Балытар,осмекенділер жне жыландар

Кіріспе

Салынандылар жне омыртасыздар

Салынанды жануарлар-пойкилотермді жануарлар (грек. poіkіlos — р трлі, згермелі жне therme — жылу) — дене температурасы тіршілік ортасы температурасына байланысты згеріп отыратын жануарлар. Салынандыжануарлара барлы омыртасыздар, омырталы жануарлардан — балытар,осмекенділерС арты не сол шамада болады. Салынанды жануарларды дене температурасыны ктерілуі кн сулесін сііруден °, бауырымен жоралаушылар жатады. Бларды дене температурасы, детте, айналасындаы температурадан бар боланы 1 — 2жылан, кесіртке не блшы еттеріні белсенді рекет етуінен шатын жндіктер мен тез жзетін балытар болады. Бл жадай оларда жылу реттеу процесіні жетілмегенін крсетеді. Тіршілік ортасыны температурасы аса тмендеп не жоарылап кеткенде cалынанды жануарлар за йыа кетеді.

 

Омыртасыздар

Омыртасыздар-омырта жотасы жо жндіктер тобы. Омыртасыз жануарлар баса организмдермен оректену арылы тіршілік етеді. Оларды жасушасы да атты абыпен оршалмаан. Жынысты жолмен рбитін омыртасыздар трі кп. Оларда озалатын кішкене аталы жасушасы мен озалмайтын ірі аналы жасушасын шыару шін мейоза шырайтын бірнеше арнайы жыныс кілеткасы бар.Аналы жасушасыны жне аталы жыныс жасушасыны осылуы зиготаны тзеді. Ал бл з кезегінде жаа азаны пайда болуына алып келеді.Таса айналан жануарларды ішінде омыртасыздар да бар. 665 миллион жыл брын алашы таса айналан алаша губкалар еді. Кейбір палеонтологтар жануарлар лде айда ерте, "1 миллиард жыл брын пайда болы ммкін" деген болжамдар айтады.Тониан дуірінде табылан іздер мен індер секілді, таса айналан жануарларды белгілері метазондар сияты триплобласты рттарды сол замандарда да тіршілік еткенін длелдейді. Оларды ені-5 мм шамасында, лкен жне жер рты трізді крделі

Сусыз тіршілік жо екені белгілі. Омыртасыздарды кптеген трін лемдік мхиттардан, сулы ірлерден, жаалаулар мен ылалды ормандардан кптеп кездестіруге болады. Топыра асты немесе жер беті, ааш-даратарды тамырлары, діі.жапыраында да омыртасыздарды мекен ортасы бола алады. рмегін тоыан рмекші, илеуіндегі мырса, жапыра астындаы трлі рттар мен топыра астындаы я азан шылаушындар-брін оршаан ортадан кптеп кездестіресі. Адам мен жануарларды тнін мекендейтін омыртасыздар-паразиттер де кп.

Омыртасыздар здеріні ммкіндіктеріне арай ртрлі жолмен таматанады. Оларды бірі жапыра немесе лексені шіріндісімен оректенсе, адам немесе жануарларды анын соратын немесе тірі азалара жабысып тіршілік ететін паразиттер де бар. Жеміс-жидек, гл шырынын, дндер, кптеген са жануарларды жейтін омыртасыздар да жеткіліті. рине, омыртасыздарды дене рылысы омырталылара араанда арапайымдау. Бл оларды оректену ерекшелігіне десерін тигізеді.Омыртасыздырды жасушалы оранысы туралы алашы баяндама теіз жлдызыны дернсілі мен фагоцитозды зерттеуі жайында еді. Фагоцитоз-бір жасушалы жануарлардан бастап сторектілерге дейін жануарлар эволюциясыны барлы кезеніде орау механизмі маызды рл атарды. Омыртасыздар сонымен бірге жаымсыз иіс шыару, электр тоын шыару, т.б. тсілдермен оранады. Омыртасыздарды кейбір трі пайдалы боланымен, адам-зата кері серін тигізетін зиянкестері де жетерлік.Теіз омыртасыздары теізде, лемдік мхиттарда тіршілік етеді. здерін орау шін олар абыршаты немесе атты экзоааны жетілдіреді, алайда бл барлы теіз омыртасызына тн емес. Теіз омыртасыздарыны етінде ауыздар те кп екені белгілі, яни ол адам азасына пайдалы, сондытан теіз омыртасыздарын кптеген халы ас мзірінде пайдаланады. Сонымен атар теіз омыртасыздары марганец, йод, кобальт т.б. микроэлементтерге де бай. Теіз омытрасыздарынан даярланан таам азадаы зат алмасуды жасартады.

