Р ны «оршаан ортаны орау» туралы заындаы экологиялы нормаланулар.
4 тарау. 22-29 баптар. Экологиялы нормалауды масаты
1. Экологиялы нормалауды масаты экологиялы ауіпсіздікті, экологиялы жйелер мен биологиялы ртрлілікті сатауды амтамасыз ететін оршаан орта сапасын реттеу жне оан жол беруге болатын серді белгілеу болып табылады.
2. Экологиялы нормалау процесінде оршаан орта сапасыны нормативтері, эмиссиялар нормативтері жне табии ресурстарды пайдалану мен орау саласындаы нормативтер белгіленеді.
оршаан орта сапасыны нормативтеріне: оршаан ортаны химиялы крсеткіштеріні, химиялы заттарды шамалап алынан ауіпсіз дегейлеріні, шуды, тербелісті, магнит рістеріні, радиоактивтілікті, жылуды жне зге де физикалы серлерді жол беруге болатын шекті дегейлеріні нормативтері жатады. Сонымен атар оршаан орта жай-кйіні билогиялы крсеткіштеріне сйкес белгіленген, оны ішінде оршаан орта сапасыны индикаторлары ретінде пайдаланылатын сімдіктерді, жануарларды жне баса да организмдерді трлері мен топтарыны нормативтері, сондай-а санитарлы-эпидемиологиялы ережелермен жне нормалармен, гигиеналы нормативтермен регламенттелетін, микроорганизмдерді жол беруге болатын шекті шоарлануы нормативтері жне оршаан орта сапасыны азастан Республикасыны занамасында крсетілген зге де нормативтер жатады. Жекелеген ауматар шін оршаан орта сапасыны нысаналы крсеткіштері белгіленеді. Олар оршаан орта сапасын жасарту, оршаан ортаны нормаланатын параметрлеріні белгілі бір уаыт кезеіне арналан шекті дегейлерін реттейді. Эмиссиялар нормативтеріне келетін болса олара: ластаушы заттарды жол беруге болатын шекті шыындылары мен тгінділеріні, ндіріс жне ттыну алдытарын орналастыру, жол берілетін физикалы сер нормативтері жатады. Барлы нормативтер шегі оршаан орта сапасыны нормативтеріне сйкестендіріліп алынады. Табии ресурстар мен молытыру масатында табии ресурстар жай-кйіні нормативтері белгіленеді. Оларды белгілеу тртібі Р жер ойнауын пайдалану туралы жануарлар дниесін орау, молытыру жне пайдалану саласындаы занамасында, Р жер, су, орман занамасында айындалады.
24. ра трде ша аулаыштар (жмыс істеу принциптері, трлері).Кургак ш.аулаг-га ауа агыннан коспа боликтери, гравитация, инерция куштери арк мех-к турде болинетин барлык аппараттык жатады. Курамы б-ша: циклонда, куйындык, ратациондык, рациалды, жалюздик болып болинеди. Газ агыны кубыр ишки кенистикке жанаса киреди ж/е корпус ишимен бункерге карай айнаалды. Орталык куштин асеримен шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи. Шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи. Шан боликтеринин газдан ажырауы газ агынынын бункерде 180 градус айналуынын асеринен б-ды. Шаннын ажыраган газ агыны сол кезде куйынды пайда етип шыгыс кубырынан циклоннан шыгады. Газды шаннан тазалау б-ша жаксы натиже беретин циклондарга цилиндлик ж/е конустык циклондар жатады. Цилиндрлик циклондар аспирация жуйесиндеги кургакшанды катты отынмен жумыс истейтин ошактан шыккак тутинди газды кептиргиштеги шанды ж/е т.б 0,-400 г/м3 аулау ушин колданылады. Оган тусетин газ кысымы 2500 Па-дан аспауы. Газдын Температурасы 30-50 градус. Конустык циклондар газдан ысты тазалау ушин колданылады. Кирис концентрациясы 30-50 г/м3. Тура далдик циклондар. Айырмашылыгы: гидравликалык кедергиси киши, габарити киши, тазалау тиимдилиги аз.Улкен массадагы газдарды тазалау ушин батареялык циклондар колд. Олар коп санды параллель турде орналаскан циклондык элементтерден турады. Ратациондык шан аулагыштар. Олар орталыктан асер етуши акпараттарга жатады. Олар ауаны урлеу барысында салыстырмалы ири шаннан тазалайды. Баска курылгыларга караганда ыкшамды ойткени, вентлятор ж/е шан аулагыш бир агрегатта орналаскан. Бул ратациондык шан аулагышта тазалау тиимдилиги жогары. Ратациондык типти оратлыкты ратациондык шан болгиштер коп колданылады. Тазалау тиимдилиги 100% тен. Кемшилиги: конструкциясы курдели ж/е пайдалануда мех-лык заттардан газды кургак тазалау киын. Куйындык шан аулагыштарда жука болшектерден газды тазалауда тиимдилиги жог. Корпус диаметри 40-2000 мм-ге дейин б-ды.
25. азастан энергетикасы жне траты даму.Энергетика. Ел экономикасы артыумен бірге энергияа деген сраныс жылдан жыла сіп келеді. Ал энергияны ндіру айта толмайтын орларды жау арылы алынып келеді. Бірінші мселе осы орларды азаюы, ал екіншісі оршаан ортаа тигізіп отыран зияны. Бл мселелерді шешуді бірден бір тиімді жолы дстрлі емес (кн, жел, су) энергия кздерін пайдалануды енгізу жне энергияны аз млшерде пайдаланатын рылыларды трмыста жне нерксіпте олдану. азастан уран оры мен оны ндіру бойынша лемде кш басында тр, соан арамастан елде лі жмыс істеп энергия шыаратын бір де бір атом электр станциясы жо. Егер жоспарланып отыран АЭС салынса жне оларды саны мен сапасын болашата арттырса, онда азастан электр энергиясымен зін зі толы амтамассыз етіп ана оймай, оны экспорта шыарушы елге айналады.
