Бюджетті кірісі мен шыысын анытау

Бюджет арапайым тілмен айтанда мемлекет шін жмыс істеп отырандарды игілігі. Ел бюджеті лтты экономиканы басаруды е маызды ралы болып табылады. Кез-келген реформаны жргізу жне экономиканы дамыту орасан зор аржыны талап етеді. азіргі кезде бюджет оам міріні барлы саласын амтитын экономикалы реформаны жргізуге мемлекетті сырты жне ішкі ресурстарын жасатап рішоырландыруа абілетті.

азастанда бюджет жйесін алыптастыру жне оны ртрлі дегейлері арасындаы атынастарды жасарту шін жмыстар жасалып жатанына бірінші жыл емес. Негізінен бюджетті кіріс блігін алыптастыру тменде крсетілген негізгі масаттарды аржыландыруа баытталан мемлекетті ммкіншіліктерін анытайтын крделі процесс болып табылады:

- ндірістік-мдени бадарламаларды аржыландыру

- ндірістік жне леуметтік сфераны дамыту

- мемлекеттік басару жнебилік органдарын стауа жмсалатын шыындар

- ораныса жмсалатын шыындар

азастан экономикасы нарыты арым-атынастара тайа кешілуі иын жолдармен, брала белестерден тіп барып кшкені брімізге млім. Бгінгі кні экономиканы рлеп, леуметтік міндеттер дйектілікпен шешеіліп жатанына, халыты наты табыс дегейіні сіп, айматарды аяына тра бастааны шін облысты басару органдары, соны ішінде облысты аржы мекемелеріні жргізген нтижелі жмыстары жеткілікті.

ай облысты бюджеті болмасын бюджет кірісін басару процесі е алдымен Р-ны «Бюджет жйесі туралы», «Салытар жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» жне тиісті жыла арналан республикалы бюджет туралы задармен реттеледі. Бюджетке тсетін кірістер жобасын жасаудаы негізгі база есеп беру мліметтері, тлемгерлер туралы мліметтер жне салыты тсімдер сомасы болып табылады. ртрлі салыты жне салыты емес тсімдердіаудару тртібі, тлемдерді бюджетке тлеу уаыты оларды алыптасу ерекшеліктерін есепке алу арылы жне бюджетке аударылатын тлемдерді клеміне арай аныталады. Осыан сйкес кез келген облысты аржы басармасыны негізгі міндеті жалпы мемлекеттік ажеттіліктерге жмсалатын аржыны уаытылы жне толы тсуін амтамасыз ету болып табылады.

Ендігі кезекте ызылорда облысы бойынша соы жылдардаы айма бюджетті алай атарыландыы жайына кеінен тотала кетсек:

2000 жылы республикалы бюджеттен алынан субвенцияларды оса есептегенде облыс бойынша кірістер жоспары 99,7%-а, несиелеуді есепке аланда шыыстар бойынша жоспар 98,4%-а орындалды. Республикалы бюджеттен арастырылан 2402675 мы теге сомасындаы субвенция толыымен алынды.

Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыыстарыны
рамы мен рылымы

Мемлекетті орталытандырылан аша орын алыптастырумен жне пайдаланумен байланысты болып келетін бюджетті жмыс жасауы ерекше экономикалы нысандар— бюджетті кірістері мен шыыстары арылы болып отырады. Олар нды бліністі жеке кздерін білдіреді. Категорияларды екеуі де бюджетті зі сияты объективті жне оларды згеше оамды арналымы болады: кірістер мемлекетті ажетті аша аражаттарымен амтамасыз етеді, шыыстар орталытандырылан ресурстарды жалпы мемлекеттік ажеттіліктерге сйкес бледі. Бюджетті тсімдері кірістер, бюджеттік кредиттерді теу, мемлекетті аржы активтерін сатудан тсетін тсімдер, сондай-а мемлекеттік арыздар, ал оны шыыстары шыындар, бюджеттік кредиттер, аржы активтерін сатып алу, арыздар бойынша негізгі борышты теу болып табылады.
Кірістер мен шыыстарды рамы мен рылымы наты леуметтік-экономикалы жне тарихи жадайларда жзеге асырылатын мемлекеттік бюджет жне салы саясатын жргізуді баыттарына байланысты болады. Бл кезде мемлекет белгілі бір жадайларда кірістерді алыптастыруды жне шыыстарды жмсауды олайлы нысандары мен дістерін пайдаланады.
Нарыты атынастара кешкенге дейін КСРО-ны мемлекеттік бюджетіні кірістері мемлекеттік ксіпорындарды аша жинатарына негізделіп келді. Ол бюджет кірістеріні жалпы сомасыны 90% рады жне негізінен екі тлемнен — айналым салыы мен пайдадан алынатын тлемдерден трды. Бл жйе 1930 жылдан 1990 жыла дейін мір срді. 1980 жылдары енгізілген ндірістік орлар, ебек ресурстары жне басалары шін аы трінде пайдадан алынатын нормативті тлемдер олданылып жрген тлемдер жйесін згертпеді жне жеке ксіпорындар ызметіні жеке-дара нтижелеріне баытталып отырды.
Дадыдаыдай, кірістерді зі салытар немесе олара бара-бар тлемдер болып табылады. азастан Республикасыны мемлекеттік бюджеті кірістеріні рамы мен рылымы салы тлемдеріні олданыстаы жйесімен жне салыстырмалы трасыз сипаттаы салыты емес аражаттарды тсімдерімен айындалады.
Бюджет кодексіне сйкес бюджетті рылымы мына блімдерден трады:
1) кірістер:
салыты тсімдер;
салыты емес тсімдер;
негізгі капиталды сатудан тскен тсімдер;
ресми трансферттер тсімдері;
2) шыындар;
3) операциялы сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді теу;
5) аржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
аржы активтерін сатып алу;
мемлекетті аржы активтерін сатудан тсетін тсімдер;
6) бюджет тапшылыы (профициті);
7) бюджет тапшылыын аржыландыру (профицитін пайдалану):
арыздар тсімі;
арыздарды теу;
бюджет аражаты алдытарыны озалысы.
Бюджеттерді бекіту жне бюджеттерді атарылуы туралы есептерді тзу осы крсетілген рылым бойынша жзеге асырылады.
Бюджетті кірістері салыты жне баса міндетті тлемдер (салытар жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер), ресми трансферттер, мемлекетке теусіз негізде берілетін, айтарылатын сипатта болмайтын жне мемлекетті аржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті ашалар болып табылады. Салыты емес тсімдер—бюджетке тленетін міндетті, айтарылмайтын тлемдер, сондай-а ресми трансферттерден баса, бюджетке теусіз негізде берілетін аша. Негізгі капиталды сатудан тсетін тсімдерге мемлекеттік мекемелерге бектіліп берілген мемлекеттік млікті, мемлекеттік материалды резервтен тауарларды, мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе оларды траты немесе уаытша жер пайдалануа беруден, мемлекетке тиесілі материалды емес активтерді сатудан тсетін ашалар жатады. Ресми трансферттерді тсімдері — бл бюджетті бір дегейінен екіншісіне лтты ордан бюджетке тсетін трансферттерді тсімдері.
Масатты ресми трансферттерді оспаанда, кірістерді нысаналы масаты болмайды.
Бюджетті шыындары —айтарылмайтын негізде блінетін бюджет аражаттары. Шыындарды ата масатты арналымы болады.
Бюджет шыындары мынадай трлерге блінеді:
1) мемлекеттік мекемелерді ызметін амтамасыз ететін шыындар;
2) траты сипаты жо іс-шараларды йымдастыру мен ткізуге байланысты шыындар;
3) мемлекеттік тапсырыса арналан шыындар—мемлекеттік саясатты іске асыру масатында (мемлекеттік органдарды здеріні ттынуына арналмаан) ндірілетін тауарлара (жмыстара, крсетілетін ызметтерге) мемлекеттік органдарды аы тлеуі;
4) жеке тлалара ашалай тлемдер—ызметкерлерге ебегі шін ашалай тлемдерден баса, азастан Республикасыны занамалы актілеріне сйкес жеке тлалара аша нысанындаы тлемдермен байланысты шыындар;
5) заи тлалара субсидиялар—мемлекеттік мекемелер жне оамды бірлестіктер болып табылмайтын заи тлаларды теусіз жне айтарусыз негізде аржыландыру;
6) ресми трансферттер—бюджетті бір дегейінен екіншісіне, сондай-а лтты ора трансферттер тлеу жне мемлекеттік міндеттемелерді орындауа арналан шыындарды зге де трлері.
Заи тлалара субсидиялар наты саланы немесе ызмет аясын леуметтік-экономикалы дамыту міндеттерін іске асыруды баса, нерлым тиімді тсілі болмаан реттерде ана азастан Республикасыны занамалы актілерінде кзделген жадайларда берілуі ммкін. Заи тлалара субсидия беруді басым баыттары орта мерзімді фискалды саясатпен айындалады.
Ресми трансферттерді жалпылама сипаты да, нысаналы масаты да болуы ммкін. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады.
Республикалы жне жергілікті бюджеттерді болжауа болмаандытан жоспарланбаан жне аымдаы аржы жылында кейінге алдыруа болмайтын аржыландыруды талап ететін шыындарды аржыландыру шін республикалы жне жергілікті бюджеттерді рамында кімет пен жергілікті атарушы органдарды резервтері рылады.
кіметті, жергілікті атарушы органдарды резерві:
1) ттенше резервті;
2) шыл шыындара арналан резервті;
3) облысты бюджеттерді, республикалы маызы бар алалар, астана бюджеттеріні, аудандар (облысты маызы бар алалар) бюджеттеріні кассалы алшатыын жабуа арналан резервті кіріктіреді.
кімет резервіні жне жергілікті атарушы орган резервіні жалпы клемі тиісті бюджет тсімдері леміні екі пайызынан аспауа тиіс.
кіметті жне жергілікті атарушы органдарыны резервтерінен аша блу тиісті аржы жылына арналан республикалы немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген клемдер шегінде тиісінше кіметті жне жергілікті атарушы органдарды аымдаы аржы жылы аяталаннан кейін кшін жоятын шешімдері бойынша жзеге асырылады.
Резерв рамында кзделген аша толы клемінде пайдаланылан жадайда кімет немесе жергілікті атарушы орган ажет болан кезде Парламентке немесе тиісті мслихата тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы заа немесе жергілікті бюджет туралы мслихатты шешіміне згерістер мен толытырулар енгізу арылы кімет немесе жергілікті атарушы орган резервтеріні млшерін лайту туралы сыныстар енгізеді.
кіметті немесе жергілікті атарушы органны резервінен блінген аша аржы жылы ішінде пайдаланылмаан немесе ішінара пайдаланылан