Теніз жлдыздары немесе теіз жлдыздарыны дене пішіні ртрлі. Теіз жлдыздары мен теіз кірпілерінде суттікшелі аятар болады. Ондай аятарда сорыш табан бар. Тікентерілер суттікшелі аятарымен баяу жылжып, теіз тбімен жре алады. Теіз кірпілері денесіні стігі блігінде, теіз жлдыздарыны шында арапайым рылысты кзшелері бар. Бл кзшелермен олар жарыты аз-кптігін ана сезіне алады. Теіз жлдыздары мен теізкірпілері тері желбезектері арылы тыныс алады.

 

 

Негізгі блім

Балытар,осмекенділер жне жыландар

Балытар негізінен судаы тіршілікке бейімделген жануарлар. Жзу жаынан олар зге жануарлардан асып тседі; балытар кпе арылы емес, желбезек арылы тыныс алады. Балытар тзды суларда, не болмаса тщы суларда зен – клдер мен су оймалары тіршілік ете алады. Жыланбалы сияты кейбір балытар тзды суда да, тщы суда да мір среді. Теіз балытары тщы су балытарыннан детте ірілеу болып келеді.Балытар — хордалылар типіні жатылар тобына жататын омырталы су жануарлары. Балытарды 22000-нан астам трі бар деп есептеледі. Оларды штен бір блігі тщы суда мір среді. Балытар ш топа блінеді: жасы шеміршекті жне е лкен топты райтын сйекті балытар. 20 мынан астам трі белгілі, оларды 97 – 98%-ы сйекті балытара жатады, аландары шеміршекті балытар. азастанда 180-дей трі мен тр тарматары кездеседі. Балытар девон кезеінен белгілі. азіргі кптеген трлері 500 мы жылдан бері згерместен тіршілік етіп келеді. Балытарды мекен ету аумаы биік тау суоймаларынан мхитты тере су тбіне дейінгі ауымды амтиды. Олар –2°С-тан арктикалы суда 50°С ысты блатарда температура аралыында тіршілік ете алады. Тздылыы 70‰ суа тзетін балытар да бар. Балытар дене тры, тсі, рылысы, физиологиясы жаынан айтарлытай ерекшеленеді. Оларды дене тры 1 см-ден 20 м-ге дейін болады, ал салмаы 1,5 граммнан 12 – 14 тоннаа дейін жетеді. Оларды пішіндері де р трлі: ршы, жебе трізді, екі бйірінен немесе арасынан бауырына арай ысыы, жылан, таспа, шар трізді, дгелек, т.б. болады. Балыты денесі ш бліктен трады.

Атлантик-Ляхс балыы.