26. азастан жер орыны экологиялы жадайы.Каз –тан терр-нын 3,8 %-ин орманды жерлер алып жатыр.1997 ж. Респ-мыздын орман корынын терр-да 2257орман орттери болган. Орт 4млн метр/куб-ка жуык агашты жойган. 50мын га орман алкабында зиянкестер мен аурулар аныкталган. Ен ири орманды терр-лар ШКО,павлодар, Акмола, Караганды, Алматы обл-да болган. Орманды далалы алкапка Каз-нын солт-деги шок болып осетин кайынды ормандар жатады. Олардын жалпы колеми 700мын га.бул ормандарда осетин агаш тукымынын коби кайыннан куралады.далалы алкапта кайынды шоктардын онтустигин алып жаткан карагайлы ормандар оседи. Олар ертеде Орал мен Алтай аралыгын тутастырып жаткан. Жергиликти халыктын ортеп, кесип, мал багу салдарынын кемип кетти. Шолди алкапка Каз-нын букил онт-ги, орт-гы мен батысыннын коп болиги киреди. Мунда аксексеуил,карасексеуил, коянсуйек, жынгыл,шеркез кездеседи. Агаш тукымдарынан жиде мен торангы, ал буталардан ар турли тал жынгыл, шенгел оседи.Алтай –Сауир тау алабы тениз денгейинен 600-2500метр бииктик аралыгында осетин ормандарды камтиды. Самырсынды орман кенди Алтайдын ен жогаргы белдеуинин 31000га жерин алып жатыр.карагайлы орман Алтай мен Сауир койнауынын 371мын га алып жатыр. Солтустик Тянь-Шань тау алабына Иле Алатауы,Кунгей,Жонгар Алатауы мен Нарын жоталарынын агаштары киреди. Томенге белдеуинде турли буталар мен жалпак жапыракты агаштар оседи. Батыс Тянь- шань тау алабына Талас Алатауы, Каратау мен Огем жотасындагы агаштар киреди., бул аймак жемис- жидекке оте бай. Барлык таулы жерлердеги ормандардын топырак пен су коргауга тигизетин асери коп. Орманнын азып- тозуы антропегендик жане табиги факторлардан туындайды. Кызылкум шолейт даласын суаруга Сырдариядан су алуга байл-ты жер асты суларынын денгейи томендеп, буталы агаш осимдиктеринин жагдайы нашарлады. Малды жонсиз багудан шолейттеги орман едауир зардап шекти. Карагайлы орман кесуден таусылды. Озендердин реттелип тежелуинен жане орттен тогай катты азып тозып кетти. Онын ишинде сирек кездесетин биогеоценоз торангы да таусылды. Респ-ка ормандарында калыптаскан экол-к нашар ахуал жане тозу процестери орман ресурстарын сактап утымды пайдалану жонинде шугыл жане кесимди шараларды кабылдауды талап етеди. х/шар-к манызы б/ша Каз ормандарын 3 топка болемиз. 1-ши топка жататын ормандар 18,7млн га жерди алып жатыр,буларга егистик коргауга алынган, топырак коргау,су коргауга арналган орман алкаптары, калалар мен ондирис орындарынын айналасындагы курорттык ормандар, озендер, тас жол, темиржол жиектериндеги жане мемл/к корыктардын ормандары жатады. Бул ормандарды кесуге тиим салынган. Ормандардын басым копшилиги 1-ши топка жатады.2-ши топка су коргауга алынган ормандар, аз орманды, орташа орманды жерлердин ормандары жетеди. Бул жерлерде интенсивти шар/к жургизиледи. Бирак агашты кесу молшери жылдык осимге сайкес аныкталады.Бул топка 591мын га жерди алып жаткан ШКО-нын жерлери жатады.3-ши топка ормандак жерлерде орналаскан барлык ормандар киреди. Бул жерлерде ондиристик орман орман дайындау жумыстары жургизиледи.оларга Кенди Алтайдын таулы ормандары, ШКО-да 1,5млн га жерди алып жаткан ормандар киреди. Агаш коры мен колеми б/ша ШКО-нын кылканжапыракты ормандары 1-ши оррында,2-ши орында шок карагайлы орманда,3-ши орында Тянь-Шань шыршасынан туратын таулы ормандар тур.Респ-нын ормандылыгын тек белгили бир экол-к шектеули молшерде жане бурын орман оскен жерде жургизу кажет.
27. азастанны су орлары жне мселелері.аз- су орлары брыы Кеес Одаыны су орларыны 2,1% райды. аз-да зен суларыны клемі бір жыла шаанда 101 мгр\м3 райды. Соны ішінде 56,5% аз-н терр-да 44,4% баса территориядан келеді. аз-н Ресей мемлекетімен бірге бес зенні су орларын пайдалануда. Олар: Иртыш, Тобыл, Урал, Волга. Р терр-да 4 мынан аса кп ... бар, 100 м2 17 клі бар. зен суларыны толдыру кзі болып мздытар табылады. Р-да 2 теіз бар: Арал теізі- з-ы 428, ені 235км, су клемі 1000м3; Каспий теізі—з-ы 2430 км, е тере жері 1025м болып таб. Су талшылыы 6,6км3 райды. Дегенмен, аз- су артериялары шамамен 85 мы зендерден ралан. Е ірі зендері: Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария, Жайы, Шу, Талас зендері жатады. Соы жылдары біратар клдер жйесіні кбеюі байалып жатыр. Бл зендер аысыны шектен тыс реттелуі мен оларды дегейіні табии ауытуларына байланысты. Экологиялы жаынан е олайсыз жадайда аз-ны су артериясы Ертіс зені алып отыр.Оны сулары жоары дрежеде ауыр металдармен ласталан. Негізгі ластаушы заттар:тыс шойынды сулары бірге келіп тседі.
28. азіргі заманны леуметтік-экономикалы мселелері жне траты даму. Глобалды экодинамиканы келесі леуметтік экологиялы мселелерін талдап арастыруа болады. Олар таза су, теіздер мен мхиттар, ауылшаруашылыы мен ормандар, атмосфера, алдытар, энергетика, транспорт,радиоактивті алдытар, жерді шлге айналуф, биотрлерді азаюы, табии апаттар, техногендік зіл залалар.
райсысыны жадайы мынандай мселелерге алып келіп отыр: Таза су – жоары приоритеттік мселе.Глобалды араанда су оры те кп. Мселені е иыны су сапасы мен дамушы елдердегі су тапшылыы болып отыр. Жиырма сегізден астам елде су тапшылыы сезіліп отыр, ал дамушы елдерде бір млрд астам адам су жетіспеушілігінен зардап шегуде. Соны кесірінен санитарлы– гигиеналы жадай те нашар.мен теіздер. Балытар орыны азаюы мен теіз оршаан ортаны орау мселелері саталып отыр. Алдыы атардаы мселеге мхит жаалауындаы ластану жадайы мен оан антропогендік серлерді лаюы жатады. Теіз бен мхиттарды орын пайдалану мен оны сатау экономикалы сараптамадан ткізуді талап етуде. Барлы теізбен шектесетін елдер бірлесе отырып осы мселелерді шешуге жмыла кірісулері керек. Ауылшаруашылыы мен ормандар. Азы тлік шыару жерді нарлануды ажет етеді, біра кп жадайда тыайтышты олданудан асты німіні артуы байалмайды. Азы тлікпен амтамассыз ету барлы елдерде бірдей біркелкі емес. Дамыан елдермен салыстыранда дамушы елдердегі халы пайдаланатын азы калориясы тмен. Таы бір мселе ол ормандарды ртке жиі шырауы мен ааштарды зады жне засыз кесуді лкен дрежеде жргізілуі де болып отыр. Энергетика. Дниеде энергияа деген сраныс жылдан жыла сіп келеді. Ал энергияны ндіру айта толмайтын орларды жау арылы алынып келеді. Бірінші мселе осы орларды азаюы, ал екіншісі оршаан ортаа тигізіп отыран зияны. Бл мселелерді шешуді бірден бір тиімді жолы дстрлі емес (кн, жел, су) энергия кздерін пайдалануды енгізу жне энергияны аз млшерде пайдаланатын рылыларды трмыста жне нерксіпте олдану.Транспорт. лемдегі елдерде транспорт трі мен саны крт кбейіп отыр. Соны серінен атмосфераа шыатын улы жне зиянды заттар млшері артып отыр. Тарнспорт олданатын жанар май сапасы да жасармай отыр. Осы мселерді шеу жолдары – жанар май сапасын арттыру, экономды жне шаын тарнспорттарды шыарып пайдалану, кейбір жанар майды кп млшерде жаатын автотранспорттан бас тарту, электр жне кн энергиясы арылы жретін автомобильдерді барлы елдерде пайдалану. Атмосфера. Е басты мселе ауаа шыарылып жатан зиянды заттарды млшерін крт азайту жолдарын арастыру, барлы сзгіш дістерді жзеге асырып, нерксіп орындарында пайдалану. Бл мселе барлы елдерге тн. алдытар. нерксіп орындарыны алдытарымен атар муниципалды алдытарда кп млшерде шыарылуда. алдытар ауіпті, уландырыш, радиоактивті жне аралас болып блінеді. алдытар мселесіні шешілу жолдары – алдысыз ндіріс санын арттыру, алдытарды деуші заудтарды кптеп салу, алдытар полигондарын жабдытау, алдыты аз шыарушы текхнологияларды олдану.
