Адамны іс-рекетіні ауарайы мен климата сері андай?

ылыми-техниканы арыштап дамуы табиатты тиімді пайдалану ісін йымдастыруда адамзатты алдына біратар жаа міндеттер ойып, табиатты орауды кптеген мселелерін шиеленістіріп жіберді. ылыми-техникалы дамуды барысында негізгі баытты райсысы оларды шешуді зіне ана тн жолдарын іздестіруді талап ететін табиатты орауды зіндік мселелерін ала тартып отыр. Табиат ресурстарын пайдалану клеміні артуы, тран ортаны ндіріс жне ттыну алдытарымен ластануынын, суі, адамзатты энергиямен арулануыны артуы жаа заттар жасап ндірісті жаа салаларыны пайда болуы, ауыл шаруашылыын интенсивтендіру, халы кп ірі алаларды кбеюі негізгі шешімін тезірек табатын мселелерді атарына жатады.

Соы ондаан жылдар ішінде табиат ресурстарын пайдалануды артуына байланысты адамзатты табиата тигізетін сері те кшейді. Адамзат ндірістік ызмет процесіне баран сайын табиатты елеулі згерістерге шыратушы, табиаттаы геологиялы жйенін зат алмасуыны тепе-тедік рылымын бзушы уатты фактор ретінде крінеді.

ылыми-техникалы революция экологиялы ортаны ластануына арсы кресті міндеттерін иындатып жіберді. Ластану дегеніміз ауаны, жер мен суды біз аламайтын олайсыз згерістерге шырауы, ол азір немесе болашата сімдіктерді, жануарларды, адамны міріне, нерксіп пен ауыл шаруашылыындаы ндіріс процестеріне, табиат ресурстарыны жай-кйіне олайсыз ыпалын тигізуі ммкін.

зіні тегі мен асиеттеріне арай барша антропогендік ластаыштар сан трлі болып келеді. нерксіп алдытары соны ішіндегі анарлым ке тараандары.

Табии ресурстарды пайдалану клеміні немі артуы табии ортаны ндіріс алдытарымен ластану проблемасын шиеленістіре тседі. Мысалы, нерксіптік-трмысты аындар арылы ластанан судын, клемі, азірді зінде зен суыны 16%.

Суармалы егіншілікті ркендету жедел кбейіп келе жатан адамзатты азы-тлікпен амтамасыз етуді ажетті жадайларыны бірі болып табылады. Сондытан да суармалы жерлерді аумаы баран сайын жедел арынмен сіп келеді. е клемдегі суармалы егіншілікті, су оймаларын жасау, ылалы мол аудандардан крашылы аудандара су жеткізу — осыларды барлыы да регионды, сондай-а орасан зор клемде табии процестерді барысында елеулі згерістер енгізу арылы жзеге асырылады. Мысалы, немі жылы климат жадайларында жер суару адам мен малды біратар аурулара шалдыуына олайлы жадай туызады. Су оймаларыны каналдар мен арытарды жылып кеткен, баяу аатын суларына безгек таратыш сансыз маса оныстанады.

Ерте кезде безгек ауруы суармалы егіншілікті траты жол серігі болып келді. Археологтар мен тарихшылар Жетісу мен Отстік Шыыс Азияда (цивилизацияны) ркендеп дамуды лденеше рет жойылып кетуі елеулі дрежеде безгек эпидемиясына байланысты болды деп есептейді.

й малдарыны эктопаразиті — масаларды кбеюі де ылалы мол су оймаларына байланысты.

Су арылы улы химикаттар аса лкен айматара тарайды. Егінді, сіресе кріш пен матаны суаран су зенді ластап ана оймайды, сонымен бірге клдерді де былайды. Суды улы химикаттармен ластануыны бірнеше жолдары бар. Олар ар жне жабыр суымен де ластанады. Судаы пестицидтер балытара лкен зиян келтіреді. Жыл сайын зендерге уланан су осылып отырады. Оларды ішінде жанармай алдытары, улы осылыс — фенолдар, тздар, ышылдар бар. Мысалы, АШ-ты отстігінде 1950 жылдары химиялы улы препараттарды жиі пайдаланан. Маташылар оызбен кресу шін е кшті улы препараттарды колданан. Матаа шашылан у суарылан сумен осылып кішкене блатара йылан, олар жинала-жинала зен сияты аып клдерге, теіздерге кйылан. Нтижесінде зен-клдерді балытарына зиянын тигізген.