жадайда, бюджет бадарламасыны кімшісі блінген ашаны пайдаланылмаан блігін аымдаы аржы жылыны соына дейін тиісті бюджетке айтаруды амтамасыз етеді.
кіметті жне жергілікті атарушы органдарды резервтерін пайдалану тртібін кімет белгілейді.
Операциялы сальдо бюджет кірістері мен шыындары арасындаы айырма ретінде айындалады.
Бюджет шыындарыны бюджет кірістерінен асып тскен сомасы теріс операциялы сальдо, ал бюджет кірістеріні бюджет шыындарынан асып тскен сомасы о операциялы сальдо болып табылады.
Аымдаы бюджеттік бадарламаларды жалпы клемі бюджет кірістеріні келемінен асып тспеуге тиіс.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттерді жне бюджеттік кредиттерді теуді арасындаы айырма ретінде айындалады.
аржы активтерімен жасалатын операциялар:
1) аржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекетті аржы активтерін сатудан тсетін тсімдерді кіріктіреді.
аржы активтерін сатып алу—заи тлаларды, соны ішінде халыаралы йымдарды атысу лестерін, баалы ааздарын мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет шыыстары.
Мемлекетті аржы активтерін сатудан тсетін тсімдер— мемлекеттік меншіктегі заи тлаларды, соны ішінде халыаралы йымдарды, мліктік кешен тріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік ксіпорындарды атысу лесін, баалы ааздарын, сондай-а мемлекеттік ксіпорындарды жедел басаруындаы немесе шаруашылы жргізуіндегі зге де мемлекеттік млікті сату жніндегі операциялара байланысты бюджетке тсетін тсімдер.
аржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо аржы активтерін сатып алу мен мемлекетті аржы активтерін сатудан тсетін тсімдерді арасындаы айырма ретінде айындалады.
аржы активтерін сатып алу жне мемлекетті аржы активтерін сатудан тсетін тсімдер азастан Республикасыны занамалы актілеріне жне леуметтік-экономикалы дамуды орта мерзімді жоспарына сйкес жзеге асырылады.
Бюджет тапшылыы (профициті) таза бюджеттік кредит беруді жне аржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастаандаы операциялы сальдоа те.
Теріс белгімен алынан шама бюджет тапшылыы, о белгімен алынан шама бюджет профициті болып табылады.
Бюджет тапшылыыны жол берілетін шекті млшері леуметтік-экономикалы дамуды орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.
Бюджет тапшылыгын аржыландыру—арыз алу жне бюджет аражатыны бос алдытары есебінен бюджет тапшылыын жабуды амтамасыз ету. Оны клемі алынан арыздар сомасыны, бюджет