29. азастан Республикасыны траты дамуыны экологиялы актуалды мселелері. азастанда мнай мен газ нерксібі, тсті жне ара металл ндіру, химия нерксіптеріні жмыс істеуі жне т.б. ндірістер оршаан орта мен экожйеге антропогендік сер етуде жне жыл сайын зардаптары мен зияны азіргі кезде атты сезіле бастады. Экожйе бзылды немесе тіптен жойылу алдында тр. азастанда экодинамиканы келесі леуметтік экологиялы мселелерін талдап арастыруа болады. Олар таза су, теіздер, клдер мен зендер, ауылшаруашылыы мен ормандар, атмосфера, алдытар, энергетика, транспорт,радиоактивті алдытар, жерді шлге айналуы, биотрлерді азаюы, табии апаттар, техногендік зіл залалар.
райсысыны жадайы мынандай мселелерге алып келіп отыр: Таза су – жоары приоритеттік мселе. азастанда су оры те аз. Мселені е иыны су сапасы мен ауылды мекендердегі таза су тапшылыы болып отыр. Суды е кп олданатын ірі алалар мен ірі ндіріс орындары. Таза су тапшылыы санитарлы– гигиеналы жадайды нашарлауына алып келеді. Суды е кп олданатын сала ауылшаруашылы. Шешімін табу керек мселелерге ірі алаларды сумен амтамассыз ету, трансшекаралы мселелер мен оларды шешу мселелері жатады. Теіздер, клдер мен зендер. Балытар орыны азаюы мен теіз айналасындаы оршаан ортаны орау мселелері саталып отыр. Алдыы атардаы мселеге Каспий теізі жаалауындаы ластану жадайы мен оан антропогендік серлерді лаюы жатады. Арал теізіні жайы тек ана азастан шін ана емес, шекаралас елдер шін де толандыратын мселеге жатады жне осы елдерді де атысуымен шешілуі ажет. Теіз бен клдерді балы орын пайдалану мен оны сатау экономикалы сараптамадан ткізуді талап етуде. Барлы зендер суыны ластануы ластаушы ндірістерге экономикалы жне нарыты тежеу ралдарын олдануды талап етіп отыр. Ауылшаруашылыы мен ормандар. Азы тлік шыару жерді нарлануды ажет етеді, біра кп жадайда тыайтышты олданудан асты німіні артуы байалмайды. Жыртатын жерлерде эррозия процестері жруде жне онымен крес барлы шаруашылытарды бірдей жне жиі жргізілмей отыр. Таы бір мселе ол ормандарды ртке жиі шырауы мен ааштарды зады жне засыз кесуді лкен дрежеде жргізілуі де болып отыр. Сексеуілді кп млшерде шауып алуы шл аумаыны лаюына алып келіп отыр. Энергетика. Ел экономикасы артыумен бірге энергияа деген сраныс жылдан жыла сіп келеді. Ал энергияны ндіру айта толмайтын орларды жау арылы алынып келеді. Бірінші мселе осы орларды азаюы, ал екіншісі оршаан ортаа тигізіп отыран зияны. Бл мселелерді шешуді бірден бір тиімді жолы дстрлі емес (кн, жел, су) энергия кздерін пайдалануды енгізу жне энергияны аз млшерде пайдаланатын рылыларды трмыста жне нерксіпте олдану. азастан уран оры мен оны ндіру бойынша лемде кш басында тр, соан арамастан елде лі жмыс істеп энергия шыаратын бір де бір атом электр станциясы жо. Егер жоспарланып отыран АЭС салынса жне оларды саны мен сапасын болашата арттырса, онда азастан электр энергиясымен зін зі толы амтамассыз етіп ана оймай, оны экспорта шыарушы елге айналады. Транспорт. азастан елді мекендерінде жне алаларда транспорт трі мен саны крт кбейіп отыр. Соны серінен атмосфераа шыатын улы жне зиянды заттар млшері артып отыр. Тарнспорт олданатын жанар май сапасы да жасармай отыр. Осы мселерді шешу жолдары – жанар май сапасын арттыру, экономды жне шаын транспорттарды шыарып пайдалану, кейбір жанар майды кп млшерде жаатын автотранспорттан бас тарту болып табылады. Атмосфера. Е басты мселе ауаа шыарылып жатан зиянды заттарды млшерін крт азайту жолдарын арастыру, барлы сзгіш дістерді жзеге асырып, нерксіп орындарында пайдалану. Бл мселе барлы елдерге тн. алдытар. нерксіп орындарыны алдытарымен атар муниципалды алдытарда кп млшерде шыарылуда. алдытар ауіпті, уландырыш, радиоактивті жне аралас болып блінеді. алдытар мселесіні шешілу жолдары – алдысыз ндіріс санын арттыру, алдытарды деуші заудтарды кптеп салу, алдытар полигондарын жабдытау, алдыты аз шыарушы текхнологияларды олдану. азастандаы саяси ахуал бкіл лемге тратылыты, конфессияаралы келісімні, елімізді барлы азаматтарыны мддесінде демократия мен оамды институттарды дамытуды бірегей лгісін танытып отыр. азастанны траты саяси дамуы лемдік оамдасты шін тегерімді бастамаларды кзі ретінде елімізді алыптасуында маызды рл атара алады жне атаруа тиіс. Осы орайда азастан зіні дамуында елімізді лтты ауіпсіздігіне атер тндіретін біршама кедергілерге кезігуде. азастан Республикасыны азіргі уаыта дейінгі экономикалы суіне негізінен лемдік нарытаы шикізат баасыны суі мен табии ресурстарды елеулі блігін ттыну есебінен ол жетіп отыр. Табии капиталды барынша ысырап болуы мен лдырауы орын алуда. Ішкі жалпы німні суі оршаан ортаа алдытарды кп шыарылуымен болуда. азіргі баалау бойынша, ел аумаыны 75%-на жуыы экологиялы трасыздыты жоары туекеліне шыраан. Шлейттену мселесі ткір ойылып отыр. «Тарихи ластанулар», алдытарды жинаушылар, траты жне жылжымалы кздерден блінетін улы заттар алдытарыны суі табии ортаны жайкйі мен халыты денсаулыына атер тндіреді. Ел экономикасыны тратылыына тнетін ытимал атерлер шикізат секторына елеулі туелділік, жекелеген салаларды Дниежзілік сауда йымына (ДС ) кіруге дайынды дегейіні тмендігі, сырты арызды суі, «клеке экономика» проблемалары болып табылады. азастан ірлеріні экономикалы жне леуметтік жадайларында айтарлытай алшаты бар. Демографиялы жадай мен халыты денсаулыыны жай-кйінде проблемалар бар, зірге оны ыты, экономикалы, экологиялы сауаттылы дегейіні жеткіліксіздігі орын алуда. Бл кедергілерді есеру азастан Республикасыны траты дамуа кшу жолындаы басты кезедік міндеті болуа тиіс. Экономикалы сім процесінде экологиялы талаптарды арттыру, оршаан ортаа антропогендік ысымды азайту ажет. Ол шін 2024 жыла арай экологиялы тратылы индексін е кем дегенде, азіргі е жасы крсеткіш – 88 бала дейін жеткізу ажет. С ол арылы мір сру сапасыны крсеткіштерін е жоары лемдік крсеткіштерге жаындатып, айтарлытай жасарту амтамасыз етілетін болады.