Денесін абырша жапан, біра абыршасыз немесе сйекті ылтан жапан трлері де бар. Желбезекпен тыныс алады, ауамен тыныс алуа бейім органы бар балытар да кездеседі. Балытар жынысты абілеті жетілгенше тез седі, оларды суі кбіне жыл маусымына, тіршілік жадайына байланысты. 1 – 2 жыл, тіпті 100 жыла дейін тіршілік ететін балытар да бар. Жрегі 2 камералы, ан айналу шебері – біреу. Миыны рылысы арапайым. Кптеген балытарды иіс сезу, сезім, есту, кру мшелері жасы жетілген. Оларды бйір сызыы суды озалысын абылдайды. Сйекті балытарды кпшілігінде денесіні тепе-тедігін сатау ызметін атаратын торсылдаы болады. Ал кейбір балытарда торсылда – тыныс алу органы. Балытарды детте дара жынысты, ос жынысты трлері де бар. Балытарды кпшілігі сырттай рытанып, уылдыры шашу арылы кбейеді. Сондай-а іштей рытанып, тірі шаба немесе рытанан уылдыры туатын трлері де болады. Тіршілігінде олар бірнеше рет уылдыры шашады, бір рет ана уылдыры шашатындары да бар. Уылдырыын судаы сімдікке, таса жабыстырып оятындары, кміп тастайтындары, тіпті моллюскілерді денесіне тыып сатайтындары да кездеседі. Балытар жыл маусымына сйкес орегін, ыстауын немесе уылдыры шашатын жерін іздеп, кейде мыдаан километрге дейін рістейді. Балытар – адам шін ажетті белока бай таам кзі. Оны еті, уылдырыы, ал кейбір тріні терісі де пайдаланылады, олардан балы майы алынады. Ішінде улы трлері де кездеседі. Балы аулау шаруашылыы ертеден белгілі, дегенмен оны шарытау биігі XX асырды 70-жылдарына тура келеді. Осыан байланысты кейбір ксіптік маызы зор балытарды санын азайтпау шін, оларды табии кбеюіне осымша р трлі олдан сіру дістері кмегімен аморлы жасалады. Саны те азайып кеткен, айрыша орауа алынан балытарды трлері мен тр тарматары халыаралы жне азастанны «ызыл кітабына» енгізілген (мысалы, а балы, Арал албырты, Арал бекіресі, Каспий албырты, ккбас, т.б

Осмекенділер

осмекенділер немесе Амфибиялар (лат. Amphіbіaхордалылар типі, омырталылар тип тармаыны бір класы.осмекенділерді 2 класс тармаы: доаомырталылар (Apsіdospondylі) жаомырталылар (Lepospondylі), 3 отряды, 25 – 30 тымдасына бірігетін 4 мынан астам трі белгілі. Тропиктік, субтропиктік жне оыржай айматарда таралан. Кпшілік трлері сырттай рытанады, ал дернсілдері суда тіршілік етеді, тек трленіп дамыаннан кейін оларда ересектеріне тн морфология-физиологиялы ерекшеліктер алыптасады. Дернсілдеріні анатомиялы рылыстары балытара сас. Ересектері кпе жне терісі арылы тыныс алады. осмекенділер жоары девонда саусаанатты балытардан пайда болан, балытар мен “наыз” рлытаы омырталыларды арасынан орын алады. Блара жерде жруге бейімделген буыны шар трізді, бірнеше блімдерден тратын, бес саусаты жп аятар тн. Бас аасы аутостилиялы Жрегі екі жрекше мен бір арыншадан трады. Сол жа жрекшеде таза артерия аны, ал о жа жрекшеде вена аны мен теріден келетін аны болады. арыншада артерия жне вена андары араласады.

Алдыы миды 2 жарты шар кмбезінде жйке клеткаларыны жиынтыы болады. Зр блу жйесі мезонефросты типке жатады. Денесіні зындыы 2 – 3 см-ден 180 см дейін жетеді. Терісі жмса, жалааш денесі шырыш бездері блетін шырыштан дымылданып трады. Тіршілігіне ажетті оттекті едуір блігін терісі арылы сііреді. Кпшілік осмекенділерді сероз бездері бар, ол кейбір тропиктік трлерінде те улы келеді. Балытардан айырмашылыы тері бездері ірі, кп клеткалы болады. Ересек осмекенділер негізінен жндіктермен, ал дернсілдері су сімдіктерімен де оректенеді. азастанда осмекенділерді 12 трі кездеседі, оны 3 трі жетісу аятыбалыы, даната рбаасы, ызылая баа, азастанны “ызыл кітабына” тіркелген. Кейбір трлерінін тіршілігі сумен байланысты. Олар ерте девонда балытардан блініп шыып, рлы жануарларымен балытарды ортасындаы жануарлар тобына айналан. азіргі уаытта . 25-30 тымдастарыны 4000 дейін трі белгілі. ТМД-да 13 тымдасты 34 трі таралан. Оларды кпшілігі суда кбейеді. Кпшлігі жмырта салады, біра кейбір трлері тірі туады немесе жмыртада тірі туады. Дамуы згеріспен теді. Баашабатары ересектеріне самайды. Ересектері омыртасыздармен, баашабатары несекомдармен жне сімдіктермен оректенеді. осмекенділер табиатта те маызды экожйе мшесі, йткені олар кптеген жндіктерді санын реттеумен атар здеріде баса жануарларды азыты оры болып есептеледі. Кптеген трлер саны крт тмендеуде. Оны басты себебі су оймаларыны ластануыналытар туралы ылым ихтиология деп аталады