аражаты алдытары озалысыны арыздар бойынша негізгі борышты етеу сомасынан асып тсуі ретінде белгіленеді.
Бюджет тапшылыын аржыландыру мні о белгімен белгіленеді жне бюджет тапшылыыны шамасына сай келеді.
Бюджет профицитін пайдалану—арыздар бойынша негізгі борышты теуге бюджет профицитін, арыздар аражатын, бюджет аражатыны бос алдытарын жмсау. Оны клемі арыздар бойынша негізгі борышты теу сомасыны алынан арыздар жне бюджет аражаты алдытарыны озалысы сомасынан асып тсуі ретінде белгіленеді.
Бюджет профицитін пайдалану мні теріс белгімен белгіленеді жне бюджет прфицитіні шамасына сай келеді.
азастан Республикасыны экономикасы басынан кешіріп отыран нарыты атынастара кшу кезеі оны бюджетіні мазмнына, кірістері мен шыыстарына айтарлытай ыпал етіп отыр. Бюджетті, сіресе оны шыыстарыны абсолютті жне относителді тез суі оан тн сипат болып отыр. Бл инфляциялы процестерден жне егеменді мемлекетті функцияларыны кееюінен, азастанны ішкі жне сырты ауіпсіздігін зі амтамасыз ету ажеттігінен туып отыр.
Бюджетті кірістері — бюджетке айтарылмайтын негізде салытардан, алымдардан жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдерден алынатын тсімдерді, салыа жатпайтын жне зге де тсімдерді, сондай-а негізгі капиталды сатудан тсетін кірістерді клемі.
"азастан Республикасыны Бюджет кодексіне" сйкес республикалы бюджетке -тсетін кірістер мыналар болып табылады:
1) салыты тсімдер, алымдар жне баса да міндетті тлемдер: корпорациялы табыс салыы, осылан на салынатын салы, соны ішінде азастан Республикасыны аумаында ндірілген тауарлара, орыдалан жмыстар мен крсетілген ызметтерге жне азастанны аумаына импортталатын тауарлара салынатын осылан н салыы, импортталатын тауарлара акциздер, газ конденсатын оса аланда, шикі мнайа салынатын акциздер, жер ойнауын пайдаланушыларды салытары мен арнаулы тлемдері, экспорта шыарылатын шикі мнайа салынатын рента салыы, азастан Республикасыны аумаы бойынша автоклік ралдарыны жріп ткені шін алым, телевизиялы жне радиохабар йымдарына радиожиілік спектрін пайдалануа рсат бергені шін алынатын алым, теіз, зен кемелері мен шаын клемді кемелерді, азаматты уе кемелерін, радиоэлектронды ралдарды жне жиілігі жоары рылыларды, дрілік заттарды мемлекеттік тіркегені шін алынатын алым, алааралы жне (немесе) халыаралы телефон байланысын бергені шін, радиожиілік сеьстрін, кеме жретін су жолдарын пайдалананы шін тленетін тлем, келінетін жне кетілетін тауарлара кеден баждары, отанды тауар ндірушілерді орау шаралары ретінде алынатын баждар, консулды алым, азастан Республикасы азаматтарыны паспорттары мен жеке куліктерін бергені шін мемлекеттік баж, жргізуші куліктерін жне

