясыны мотивациясын: білімді, дадыларды игеруге йретеді.
Бала оу іс-рекетінде маыналы еске ара сйей алады. Есте алдыру мен оу материалын айта жаырту балаа психикалы згерістерін рефлексиялауа болады.
иялды дамуы. Бастауыш мектеп жасында бала з иялында р трлі ситуацияларды растыра алады. Бір затпен екінші затты орын басуыны алыптасуы, абылдау іс-рекетіні баса трлеріне ауысады.
Оу іс-рекеті жадайында балаа маыналы іс-рекетерді абылдауа ммкіндік беретін арнайы талаптар ояды. Малім саба стінде р трлі ситуацияларды елестетуді сынады. Бл оу талаптары иялды дамуына ммкіндік туызады, біра олар арнайы ралдармен уаттануды талап етеді. Бл шынайы ралдар, схемалар, макеттер, белгілер, графикалы бейнелер т.б. заттар болуы ммкін.
Алты-жеті жастаы балалар сйыты баанасы жне саталу саны туралы дрыс болжам жасады. Біра бала сйыты згеру дегейін дрыс болжап, одан кейін сйыты саталу санын жоа шыаратын тпелі кезе болып табылады.
Мндай зерттеулерден Ж. Пиаже мынадай орытынды жасады: алдымен иял статикалы трде ішкі елестету жадайымен шектеледі; иялды дамуына байланысты бала алыр жне жігерлі болады.