Жыландар

Денесі жмыр, зын зындыы 8 см-ден 12 м-ге дейін жетеді. Денесін мйізді аланшалар мен абыршатар, арасы мен бйірлерін зына бойы атарласа орналасан, ромбы трізді абыршатар жапан. Бауыры клдене жатан ірі аланшалармен жабылан, олар бір-бірімен жмса тері атпарлармен жаласан. Ірі денелі жемтіктерді жтанда тері атпарлары жазылып, рса аланшаларыны зына бойы созылуына ммкіндік береді. Кздерінде озалмалы абатары болмайды, олар млдір абыпен жабылан. Кндіз белсенді тіршілік ететін жыландарды кз арашыы дгелек болса, ымыртта, тнде белсенді тіршілік ететіндерінде – тік баытта орналасан саылау трізді.Сырты ла тесігі жне дабыл жараы болмайды. Сондытан жыландар ауадаы дыбысты естімейді. Тілі зын, шы – айыр. Сезу ызметін тілі мен бір жп Якобсон мшесі атарады. Якобсон мшесі – кесірікті ішкі жаындаы ауыз уысына ашылатын, екінші шы тйыталып біткен екі уыс; бауырымен жоралаушылар мен сторектілерде болатын иіс сезу мшесі жо. Бны дат анатомы Людвиг Якобсон ашан. Тістері жіішке, ткір, арта арай иілген, усыз жыландарда тістері жемтігін стау ызметін атарады.

Аятары жо, тек айдаhарда, ршы трізді жыландарда, соыр жыландарда, брме ауызды жыландарды кейбір трлерінде ана жамбас белдеуіні алдыы мен арты аятарыны тырна трізді жрнаы саталан. Иы жне жамбас белдеулеріні болмауына байланысты омырта жотасы блімдерге аны жіктелмеген: ыса рі жуан жыландарда омыртасыны саны – 141, ал зын рі жіішкелерінде – 435-ке жетеді. Жыландар жылына 2 – 4 мрте тлейді. Сыдыры ттастай тседі. Тіршілік ететін ортасына сйкес реі алуан трлі келеді.Жыландар Жер шарына ке тараан, 3 мыа жуы трі белгілі. Олар 12 тымдаса бірігеді. Е кбі – сарыбас жыландар, оларды 1500-дей трі бар.

· азастанда 5 тымдаса жататын:

· соырлар тымдасы 1 трі,

· айдаhарлар тымдасы 2 трі,

· сарыбас жыландартрізділер 12 трі,

· сржыландар 2 трі,

· бозша жыландарды 1 трі 18 трі белгілі. Жыландарды кпшілігі рлыта, детте, алы шп скен жерлерде, ааш басында, шлді айматарда, кейбір трлері тщы сулар мен теіз-мхиттарда тіршілік етеді.

Жыртыштрлері тышантрізділермен, баалармен, омыртасыздармен оректенеді. Жылына бір рет кбейеді. Кпшілік жыландар жмырта салады, ал кейбіреулері тірі туып кбейеді. Жеке дара немесе топтанып ыстайды. Топтанып ыстайтын трлерін халы «ордалы жыландар» деп атайды. Жылан зиянды кеміргіштер, моллюскілер жне жндіктермен оректеніп пайда да келтіреді. Кейбір трлеріні терісі семдік бйымдар, еті тама жасау шін, ал уы медицинада олданылады.Денесі зынша, 8 см ден 10 м, мйізді аланша жне абыршатарымен апталан. Омырта саны ртрлі, 141 ден 435 дейін. Кеуде сйегі жо, дене омырталары жылжымалы абыраларымен осылан. Кздері бірігіп кеткен млдір абыпен апталан Сырты ра тесігімен дауылпаз жараы жо. зын тіліні шы айр Бас сйектері бір-бірімен жмса жаламаларымен осылан. Соны нтижесінде жылан ірі жануарларды аузын ке керіп жта алады. Тістері ткір, жіішке, арта арай майысан. Улы жыландарды жоары улы тістері бар. Оларды уыс у келетін зегі болады. кпесі біреу. уыы жо. Аталытарыны копулятивтік мшесі йрыыны тбінде тері астына орналасан. Жылына бірнеше рет тлейді.