30. Ластану классификациясы (химиялы, физикалы, биологиялы).Ластану классификациясыны ш трі бар: 1) химиялы ластану- автоклікті ттінінен, завод- фабрика німдеріні хим- зияндылыы кп алдытарды залалсыздандырмай тасталуынан болып келеді.Хим- ластану адам организіміне кері серін тигізеді, яни атты улану, дертті аурулара ж/е мутациялара алып келеді.2) физ- ластану- шу, вибрация ж/е радиация жатады. азіргі техниканы дамыан кезеінде ескеретін жайт эл/магниттік ріс, радиотолындар ж/е лкен телеорталытар, радиосианциялар физ- ластануды бірден –бер кзі б/таб. Ол адамны ебек абілетін тмендетіп, жрек пен жйке ауруларына алып келеді. 3) биол- ластану- фотогенді микро организмдер серінен ортаны ластануы. Оан ртрлі аурулар жатады, яни чума, холера ж/е СПИД. Бл ауруларды бактериялар туызады.
31. Организм жне оны мір сру жадайы. Абиотикалы жне биотикалы факторлар. Организмдердин здери мекендейтин ортамен тыгыз байланыста болады.Сонын серинен, организм мен коршаан орта жуйелерiнiн сйкестиги п.б. орта организмдерге ардайым экологиялык фактолардын комплексимен асер етеди, сондыктан да бейимделушиликтин белгiлерi сол факторлардин барлык комплексине карсы жауап ретiнде пайда болады да, ерекше белгилер туринде билинеди. Тiрi заттар, массасы жагынан, жер шарынын сырткы кабаттарынын кез-келгенинин болар-болмас улесиндей гана болады.Казирги кездеги пайымдаулар б-ша, тири заттардин биздин уакытымыздагы жалпы массасы 2420 млрд. Тонна. Орта-тири организмдерди коршаган ж/е оларга тикелей де, жанама да асер ететин табигаттын бир болиги.организмдер ортадан омирге кажеттинин барин алады ж/е оган озинин зат алмасуынын калдыктарын болип шыгарады. Ар организм оз ортасы адамнын ондиристик арекетинен туындайтын коптеген элементтерден турады. Омир суру н/е тиршилик ету жагдайлры – ортанын организмге кажетти, оларсыз тиршилик ете алмайтын ж/е олармен уздиксиз бирликте болатын, элементтеринин кауымдастыгы. Организмнин ортага бейимделуи калыптасушылык д.а. калыптасушылык кабидети – теги омирдин тиршилик етуин мумкин ететин, организмдердин тири калуын ж/е кобеюин мумкин ететин ен негизги касиеттеринин бири. Агзалардын артурли жагдайларда тиршилик ете алуга барлык бейимделулери тарихи калыптаскан. Ортанын организмге асер ететин жекелеген касиеттери мен элементтери экологиялык факторлар д.а. экологиялык факторлардын коптурлилиги абиотикалык ж/е биотикалык болып 2 улкен топка болинеди. Абиотикалык факторлар – температура, жарык, ауанын ылгалдылыгы, су, жер бетинин бедери, топырак курамы, т.б. органикалык емес ортанын организмге асер етуi. Абиотикалык факторларга ар турли организм табиги сурыптау натижесинде турлише бейимделеди. Осимдик пен жануарлардын ыстыкка, суыкка, ауанын ылгалдылыгына, кысымына, судын ар турли терендигине, химиялык курамына, агысына карай бейимделуи, кейбир жануарлардын кыскы, жазгы уйкыга жатуы, тиршилигин кешки н/е ертенги уакытта откизуи – осы абиотикалык факторлардын асерине байланысты. Биотикалык факторлар – бир организм тонирегиндеги баска организмдердин тиршилик арекеттеринин тигизетин асерлеринин жиынтыгы. Ол асерлер алуан турли сипатта болады. Бир организм екинши бир организмге корек, тиршилик ортасы болады. Ар турге жататын организдер бир-бирине озара асерин тигизеди. Мысалы, осимдиктер жануарларга кажетти оттегин болип шыгарса, жануарлар атмосферага комиркышкыл газын шыгарады. Бул газды фотосинтез аркылы осимдиктер пайдаланады.
32. ндірістік ааба суларды классификациясы.Ааба су деп брын ндірісте, трмыста н/е ауыл шаруашылыында пайдаланылан, сондай—а андай да бір лас айма, оны ішінде елді мекен (нсер,коммуналды трмыс) аындылар арылы ткен су. ндірістік ааба су ластанан ж/е нормативті таза болып блінеді.ндірістік ааба сулар:
1. Минералды оспалармен ластанан (металлургиялы, ышыл шыару зауыты, рылыс зат).
2. Органикалы оспалармен ластанан (етті, балыты ндіру орындары, ст німдері,тама німдерін ндіру зауыттары, хим-лы ндіріс орындары, каучук ндіру зауыттары).
3. Минералды ж/е органика-лы оспалармен ластанан ааба сулар (мнай деу ж/е мнай ндіру ксіпорындары, жеіл фармацевтика нерксібі, ант ндіру зауыты, органикалы синтез азы-тлік ндіру зауыты т.б.)
Сонымен атар, су оймаларда жылыан суларды тгу де жылулы ластанулара жатады.