клік ралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куліктер бергені шін алынатын мемлекеттік баж, мемлекеттік нотариат кеселері нотариустарыны нотариатты іс-рекет жасааны шін алынатын мемлекеттік баж жне баса алымдар мен тлемдер;
2) салыты емес тсімдер республикалы меншіктен алынатын кірістер (республикалы мемлекеттік ксіпорындар мен лтты банкті таза табысы блігіні тсімдері, республикалы меншіктегі: акциялар пакеттеріне дивидендтер, заи тлалара атысу лесіне кірістер, млікті жала беруден алынатын кірістер, кіметті депозиттері, екінші дегей банктеріні шоттарында орналастырылан мемлекеттік сырты арыздар, республикалы бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйаылар (мдделер), ару-жара пен скери техниканы сатудан тсетін кірістер, республикалы меншіктен тсетін баса да кірістер); республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелерді тауарларды (жмыстарды, крсетілетін ызметтерді) ткізуден тсетін тсімдер жне осы мекемелер йымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды ткізуден тсетін аша тсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын айыпплдар, сімплдар, санк-циялар, ндіріп алулар жне республикалы бюджетке тсетін баса да салыа жатпайтын тсімдер);
3) негізгі капиталды сатудан тсетін тсімдер (республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіп берілген мемлекеттік млікті, мемлекеттік босалы орлардан, резервтерден тауарларды, материалды активтерді сатудан тсетін ашалар);
4) ресми трансферттерді тсімдері (облысты бюджеттерден, республикалы маызы бар аланы, астананы бюджеттерінен алынан ресми трансферттер, лтты ордан республикалы бюджетке алынан масатты трансферттер).
Республикалы бюджетке республикалы бюджеттен кредиттерді теуден, республикалы меншіктегі мемлекетті аржы активтерін сатудан, кіметтік арыздарды теуден тскен тсімдер есепке алынады.
азастан Республикасыны 2003 жылы республикалы бюджет кірістеріні рамы мен рылымы мына мліметтермен сипатталады.

Республикалы бюджет кірістеріні
клемі мен рылымы.

Тсімдерді атауы млн.теге %
ТСІМДЕР 722034 100,0
1. КІРІСТЕР 649000 89,9
Салыты тсімдер 603396 93,0
соны ішінде:
корпоративтік табыс салыы 272632 45,2
осылан на салынатын салы 222161 36,8
акциздер 6019 1,0
Салыты емес тсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалан операциялардан алынатын кірістер 6256 0,9
II. АЛЫНАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕР 57630 8,0
III. КРЕДИТТЕРДІ АЙТАРУ 15404 2,1

Дерек кзі: аржы Министрлігіні статистикалы бюллетені № 6, маусым 2004ж.