Ауасы мен суыны ластануы жаынан Алматы облысы да олайсыз экологиялы жадайа душар болан айматарды бірі. Ластау кздері негізінен трмысты жне ндіріс алдытары, су кздеріне жаын орналасан мал шаруашылыы кешендері мен улы химикат-тыайтыштарды сатайтын оймаларды сыйымдылыы жылына 30 мы тонна ана, ал облысты «Сельхозхимия» бірлестігіне жылына 100 мы тоннадан астам тыайтыш тседі. оймаларды жетіспеуіні салдарынан осы тыайтыштарды дені, ашы аспан астында далада саталады. Мндай жадайлар Талар, Балаш, Іле аудандарыны шаруашылытарында орын алан.

Тыайтыштарды лшеусіз пайдалану, топыраты ндірістік алдытармен ластау, жерді рамындаы зат алмасуын иындатып блдіруде.

Осыны брі адамды ойландырады, табиата деген ерекше кзарасты ажет етеді. Нтижесінде табиатты корау ажет деген орынды сра туады.

Алматы облысыны жерінде 124 лкенді-кішілі зен бар. Бл зендерді бойында мал ораларымен оса ойды карелинге тоытатын орындар орналасан.

Осындай табиат крінісі сырттай араанда ешандай зиянсыз крінуі ммкін. Дегенмен оны рекеті крінбей кзден таса болып ала алмайды. Жрт бір стте зендер мен клдерді бетінде исапсыз альп жрген балытарды крген. Олар біраз кннен кейін шіріп, борси бастаан.

Табиатта тірі организмдер арасында трофикалык байланыс болады, демек таматы байланыс. Мысалы, адамзат масаларды улы химикаттар шашып кырады. Маса-шіркейді ртуа шашылан пестицидтерді суда тіршілік ететін жндіктер денесіне сііреді екен. Оларды ірі жндіктер орек етеді. Ал ірісімеи де, саымен де балытар коректенеді. Уды залалы балытармен коректенетін стара да тиеді. лген старды лабораториялы зерттеулерден ткізгенде, оларды май абаттарыда у болып шыты.

Табиатта кстара жем болатын ірілі-саты тірі организмдер— балдырлар, дафниялар, циклоптар, лулар, балытар химиялы анализден ткізілген. Балдырлар меи луларды организміндегі токсофенні мол жері миллионны 0,3 блігіндей ана болды. Ал дафнияда бл пестицид миллионны 0,2—0,7 са балытарда 0,3 блігіндей болатыны аныталды. Сайып келгенде, судаы арапайым жндіктер улы химикаттарды «оймасы» деуге болады.

Ауыл шаруашылыында пестицидтер ке олданыландытан кейінгі кезде сырты оршаан ортаны млшерден тыс улананы байалып отыр. Блар адам баласына жне жануарлар мен сімдіктер дниесіне лкен зиян келтіруде. Улар е алдымен ауаа осылады, ауадан — суа, судан — топыраа, топыратан — сімдіктерге, сімдіктерден — малдара малдардан — адамдара тарайды. Сйтіп кзге крінбейтін биологиялы тізбек жасайды. Сондытан, жерді неше трлі пестицидтермен млшерден тыс уланбауын адаалап отыран жи.

Ауыл шаруашылы ндірісін интенсивтендіруде де тигізетін серлері бар. азіргі заманы ауыл шаруашы ндірісін машиналар мен рал-саймандар олданбай жргізу ммкін емес. Алайда ауыл шаруашылы ндірісіні негізгі ралы — жерге серін тигізетін атты техниканы абайлап олдануды ажет етеді.