33. ндіріс алдытарыны классификациясы.Адам баласы кез-келген шар-лы іс-рекеті ртрлі алдытармен биосфераны ластайды. Бл халыты денсаулыы мен міріне ауіп тудырады. алдытар шыатын негізгі кздерге нерксіп, ауылшар-ы, й жай шаруашылыы жатады. нерксіп млшері бір адама шаанда трмыс алдытары 20 еседен арты келеді. Шыан кздеріне бай-ты ндірісті алдытар 2-ге блінеді:ндіріс жне ттыну. ндіріс алдытарынан бйым алу процесінде шыан ж/е жартылай немесе тгелімен зіні бастапы ттыну сапасын жоалтан шикізатты,шама бйымдарды алдытары жатады. Барлы ндіріс алдытары атты ж/е сйы болып блінеді. атты алдытара металл, ааш, пластмасса алдытары жатады. Ал сйы алдытара ааба сулар, шлемдер жатады.
34. ндірістік тастанды заттарды газ жне бу трізді оспалардан тазалау дістері.ндірістік тастанды заттардан тазалау дістерін физ- ж\е хим\ сиппаттамалары б\ша 4 топа блуге болады:
1. Абсорбция—бл діс зиянды оспаларды сол оспадаы бір н\е бірнеше газды компонентерін ерітіп, жту жолымен рамды бліктерге блу арылы жреді.
2. Хемосорбция—газ ж\е буларды, атты ж\е сйы жтыштармен аз еритын хим- осындысын пайда етіп, жтулуа негізделген.
3. Адсорбция—бл діс кейбір ультрамикроскопты рылыстаы атты денені з бетінде газ оспасыны кейбір компоненттерін шыарып тастау ж\е бір дегейде стап тру б\ша физ\ асиетіне негізделген
4. каталиттік—бл діспен ндірістік тастанды заттарды улы компонентерін тазалау жйесіне катализаторды осып, оршаан ортаа зияны аз заттара айналдырамыз.
35. Популяцияны динамикалы сипаты: кбеюі, луі, тіршілік ету исытары, су жылдамдыы.Динамикалы крсеткіштері белгілі бір уаыт ішіндегі популяция ішінде болып жатан процесті крсетеді:
- кбеюі – туылу арылы белгілі бір уаыт аралыындаы жаа жеке трлер саны;
- популяцияны су жылдамдыы – бірлік уаыттаы популяцияны кбею арындыы. Популяцияны су жылдамдыы о, теріс, нлдік болуы ммкін. Бл крсеткіш кбеюді, лімні жне орын ауыстыруды крсеткіштеріне байланысты.
- лу крсеткіші – бірлік уаыттаы популяцияны жеке трлеріні азаю саны.
Белгілі трді аса кбейіп кетпеуін реттейтін физикалы жне биологиялы факторларды жиынтыы ортаны арсылыы деп аталады. Олар: азы тапшылыы, су тапшылыы, тіршілік ортасыны тапшылыы, олайсыз ауа райы, жыртыштар, ауырулар, паразиттер жне бсекелестік. Ал тіршілік ету абілеттілігі биотикалды потенциалмен аныталады, олар – кбейуі, таралу абілеттілігі, жаа жерлерді тартып ала алу абілеттілігі, орану механизмдері, олайсыз жадайлара тзу абілеттілігі. Популяцияа сер ететін экологиялы факторлар: биотикалы, абиотикалы жне антропогендік.
36. Популяция: тсінігі, анытамасы, негізгі асиеттері (саны, жасы).«Популяция» терминін ылыма алаш 1903 ж. В.Иогансен енгізді. Экологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен зара арым-атынаста болатын жне бір территорияда бірігіп тіршілік ететін бір трге жататын даралар тобы. С.С.Шварцты берген анытамасы бойынша популяция – бл оршаан ортаны немі згеріп отыратын жадайында санын траты стап труа ажетті жадайлармен амтамасыз етілген белгілі бір трді азаларыны элементарлы тобы. Популяция немесе трді з тіршілігіні соына дейін мекен ететін жері жне таралу аймаы ареал деп аталады. Ареал клеміне жне таралу дегейіне байланысты мынандай топтара блінеді:
- космополиттер – кілдері Жерді тіршілік айматарыны кпшілік блігінде кездесетін азаларды трлері (мысалы, блме шыбыны);
- убиквистер – ке ареала ие жне ортаны алуантрлі жадайында да тіршілік ете береді (мысалы, асырлар);
- эндемиктер – те шектелген ареала ие (мысалы, пингвиндер).
Популяцияны санды крсеткіштері статикалы жне динамикалы деп блінеді.Статикалы крсеткіштер популяцияны осы мезеттегі жадайын сипаттайды жне мыналардан ралады:
- саны – популяциядаы жекелеген трлер саны;
- тыыздыы – жекелеген трлер саны немесе бірлік аудана не бірлік клемге келетін популяцияны биомассасы;
- рылым крсеткіштері – жынысты жне жасты рамы;
кеістіктік-этологиялы рылымы – ареал аумаындаы трлерді таралу сипаты (біркелкі, біркелкі емес, кездейсо).
37. Популяциялар экологиясы – демэкология. Демэкология трді жекелеген кілдеріні рылымы мен динамикасын зерттейді.
38. Радиоактивтік алдытарды залалдандыру жне кму. Радиоактивті алдытарды жинастыру оны физ- жадайына,жарылысты рт ауіптілігі б/ша ж/е ыдырау периоды б/ша реттеледі. Радиоактивті алдытарды арнайы жерге жинайды. ндіріс орындарында радиоактивті алдытарды шыаруа арнайы бір типті тасымалдаушы заттар пайдаланылады. Олар бір рет пайдаланылан ж/е бірнеше рет пайд-ан болып блінеді. алдытарды кму орындарына арнайы кузовы жабы н/е цистерналы автоклікпен жеткізіледі. Тасымалдананнан кейін автоклік ж/е барлыы залалсыздандырылуы керек. Радиоактивиі калдытарды залалдандыруды 4 дісі бар: 1) жау,2) хим-,3)биол- жолмен нейтралдау,4)кму. Радиактивтілігі жоары алдытарды заладандыру оларды тыыздап алыдыы 1 метрдей саздан н/е бетоннан жасалан шырлара кму арылы жзеге асырылады.
39. Радио жиіліктік диапазонындаы электромагниттік рістерден орану дістері.Электр рісіні кернеулігі мекеме ішіндегі 0,5 кВ/м, рылыс орындарында 1 кВ/м, адамдар сирек болатын жерлерде 5 кВ/м-ге те. Блардан орануды бір тсілі берілген зоналарда белгілі уаыт аралыында ана блу. Негізгі ораныс жолдары жоары Вольтты линиялардаы металды апа арылы жерлеу, егер ашы трылыты орта болса, онда трассалы экранды пайдалану темірметалды забор трызу ж/е 2 м биіктікті ааш отырызу керек. Электромагниттік рістерден орану;жымды ж/е инженерлік-техникалы шараларды ткізумен ж/е жеке орану ралдарын пайдаланумен жреді.