Кестеден крініп трандай, кірістерді негізін салыты тсімдер райды, ал салыты тсімдерді негізгі кздері, брыныдай осылан на салынатын салы пен корпорациялы табыс салыы болып табылады. Республикалы бюджет кірістеріні баса едуір кзі—салыты емес тсімдер жне капиталмен жасалан операциялардан алынатын кірістер.
Бюджетті шыыстары — бл бектілген бюджет шегінде айтарылмайтын негізде блінетін аражаттар.
Республикалы бюджетті шыыстары мына баыттар бойынша жмсалады:
1) жалпы сипаттаы мемлекеттік ызметтер крсету: азастан Республикасы Президентін жне оны отбасын амтамасыз ету, олара ызмет крсету жне кзету, Парламентті, кіметті жне Конституциялы кеесті жмыс істеуі, сайлаулар мен референдумдар ткізу, мемлекеттік бюджетті болжау мен республикалы бюджетті жоспарлау, салы службасы органдарыны ызметі, республикалы меншікті басару, мемлекетті бірыай жйесін йымдастыру, мемлекеттік аржылы баылау, кеден ызметтері, мемлекетті сырты саяси ызметі, іргелі ылыми зерттеулер жргізу мемлекеттік статистикалы есеп, мемлекеттік службаны бірыай жйесін йымдастыру, занамалара сйкес ызметті р трлі салалары мен ызмет сферасында мемлекеттік сыйлытар беру жне мемлекеттік наградалармен марапаттау жне басалары.
2) ораныс, оамды тртіп, ауіпсіздік: мемлекетті оранысын йымдастыру жне амтамасыз ету, лагестікке жне экстремизм мен сепаратизмні басадай кріністеріне арсы крес, азастан аумаында оамды тртіпті орау жне оамды ауіпсіздікті амтамасыз ету, паспорт жне виза жмысын жзеге асыру, жедел іздестіру, тергеу ызметі, азаматты ораныс жйесін йымдастыру, экономикалы жне аржы сфераларындаы ы орау ызметі жне басалары.
3) ы, сот, ылмысты-атару ызметі: ділет сферасындаы ызмет, азаматтар мен мемлекетті мдделерін ыты орау, зандылы пен ыты тртібін амтамасыз ету, сотты сараптамалы ызметі, сот жйесіні жмыс істеуі жне басалары.
4) білім беру: білім беруді республикалы йымдарында дарынды балалара жалпы білім беру, республикалы мектеп олимпиадаларын ткізу, республикалы дегейде орта ксіби білімі бар мамандарды даярлау, жоары ксіби жне жоары оу орындарынан кейінгі ксіби білімі бар мамандарды даярлау, республикалы дегейде кадрларды біліктілігін арттыру жне айта даярлау, білім беруді республикалы йымдарын оулытармен амтамасыз ету, республикалы маызы бар білім беру йымдарында балаларды оалту жне басалары.
5) денсаулы сатау: жоары мамандандырылан медициналы кмек крсету, ауру адамдарды шетелде емдеуді йымдастыру, ерекше атерлі инфекциялара арсы іс-ерекет, республикалы денсаулы сатау йымдары шін ан, оны компоненттері мен препараттарын ндіру, санитарлы-эпидемиологиялы ызметті санитарлы-эпидемиологиялы сауаттылыын республикалы дегейде жне мемлекеттік шекара мен клікте амтамасыз ету, сот-медицина жне сот-психиатрия сараптамасын жргізу жне басалары.
6) леуметтік кмек жне леуметтік амсыздандыру: бюджет аражаттары есебінен зейнетаы занамасына сйкес зейнетаымен амсыздандырылуа ыы бар азаматтара зейнетаы тлемдері, мемлекеттік леуметтік жрдемаылар, мемлекеттік арнаулы жрдемаылар, арнаулы мемлекеттік жрдемаылар, экологиялы апат ауматарында тратын адамдара леуметтік кмек, скери ызметшілерге ы орау органдары ызметкерлеріне, оларды отбасы мшелеріне медициналы ызмет крсету, рбандарына жне одан зардап шеккендерге тлемдер, кші-он іс-шаралары, баланы туылуына байланысты леуметтік тлемдер жне басалары.
7) мдениет, спорт, туризм жне апаратты кеістік:
8) ауыл, су, орман, балы шаруашылыы жне оршаан ортаны орау, жер атынастары:
9) нерксіп, жер ойнауын пайдалану, сулет, ала рылысы жне ызметі:
10) клік жне коммуникациялар:
11) экономикалы ызметті реттеу: стандарттау, метреология жне сертификаттау, патенттерді, тауар белгілерін тіркеу жне орау, мемлекеттік инновациялы саясат, мемлекеттік экспортты жне импортты баылау, саудалы жне демпингке арсы реттеу, бсекелестікті орау жне табии монополияларды реттеу.
12) басада баыттар: облысты бюджеттерге, республикалы маызы бар алалар, астана бюджеттеріне, лтты ора берілетін ресми трансферттер, кіметтік борыша ызмет крсету жне оны теу, мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындау.
Республикалы бюджеттен сонымен бірге барлы мемлекеттік органдарды жне баса мемлекеттік мекемелерді ызметтін амтамасыз етуге (кадрларды айта даярлауды жне бл мемлекеттік мекемелер

ызметкерлеріні біліктілігін арттыруды оса аланда), бюджеттік инвестициялы жобалар мен бадарламалара, халыаралы ынтыматастыа, сондай-а олданбалы ылыми зерттеулерге, мемлекеттік басаруды орталы органдарды занамалы актілері мен кзделген зге де функцияларына жмсалатын шыындар да аржыландырылады.

Республикалы бюджет шыыстарыны
клемі мен рылымы (2003ж.)

