ыш, -гіш, -ыс– ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе– ым, -ім, -м
Азіргі аза тілі (морфология) ВОУД
Морфологияны зерттеу нысаны:Сзді грамматикалы маынасын
Сз жне онын формаларын Сз тлаларыны ызметін
Грамматикалы категориялар:Септік категориясыШа категориясы Рай категориясы
Морфема дегеніміз :Сзді лексикалы-грамматикалы маыналарын білдіретін блшектері
Сзді маыналы е кішкене блшегі
Негізгі морфемаа дербес лексикалы маынасы бар, сздерге йты болатын тбірлер
Жала жрнатар:– а, - ім, -ыш– а, -ла, -пе– шы, -ші, -да
ранды жрнатар– ынды, - малы, -даан– шылы, - ырап, -іркеп– ыыра, - ікіре
аза тіл білімінде алыптасан сз таптастыру принциптерСемантикалы МорфологиялыСинтаксистік
Сздерді таптастыруды принциптеріне атысты пікір айтан алымдар: ЖбановА ЫсаовС Аманжолов
Транспозиция терминіне андай ымдарды сыйызуа болады? ВербалдануАдъективтену
Адвербиалдану
Сілтеу есімдіктері:АнауМынаунеубіреу
Кіл-кй одаайАлаайбрекелдіТамаша
Жатыс жалаулы сз: рттеЖондаиятта
Салыстырмалы шырайШылдауМшкілдеутырлау
Туелді жалаулы сз:БалаызДосымызМлкі
Барыс септігіндегі сз:БойаОйаыра
Дрыс жаланбаан кптік жалауАылдарМрттарндар
Адвербиалдану дегеніміз:стеуге айналуБаса сз табынан стеуге ауысу
Транспозициялы былыс
Адъективтену дегеніміз не?Сын есімге айналуСемантикалы жаынан бірте-бірте дами отырып, сынды есімге ауысуТранспозияны бір былысы
Туынды сзге анытама бола алатындай атар:Жрнатар арылы тбірден рбіген сздер Сзжасам саласыны негізгі ымыТлалы жаынан згермегенмен, маыналы рылымы семантикалы сзжасам негізінде дамыан сздер
Тбір тласы згеріске шырап біріккен сз:АпарБілезіккел
На осы шатаы етістік:Кітап оып отын салып келедіСу ысып барады
Лексикалану дегеніміз:Бір ымны атауы ретінде жмсалуыЗатты ыма ие болу
Сз рамындаы кейбір морфемаларды немесе сз тіркестеріні траты сипат алуы нтижесінде оларды жеке сзге пара-пар олданылуы
Идиомалы тіркес дегеніміз - Екі немесе одан да кп сздерді тіркесуінен жасалып, бір ымды білдіретін бейнелі сздер тобыСз тіркесіні рамындаы компоненттер маыналы дербестіктерін жоалтанСз аралы компоненттері ажыратылуа келмейтін сз тіркесі
Масат стеулі тіркес:дейі келді Жорта сотыасаана жасады
Атаушы сздер:Лексикалы, грамматикалы маыналары бар, зге сздермен р алуан арым- атынаса тсе алатын дербес сздерЖетекші сздер тобыМаыналы дербестігі саталан з алдына блек сздер тобы
Кшейткіш стеуі бар сйлем:Ауыл реі млдем ждеу ед Екінші дниежзілік соыс – орасан зор асірет келдіБгінгі жиналыс тым созылып кетті
Кмекші сздерді атарына жататындар: Кмекші етістіктер Модаль сздер Шылаулар
Дара сз:ызметтес німділікПайдаор
Ономастикалы сздер:Суле, Жанат, ЕржанТабиат, Мрат, айратТкежан, байдолла, дайберді
атысты сын есім: Шырай арылы трлене алмайтын сын есі Бір затты белгісін баса бір затты я іс-амалды атысы арылы білдіретін сздерСын есімні жрнатары арылы зге сз табынан жасалан есім
Есімдерден зат есім тудыратын жрнатарды атаыз– шы, -ші;– лы, -лік, -ды, -дік, -ты, -тік;– хана, -стан, -кеш;
Етістіктен зат есім тудыратын жрнатар:
ыш, -гіш, -ыс– ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе– ым, -ім, -м
Бірыай кмекші есімді атар: Жаны, арасасы, ортасыАрты, с
атысты сын есім:АшушаЖасампазПайдаор
Есімдікке анытама бола алатын атар: Затты орнына жмсалатын сздерОрынбасушы сздер тсінікті я ойды жалпылама трде мегзеу арылы білдіреді
Тл сзді сйлем: «Табылан аыл, Ма!» - деп, Жарын айналасына арады.«Бгін бастаан істі жайастыру керек», - деп наашым маан брылды.Айбала: «Еркем», – деп ала жаздап, аузын жиып ала ойды.
Тыныс белгілерін оюда мына аидаттар басшылыа алынады: Сйлемні синтаксистік ерекшелігіСйлемні маынасыСйлемні интонациясы
Сапалы сын есiмдер дегенiмiз: Затты асиет, белгiлерiн бiлдiредiНегізгі тбір сын есімнен болады. Маынасы жаынан затты р алуан сыр-сипатын білдіріп, шырай арылы трлене алуа абілеті бар сын есімдер.
Жалпылауыш сзге байланысты ойылан тыныс белгісі:ш-а нрсе адамны асиеті: Ысты айрат, нрлы аыл, жылы жрек. Бес арудан — олында найзасы мен аланы, белінде алдаспаны, таымында бір лаштай атан ара шопары барлтты ойындар: «Алтыбаан», «Тоызмала», «Асйек».