жым шаралары: электр рісін шыарушы аппарат алыс болу керек.Инженерлік-техникалы электромагниттік сулелер аз тсетіндей ондыры орнату, рі электромагниттік жоары айматы оршау. Жеке ораныс шлемдер, кзілдірік, халат т.б. киіп алу.
40. Суды ластау себептері, кздері жне су орларын пайдалану.Су – е ымбат табии ор. Кптеген тірі азалар шін су тіршілік ортасы. Біра адамзат кбейген сайын, алалар мен нерксіптер де кбейеді, соны салдарынан су тапшылыы мселесі орын алып отыр. Оны себебі су ащы жне тщы деп екіге блінеді. алаларды суі, нерксіпті арынды дамуы, ауыл шаруашылыыны дамуы, суармалы жерлерді кееюі, трмысты жадайды жасаруы мен кптеген баса факторлар сумен амтаммассыз етуді иындатып отыр.ртрлі сраныса арай шаруашылыта су мына салаларда олданылады:
- ішуге,
- тама зірлегенде,
- трмысты олданыста,
- мал шаруашылыыны ажеттеріне,
- балы сіргенде,
- ауылшаруашылы жерлерді суаранда,
- нерксіп пен энергетикада,
- гидроэнергетикада,
- кемелер жзуі шін.
Суды кп млшерде пайдаланатын нерксіптерге химия, металлургия жне жылуэнергетикасы жатады. Мысалы, 1 тонна шойын ндіруге 200 куб метр, 1 тонна алюминий ндіруге – 1500 куб метр, мыс ндіруге – 500 куб метр су жмсалады. Осылай суды ысырапсыз олданса, 2100 жылдары адамзат бар таза су орын таусуы ммкін. Суолданысында суды санитарлы жадайы мен сапасы шекті рсат етілген концентрацияа (ШРК) сйкес келуі керек. ШРК – бл зиянды заттарды ммкіндігінше е жоары концентрация млшері, одан асан кезде суды суолданысыны тріне арай олдануа болмайтындыын анытайды. Ішкі суларды ластаушы кздеразастанда су задылытарыны ытары «Казахстан Республикасы су кодексінде» (1993 ж.) жне нормативті жаттарда берілген. азастан территориясындаы барлы сулар азастан Республикасыны су оры болып табылады. Р сумен аз амтылан аумаа жатады. азастанда 11 мы зен (200 мы км), 48 мынан астам клдер (Каспий, Арал, Балхаш, Алакол), жер асты сулары, жалпы ауданы 2033 кв. км болатын 2724 мзды бар. Шл астындаы тщы су оры Балхаш сияты 65 тен астам клге те. азастанда 7 су оймасы бар, е ірісі Бухтурма тередігі 11 м, ені 35 км, зындыы 600 км, Капшагай (тередігі 15-45 м, ені 22км, зындыы 180 км). Каспий теізі – е лкен тзды кл, жалпы ауданы – 400 мы кв. км. Арал теізі азіргі кні 44,5 мы кв. км ауданнан трады. Соы 30 жылда Арал дегейі 14,7 м тсті, су жаадан 100-120 метрге кетіп алды. азастанда барлы сулар мемлекет меншігінде. Суды ластануы деп атты, сйы жне газ тріндегі заттарды серінен оны физикалы, химиялы жне биологиялы асиеттеріні згерісін айтады. 4 кесте – Ластанан су рамындаы ауыр металдар
| те ауіпті ауыр металдар | |||
| Металл | олдану облысы | олданудан бас тартандары | Зиянды сері |
| сынап Hg | Термометрлер, жасанды лампылар, бояулар, электр приборлары | Фетр бас киімдері, алтындау процессі | Зат алмасуды бзылуы, нерв жйесіні заымдалуы |
| орасын Pb | Аккумуляторлар, электр кабелдері, бояулари | Су бырларын салу | Жалпы улану |
| Кадмий Cd | Металл аптауы, ток кздері, фотография | Ыдыстарды аптау | нерв жйесіні заымдалуы, сйек заымы |
Суа тсетін зиянды заттар бірнеше топтан трады. Физикалы асиеті бойынша еритін, ерімейтін жне коллоидты болады. Сонымен атар ластаушы заттар минералды, органикалы, бактериалды жне биологиялы деп блінеді. Жануарлардан ластану – бл физиологиялы блінімдер, жабыса заттар. ртрлі нерксіп ондірістері суды кп клемде ластаушы кздерге жатады. Олар металлургия, химия, ааз ндіру ксіпорындар, фабрикалар жне таы сондай орындар. Адамдар зіні шаруашылыымен ртрлі ластанан сйытарды сулара аызады, оларды рамында ауыр металдар да болады.
41. Табиатты орау жне траты даму.Табиатты орау экономика трысынан басарылуы ажет, яни зиян келтіруші орган іс рекетінен крген пайдасы оршаан орта мен баса мекемелерге сері арылы есептелініп, ыты жне нормативтік трыдан лкен клемде салы салынуы керек. Екіншіден нерксіп орындары зиянды шыаруды азайтса, олара кптеген экономикалы жеілдіктер арастырылуы керек. рбір елде табиатты орауа арналан аржы оры рылуы ажет. Осы ор арылы алдыы атарлы технологияларды пайдалану, сзгіштерді олдану жне алдыы атарлы рал жабдытар мен механизмдерді сатып алуа, зиянды серді азайту жолдарын арастыратын ылымды дамытуа болады.
42. Траты даму стратегиясы жне оны механізмі.азастанны 2030 жыла дейінгі Даму стратегиясы, азастан Республикасы дамуыны 2010 жыла дейінгі стратегиялы жоспары, азастан Республикасыны 2015 жыла дейінгі индустриялы-инновациялы даму стратегиясы, азастан Республикасыны 2004-2015 жылдара дейінгі экологиялы ауіпсіздігі тжырымдамасы, азастан Республикасыны 2015 жыла дейінгі ауматы даму стратегиясы абылданды, азастан Республикасыны траты даму жніндегі кеесі жне «азына» траты даму оры» А рылды. азастан Республикасы Еуразия рлыыны экологиялы тратылыын амтамасыз етуде ерекше орын алады. Еуропа мен Азия арасында саяси, мдени жне экономикалы кпір бола отырып, азастан рлыта ландшафтар мен экологиялы жйелерді дамуында осы тектес байланыстырушы ызмет атарады. азастан аумаыны клемі, климат жадайларыны р трлілігі, ірді су тегеріміні ерекшеліктері Еуразияны кллі аумаындаы экологиялы жадайды оны азастандаы тратылыына айтарлытай туелді етеді.