млн.теге %
ШЫЫСТАР 773893 100,0
ШЫЫНДАР 734809 94,9
1. Жалпы сипаттаы мемлекеттік ызмет крсетулер 44066 5,7
2. ораныс 40435 5,2
3. оамды тртіп жне кауіпсізді 73822 9,6
4. Білім беру 23241 3,0
5. Денсаулы сатау 19105 2,5

6. леуметтік амтамасыз ету жне леуметтік кмек 202043 26,1
7. Трын й-коммуналды шаруашылыы 10321 1,3
8. Мдениет, спорт, туризм жне апаратты кеістік 12879 1,7
9. Отын-энергетика кешені жне жер ойнауын пайдалану 8486 1,1
10. Ауыл, су, орман, балы шаруашылыы жне оршаан ортаны орау 43040 5,6
11. нерксіп жне рылыс 1395 0,2
12. Клік жне байланыс 59663 7,7
13. Басалар 68345 8,8
14. Борыша ызмет крсету 34338 4,4
15. Ресми трансферттер 93630 12,1
КРЕДИТТЕР 39085 5,0

Дерек кзі: аржы Министрлігіні статистикалы бюллетені № 6, маусым 2004ж.
Орталы мемлекеттік органдарды жне оларды ауматы блімшелерін стауа жмсалатын шыындар азастан Республикасы Президентіні жне кіметіні актілерімен бекітілетін штат саны лимиті мен кімет бекітетін натуралды нормалар негізінде жоспарланады.
Нарыты атынастара кешу жадайында республикалы бюджет шыыстарыны рылымы да айтарлытай згерістерге шырауда — лтты шаруашылыты, е алдымен орталытандырылан крделі жмсалымдара жмсалатын бюджет аражаттары шыл ысаруда. Жекешелендіру бадарламасын жзеге асыруа байланысты мемлекеттік ксіпорындарды едуір белігі акционерлік оамдара згерді, олар лаймалы дайы ндірісті аржы рыногында жмылдырылан меншікті аражаттар мен ресурстар есебінен жзеге асыруы тиіс.
Алайда нарыты механизмдерді іс-рекеті жадайында да жеке салалар мен ауматарды, мемлекеттік инвестициялы бадарламаларды, экономиканы мемлекеттік секторын бюджеттен аржыландыру зіні шешуші маызын сатап алуда.
Брыны кеземен салыстыранда шыыстарды рылымында бюджеттік ресурстарды леуметтік баыттылыы арта тсуде. Республикалы дегейдегі білім беруді, денсаулы сатауды, леуметтік сатандыру мен амсыздандыру жне баса бадарламаларды амтитын леуметтік-мдени шаралара жмсалатын тікелей шыындар барлы шыыстарды 60 пайызынан асып отыр. Сонымен бірге німсіз масаттарды: басаруа, армияа, ы орау органдарына, кіметтік борыша ызмет крсетуге, дипломатиялы мекемелерді стауа, дниежзілік оамдастыа біріккен шараларды жргізу квоталары бойынша жарналара жне т.с.с. жмсалатын шыындар да суде. Бл масаттара жыл сайын бюджет аражаттарыны 1/3 блігі жмсалады.
Сйтіп, жалпы мемлекеттік мні бар шараларды аржыландыруды ажетті аша аражаттарымен амтамасыз ететін республикалы бюджет елді экономикалы процесін реттеуде аса маызды рл атарады. Сонымен бірге республикалы бюджетті жоары маыздылыы жергілікті бюджеттерді рлін тмен тсірмейді. Тап солар билікті жергілікті органдарыны здеріні функцияларын орындауын ажетті аржы ресурстарымен амтамасыз етеді, халыты трмысты леуметтік ажеттіліктерін анааттандыруа, тиісті айматы азаматтарыны материалды жне мдени дрежесіне айтарлытай ыпал етеді (жергілікті бюджеттерді кірістері мен шыыстары
Рынока тпелі кезеде бюджет жйесіні барлы дербес буындары жалпы мемлекеттік ажеттіліктерді анааттандыру шін оамды ндірісті нды ара атынастарын жасартуа ыпал етеді, нарыты инфрарылымды дамыту жне азаматтарды леуметтік кепілдерін анааттандыру шін лтты табысты айта блуді белсенді ралы болуы тиіс. Бл тек салытарды ынталандырушы рлін кшейту, бюджеттен аржыландыруды жне аражаттарды пайдалануды прогрессивті нысандарын, дістерін олдану жолымен бюджет ресурстарын алыптастырып, жмсау кезінде жоары тиімділікке ол жеткізу жадайында ана ммкін. Сонымен атар бюджет рсімін, барлы дегейлердегі бюджеттер арасындаы, сондай-а мемлекет пен шаруашылы жргізуші субъектілер арасындаы аржылы зара арым-атынастарды одан рі демократияландыру мен жетілдіруді ажет етеді.