Жыландарды 13 тымдасы бар: сарбас жыландар, улы жыландар, теіз жыландары, ср жыландар, шырбастылар, соырлар тымдасы, тарауыздар, айдахарлар, аномалипидилер, біліктрізділер, алан йрытылар, сулелілер; 3000 тр. ТМД-да, 60 трі белгілі. Кпшілік трі рлыта тіршілік етеді. Орманды жерде, шл далада, зендермен теіздерде кптеген трлері бар. Жыртыштар. орегін ттасымен жтады. Жмырта салып немесе жмыртада тірі туатын жануарлар. Кемірушілер, лулар жне жндіктерді санын реттеу зор маызы бар. Кейбір трлеріні терісі баалы. Уы медицинада дрі ретінде пайдаланылады. 16 трі КСРО ызыл кітабына енгізілген.

Орытынды

Кесіртке (Saurіa) – абыршатыларды бір отряд тармаы.азба алдытары триас кезеінен саталан, жыландарды ары тегі болып саналады. Кесіртке Жер шарыны суы айматарынан баса жеріні бріне дерлік таралан. Бларды азіргі кезде 20 тымдаса, 350 туыса бірігетін 4000-нан астам трі бар.азастанда 6 тымдасы, 13 туысы, 30 трі ке таралан. Кдімгі кесіртке тымдасыны республикамызда 2 туысы бар:

1. кесіртке (Lacerta), оан тн белгі – рсаындаы абыршатар зынынан атарласа орналасан. Танау тесігіні аланы жоары ктерілмеген. Мадай аланында зын, тере ойысы болмайды;

2. кесірт (Eremіas), оларды рса абыршаы иаш атпарласып орналасан. Танау тесігі жоары ктерікі келеді, мадай аланында зынша ойысы болады.

Бларды азастанда 11 трі кездеседі. Кесірткелерді кптеген трі жерде жреді, ааша, бтаа рмелей алады, ма батып кететін трлері де бар. Галапагос игуанасы мхит жиегіне жаын жердегі суда кездеседі. Денесі жалпа, ыса не зынша келеді. Денесіні тры 3,5 см-ден 4 м-ге жетеді. Тері абыршаыны пішіні, рылысы, лкендігі ркелкі, оны трлік жіктелімге блгенде лкен мні бар. Аяы кейбір трінде те жасы жетілген, кейбіреуінде редукцияа шыраан. Тісі бірырлы кейде кпырлы болады. Тіліні рылысы да р трлі. Мысалы, жармасы мен ешкіемерде – жалпа, алы етті; кеселде – зын, шы екіге айрылан; хамелеонда – те зын, тп жаына арай жуандайды. Кздеріні абаы озалмалы, ойнашып трады. ауіп тнгенде кбі йрыын зіп тастап ашады, біра кп кешікпей жаадан йры пайда болып брыны алпына келеді. Сарлан, аяы болмаандытан, кесірткеден грі жылана кбірек сайды.Кесірткелер – ауыл шаруашылыына зиянды жндіктерді жеп, негізінен, пайда келтіретін жануарлар, біра Кесірткелерді арасында денелерінде жндіктерді, кенені ансорыш трлері тіршілік етіп, адама, жануарлара, мала ауіпті ауру оздырыштарын тарататын трлері де бар. Кесірткелерді терісінен трлі бйымдар жасалады. Кейбір трлері улы келеді.Кесірткелер кп ауланан, оларды саныны жылдан-жыла азаюына байланысты орауа алынып, 36 трі мен тр тармаы Халыаралы табиат орау одаыны «ызыл кітабына»,19-ы брыны КСРО-ны ызыл кітабына, азастанны«ызыл кітабына» енгізілген.