43. Табиатты пайдалануды дамыту жне адамзат болашаы шін экологияны негізгі биологиялы пн ретіндегі маыздылыы. Экол-лык билим беруге кажеттилик адамныны омирине кажет колайлы ортаны камтамасыз етумен байл-ты. Коршаган ортанын сапасы адамнын негизги кукыгынын бири- денсаулыкты жане дамудын негизги максатын аныктайды.экологиялык билим беру табигатка адамгершилик катынасты калыптастыру табигатты озгертудин шекти молшерин аныктау ушин, адамнын одан ари омир суруи мен дамуына мумкиндик беретин минез- кулкинин арнайы алеуметтик табиги зандылыктарын менгеру ушин кажет. Жалпы халыкта табигатка деген тутынушылык катынас басым. Экол-к маселелердин ар адамнын жеке басы ушин манызды екенин кабылдау денгейи томен.экол-к билим берудин негизге максаты табигатка деген жауапкершилик катынасты камтамасыз ету.экол-к билим беру дегенде арбир адамнын жалпы экол-к мадениеттилигин калыптастыруга багытталган уздиксиз билим, тарбие беру жане даму процестерин тусинемиз. Экол-к жауапкершилик адамнын мына касиеттеримен байл-ты: оз ис-арекетин бакылау, табиги ортадагы озинин ис- арекетинин жакын кезендеги жане болашактагы натижелерин болжай билу, озине жане баскаларга сын козбен карай билу жане т.б. Кызмети табиги ортага жане адамнын денс-на зиянды асер етуимен байланысты адамдардын барлыгынын кажетти денгейде экол-к дайындыгы миндетти турде болуы керек.Экол-к билим беру деген ар турли денгейдеги экол-к билимдерди менгеру. Онын негизге еки багыты бар: коршаган ортаны коргаудын жалпы илими негизинде тарбиелеу жане табигатпен антропогенди эко – жуйелердин озара катынасынын жалпы зандылыктары туралы арнайы билим беру. Билим беру жуйесин экологизациялау экол-к ойлардын, угымдар, принциптер мен козкарастардын баска пандерге енгизу жане экол-к билимди ар турли салалардын мамандарын дайындау.
44. Табии орларды жіктелуі. Табии орлар – адамны з масаттары мен мір сруін амтаммассыз ету масатында олданатын табии заттар мен былыстар жиынтыы. Оан ауа, кн, жел, су, жер, ормандар, табии рылыс материалдары, пайдалы азбалар мен т.б. жатады. Табии орларды бірінші белгісі оларды трі. Сол бойынша олар табии былыстар (мысалы, кн энергиясы, жел, теіз суыны айтуы мен келуі), жануарлар лемі, сімдіктер лемі, табии заттар (су, ауа, топыра) жне пайдалы азбалар (мнай, алтын, темір жне т.б.) деп блінеді. Сонымен атар пайдалы азбалар пайдалануа дайын (кмір, ымбат тастар мен минералдар, тз) жне деуді ажет ететіндер (мнай, руда, тыайтыштар) болып блінеді. Табии орларды екінші белгісі оларды таусылып алатындыы. Осы бойынша таусылатын жне таусылмайтын, салыстырмалы таусылмайтын болып блінеді. Таусылмайтын табии орларбл за мерзімді табиатты пайдалананда млшері мен сапасы згермейтін не згерісі сезілмейтін табии физикалы былыстар мен заттар. Мндай орлар кн энергиясы, жел энергиясы, озалыстаы су энергиясы, жер ойнауыны энергиясы. Таусылатын табии орларбл за мерзімді табиатты пайдалананда млшері мен сапасы згеретін табии физикалы былыстар мен заттар(мнай, кмірруда т.б). Салыстырмалы таусылмайтындара сімдіктер лемі, жануарлар лемі, топыраты нарлыы. шінші белгі ол орларды орныны толыа алатындыы. Осы белгі бойынша орлар:
- зіндік орнын толтыра алатын (сімдік пен жануарлар лемі, микроАзаов лемі);
- зіндік орнын толтыра алмайтын (азба байлытар);
- салыстырмалы зіндік орнын толтыра алатын (нарлы топыра, кесілген ааш).
Адамдар табии ора жатпайды, олар табии орды пайдаланады.
45. Траты дамуды сатауды халыаралы бірлесуі.Траты даму анытамасы оршаан орта мен даму бойынша 1987 ж Халыаралы комиссия жасаан «Бізді орта болаша» атты баяндамада берілді. Траты даму анытамасы былай орытындыланды «осы кнгі сранысты амти отырып, болаша рпатарды да з сранысын амтамассыз ете алатындай даму». ш жыл ткеннен кейін мынандай толытама жасалды «Траты дамуа талап - табии орларды жне жйелерді жеткілікті трде бзбай, болашата да экономикалы пайда табатындай сатау». Рио-де-Жанейрода 1992 ж. ткен Жер планетасы мселелерін арастыран жоары дегейдегі конференцияда «XXI асырды кн тртібі» деп аталатын жоспар абылданды.
Задарды айта ру мселелері бойынша баса халыаралы жобалармен зара кеес беру жне материалдара экспертиза жргізілді:
- Р мен Алматы аласындаы алдытарды басару жйесі бойынша жне Б ТД жобасы жне Чехиямен;
- Б ТД жобасымен глобалды конвенцияларды потенциялын баалау бойынша;
- Б ТД жобасымен ИУВР бойынша;
- Астана . ТД стратегиялы жобасыны экологиялы компоненті бойынша блімді редакциялау;
- ОА РЭО жобасымен Іле-Балаш бассейнін экожйелік басару бойынша..
Траты дамуды негізгі бадарламасы адам міріні сапасын арттыру. Ол шін адам міріні сапалы критерилерін, баалануын айта арап, згерту керек.