сіресе егіс даласын лденеше рет кайталап де-Внде ауыр доалакты тракторлар мен баса да ауыл шаруашылы машиналары топыраты тередете ныыз-Ьп тастайтындыы соы жылдары дэлелденіп отыр. Індай ныыздалан абат топыраты трі мен оан Іасалан рекетіне арай р трлі тередікте пайда Ірлады. детте, ныыздалан абатты казіргі заманы рал-саймандармен ендеу иын, ол тіпті тере жыртан Іунні зінде делмей сол кйінде алады. Мндай Іабат капиллярлы байланысын зіп, топыратьщ су, ауа Іне химиялы режимін бзады, бл сайып келгенде Іінні шыымдылыын тмендетеді. Ауыл шаруашылы вшиналарыны салмаы мен куатын есіруді белгіленген шегі бар, ол шек топыра абатыны ерекшеліктерін ескере отырып ойылуы керек. Бдан баса, топыраты тере ныыздалуына жол бермес шін, егіс даласыны топыраына ысымы аз тсетін шынжыр табанды трак-торлармен деген дрыс.

ылыми-техникалы прогресс ндіріс кшін дамыта-ды, адамдардын, трмыс жадайын жасартады, оны .л-ауатын арттырады. Сонымен бірге адамдарды ызметіні артуы, табиата араласуы, кей уаытта оршаан ортаа экологиялы жне биологиялы маы-на жаынан ешуаытта айтып алпына келтіре алмай-тындай згеріс кіргізеді. оршаан ортаны ластануы, блінуі, ресурстарды сарылуы адамдарды тікелей серіні нтижесі.

Егер бір жылда жер ойнауынан алынан минерал-ды ресурстарды вагондара артатын болса, ол поез-дын, зындыы жер шарын 16,5 есе орап алан болар еді. ІІІьш маынасында жаары табиаттан алынан барлы шикізаттарды оамны пайдасына оршаран ортаа тек бір проценті ана пайдаланылады да, ал алан барлы бліктері экологиялы уланан кйінде латырылып тасталынады.

Рас, бізді елімізде табиат байлыры шан теніз. лі де талай миллиард адамдарды миллиондаан жылдар бойы асыраура жетеді. Деседе пайдалы азба байлы-тары, кмірі, табии газы, мнайы жетпей жаткан слдер де бар.

Адамдар мнайды ертеден «ара алтын» деп атады. Ал, азіргі кезде мнай алтыннан да ымбат. Тіпті мнай ндіруді бір стке тотатанны зінде — жылу электростанциясы, заводтар, транспортты барлы трі тотайды. аладары тіршілік снеді. Егер мнайды ка-зіргі жадайа сйкес кп млшерде пайдаланатын болсак, онда оны оры 37 жыла ана жететін к-рінеді.

Соны он жыл ішінде биосфераа адам олымен жасалан брын белгісіз болып келген жаа заттар баран сайын кптеп тсуде. Оларды кпшілігі те траты жне биосфера заттарыны табии айналысы-нан келіп тседі. Мндай заттарды жиналуы табири процестерді барысын бзады, экологиялы жадайларды нашарлатып, біратар жадайда территориялык жэне аквальды кешендерді бзылуьша септігін тигізеД .Мысалы, трмыста жне нерксіпте синтетикалык, *У ыш осындыларды кеінен пайдалану зендер мен клдерді ластануын кшейте тседі. Бл заттарды тазалаыш крылыстарда толытай стап калуа ммкіндік зкок.. Сондытан индустриялы аудандардары кптеген зендерді бетін кбік жауып кеткен. Ондай зендерде тіршілікті болуы ммкін емес, ал зен суы ауыз сура пайдаланура жарамайды. р трлі синтетикалы ораыш пленкаларды пайдалану да крделі проблемаа айналып отыр. Бл пленкалар іс жзінде ездігінен табии жолмен бзылмайды, ал оларды ртесе ауаны ластайтын біратар зиянды химиялы косыпдылар пайда болады. Ортаны осындай пленкаларды жинальш калуынан тазарту лкен шыынды талап етеді.