46. Тіршілік ету ортасы туралы тсінік. Экологиялы факторлар.Организмдердин здери мекендейтин ортамен тыгыз байланыста болады.Сонын серинен, организм мен коршаан орта жуйелерiнiн сйкестиги п.б. орта организмдерге ардайым экологиялык фактолардын комплексимен асер етеди, сондыктан да бейимделушиликтин белгiлерi сол факторлардин барлык комплексине карсы жауап ретiнде пайда болады да, ерекше белгилер туринде билинеди. Тiрi заттар, массасы жагынан, жер шарынын сырткы кабаттарынын кез-келгенинин болар-болмас улесиндей гана болады.Казирги кездеги пайымдаулар б-ша, тири заттардин биздин уакытымыздагы жалпы массасы 2420 млрд. Тонна. Бирак,озинин коршаган ортага тигизетин белсенди асери жагынан тири заттар ерекше орын алады ж/е сапасы жагынан жердин баска кабаттарынан, дал тири материанын оли материядан ерекшеленетини сиякты, арыкша болады. Олар, озинин омир суруи кезинде Жердин сырткы кабаттарын толыктай озгериске ушырап, биосферада галамат зор жумыс жургизеди.Жердеги тиршилик пайда болган алгашкы орта – су б.т. тарихи даму барысында коптеген агзалар ауа-жер ортасына тарала бастады. Натижесинде эволюция барысында жана тиршилик ету жагдайларына бейимделегн курлык осимдиктери мен жануарлары п.б. Су тиршилик ортасы . Гидросфера жер бетинин жалпы ауданынын 71 %-ге дейинги болигин алып жатыр. Сулы ортада мекендейтин агзаларды гидробионттар д.а. галымдардын есептеуи б-ша букил гидросферадагы судын биологиялык айналымы 2 млн. Жылда аякталады.тиршилик ортасы ретинде суга тан касиет – онын козгалткыштыгы. Эволюция процесинде суда тиршилик ететин агзалар судын козгалткышына бейимделген. Коныржай ендиктердин суларында мекендейтин су агзаларынын омирине агынсыз су коймасындагы судын вертикалды козгалысы манызды рол аткарады. Су 3 кабатка болинеди: жогары кабатында температуранын маусымдык ауыткуы улкен, ортангы кабаты – термоклин д.а., ол темпер-нын курт озгерисимен сипатталады, ал томенги кабатта темп-нын жылдык ауыткуы болмайды деуге болады. Тыгыздыгы ауадан 800 есе жогары. Жер-ауа тиршилик ортасы. Жер бетинде тиршилик ететин агзалар газтариздес ортамен коршалып жатыр.Бул ортанын озине тан ерекшеликтери: ылгалдыгынын томен болуы, тыгыздыгы мен кысымынын томен болуы, оттегинин молшеринин жогары болуы. Жер-ауанын тиршилик ортасында асер ететин экологиялык факторлардын биркатар ерекше белгилерине мыналар жатады: жарыктын асер ету интенсивтилиги жогары, темпер-нын ауыткуы кушти, географ-к жагдайына, маусым мен тауликке байланысты ылгалдылык озгерип отырады. Ауа . Кургак ауанын курамы (колем б-ша): 78% азот, 21% оттеги, 0,03 комиркышкыл газы, 1% инертти газдар.Оттеги коптеген агзалардын тыныс алуына кажет. Комиркышкыл газын осимдиктер фотосинтез процесинде пайдаланады.Жел. Ауанын темп-сы мен ылгалдылыгын озгертеди, агзаларга мех-лык асер етеди. Жел осимдиктердин транспирациясын озгертеди. Сонымен катар желмен тозанданатын осимдиктердин тозандануына асер етеди. Ауа массасынын козгалуы клптеген бунакденелилердин миграциясынын багытына да асер етеди.
47. Табии ресурстар жне оны рационалды пайдалану. Табии ресурстар жне оны рационалды пайдалану – траты дамуды бір аспектісі.азастанда сан-алуан пайдалы азбалар бар. Менделеев кестесіні 105 элементіні 99-ы азастанда табылан, оны 70-ні оры аныталан, азір 60-тан астам элемент ндіріске енгізілген.азіргі кезде 493 кен азба орны белгілі болып отыр, минералды шикізатты 1225 трі бар. азастан дние жзі бойынша мырышты, вольфрамны жне баритті зерттелген орлары бойынша – 1 орын, кміс, орасын жне хром орлары бойынша – 2 орын, мыс пен флюорит орлары бойынша –3 орын, молибден орлары бойынша - 4 орын, алтын орлары бойынша – 5 орын алады. Ал ТМД мемлекеттеріні ішінде азастан хром рудалары жне орасын бойынша – бірінші орын; мнай орлары, кміс, мыс, марганец, мырыш, никель жне фосфор шикізаты бойынша – екінші орын; газ, кмір, алтын жне алайы бойынша шінші орын алады. Табии орларды пайдалануды мселелері А) Су. Су орларын тиімді пайдалануды негізгі баыттары:
1) айта пайдалану;
2) Жаа тазартыш технологияларды олдану;
3) йымды шаралар.
Б) Пайдалы азбалар.Минералды шикізаттарды кешенді пайдалануды алып алуы ндірістік алдытардан кптеген минералдар трлерін технологияларды жетілген трлеріні жотыынан лі кнге дейін алынбауынан болып отыр. В) Жерді пайдалану.Жерді барлы трде пайдалану оны деградациясына алып келеді. Бл мселені «топыраты орау мен тиімді пайдалану» блімінде жете арастыратын боламыз. Г) сімдіктер мен жануарлар лемі.сімдіктер лемін тиімді пайдалану орман орларын тиімді пайдалану мен оны сімділігін арттырудан трады. Осы мселені жзеге асыру шін арнайы табиат айматары мен орлар рылан, олар: заповедниктер, мемлекеттік табии парктер, лтты орлар.
48. Траты даму дегейлері: локалды, айматы, лтты, мемлекетаралы, глобалды. Траты даму дегейлері: локалды, айматы, лтты, халыаралы, глобалды. Траты даму факторлары: экологиялы, экономикалы, леуметтік.азастанда да экологиялы траты даму бадарламасы жзеге асырылуда. Бадарлама келесі баыттарды амтиды: Траты даму масатында оршаан ортаны басару жйесін жетілдіру. Бл баытта экологиялы жобалар з ара йлестіріледі жне «Р кедейшіліктен арылу бадарламасымен» байланыстырылады, айматы оршаан ортаны орау іс рекеттер жоспары, сонымен бірге Біріккен лттар йымы тарапында жзеге асырылатын «Экономикалы дамуды жетістіктеріне шолумен» де байланысты орындалады. Жоспарлы трде жергілікті,кімшілік, лтты жне халыаралы трыдаы траты дамумен байланысты жргізілетін бадарламалар мен жобалар мониторингі де орындалып отырады. Траты даму шін байланыстар орнату. Бл баытты негізгі идеясы ртрлі секторлар арасындаы тосауылдарды траты даму шін жою болып табылады. азастанны «Кн тртібі – 21» жобалары сала аралы жне сектор аралы сипатымен ерекшелінеді, мысалы:
- Іле-Балхаш бассейініні траты дамуы;
- экологиялы туризм, траты алалар мен елді мекендер, экологиялы таза йлер салу,толытырылып отыратын энергия кздері;
- биосфералы орларды сатау, экология- экономикалы ауматар, ылыми бау башалар;
- лемдік стандарттара кшу, жалпылай сапаны басару;
- экологиялы іскерлікті арттыру;
траты даму заын дайындап, абылдау.
49. Траты дамуды стратегиясы мен принциптері.азастанны 2030 жыла дейінгі Даму стратегиясы, азастан Республикасы дамуыны 2010 жыла дейінгі стратегиялы жоспары, азастан Республикасыны 2015 жыла дейінгі индустриялы-инновациялы даму стратегиясы, азастан Республикасыны 2004-2015 жылдара дейінгі экологиялы ауіпсіздігі тжырымдамасы, азастан Республикасыны 2015 жыла дейінгі ауматы даму стратегиясы абылданды, азастан Республикасыны траты даму жніндегі кеесі жне «азына» траты даму оры» А рылды.
Траты даму келесі принциптерге негізделеді:
- табиатпен гармонияда болу жне баянды мір сру ыын сатау;
- дамуды бліп алынбайтын рамасы оршаан ортаны орау;
- жайлы оршаан ортамен азіргі жне болаша рпатарды да амтамассыз ету;
- халытар арасындаы иір сру дегейіндегі алшатыты, кедейлер мен байлар арасындаы тесіздікті азайта отырып жою;
- табиатты орау туралы задылыты жетілдіру;