Етiстiктерден сын есiм тудыратын жрнатар:– ы, -кi, - ы, - гi – а, - гек, - а, - кек, - а ,- ек– ы, -ік, -, -к
Сын есiмнi шырайларЖайСалыстырмалыКшейтпелі
Жай шырай:Затты белгiсiнi бастапы сынын бiлдiредiАрнайы грамматикалы крсеткіштері, осымшалары болмайдыШырай трлеріні бріне негіз болады
Салыстырмалы шырайды жрнатары:– ра, -рек, -ыра, -ірек– лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -те – ыл, -ылт, -ылтым, -шыл, -шылтым
Сйлемде баяндауыш ызметін атарып тран сынды тлаСен бір арты кркемсі лсіз адам сріншек Ол бір жрген рынша
Сiлтеу есiмдiктерi:нi, мiне, анау лгі, ту, сонау осынау, сонау, сол
Жалпылау есiмдiктерi:бкiл, тгел, барша бар, барлы, кллі кллі, бар, бкіл
Тура маыналы сз:ара бзау ара кйлек ара ара
Морфологияны дамуына 60-жылдары лес осан алымдар:Ш.СарыбаевЖ.Шакенов.Ибатов
Морфологияны дамуына 30-жылдары лес осан алымдар:Ахмет Байтрсыновдайберген ЖбановНымет Сауранбаев
Сзді тура маынасы:Ол мені лкен балам. Сатып алан арбызым лкен-а. Анама лкен тарту жасадым.
Кейіпті ксемшені жіктемесі: шаты кейіпті ксемше;трлік кейіпті ксемше;
крделі амалды кейіпті ксемше
Диалект сз:малай бдірен жар
Шыыс септікті анытау Кзден кетсе, кiлден кетедi.
Келіні жаман болса, лынан кр. Кйеуі жаман болса, ызынан кр. Кп оыаннан емес, кп кргеннен сра.
I жа кпше жедел ткен шатаы етiстiк:жарысты, алысты, отырды крдiк, оыды, айтты блістік, ойнады, айтысты келістік, крістік, кідірдік
Мекен стеуі:Жорта айтты, асаана ндемеді. Ілгері жрді, тмен тсті. Жоарыдан ылдилап лады. Ала адамдап басты.
Бейнелеуіш:Жырты-жырты алта-лтаЕрбе-ербе
Дыбысты еліктеуіш: а-а, а-, ша-ша,
Сраулы шылау арылы жасалан сраулы сйлем:Кн блттанып тр (ма) жеміз бгін келе (ме) Басты шаырды (ма)
Туынды сз:уырда балышыБасты
арсылы мндi жалаулытар:мен, бендегенмен, йтсе де сйтсе де, айткенмен десе де, йткенмен
Жалпылау есiмдiктерi: бкiл, тгел, баршабар, барлы, кллі кллі, бар, бкіл
Септік категориясына тн ерекшелік:септік жалаулары біріні орнына бірі жмсала алмайды;септік жалауларыны маынасы имылды баытын, шыан жерін, мекенін, мезгілін, кіммен боландыын анытай алады;септік категориясы бір жйе, парадигма рай алады;
Сз трлендіруші жрна арылы жасалан сз:ботаан клшік сандыша
Адамзат есімдерізоонимдер ксіп, маманды иесі атаулары туысты атаулар лауазым атаулар
Бір буынды тбір зат есімдер:ааш, оржер, кн су, бу ол, жол
Сапалы сын есім:арлы ыса мата жары блме
Салыстырмалы шырай формалы сын есім:тым демі ызылдау кгірек ашылтым
Сан есімні жрнаатары:-ау -ер
Еліктеу сзден жасалан туынды етістік:арбай кекір пысыр
Кбейтілмелі тсіл арылы жасалан крделі сан есімдер:трт мы
Сілтеу есімдіктеріні септелген трі:осында, осымен осыны, анаан
Мен ешашан елімді сатпаймын! Сйлемдегі есімдікті трі:жекеше трдегі жіктеу есімдігі, аналитикалы тсілмен жасалан болымсызды есімдігі
Ойлау-сйлеу етістіктері: айт, сйле
Есім негізді етістіктер:сына, тазар ашулан, кмектес
Іс-рекетті лі болмаанын, сйлеу кезінен кейінгі стте орындалатынын білдіретін ша трі:жедел ткен шаболжалды келер ша масатты келер ша
Тіркес рамында сын есімні асиеттерін крсететін етістік осымшасы:- -атын,-етін-ан,-ген-ма,-мек
Бірігу жне ышамдалу жолымен жасалан стеулер:ендігрі
Кшейткіш стеумен тіркесіп тран сз:тым араы тіпті за аса ажет
Толымсыз кмекші етістік:еді екен емес
Мен,бен, пен тласы шылау ызметінде жмсалан сйлем:Жарбадасып жас клер рбысы(мен)айрат(пен)аыл жол табар, ашана да уанаА шоыда туан ле, ле(мен) н, сан-салалы жырлар кшіріліп жатталып,уендеп, толып тарап жатты
Грамматикалы негізгі ымдар:кптік жалауыграмматикалы форма грамматикалы маына
Еліктеуіш сздерге тн белгі:морфологиялы тла-трпаты бар зіне тн лексика-семантикалы маынасы болады еш згеріссіз тікелей етістіктермен тіркесе алады
Одаай етістіктерді рамында баяндауыш ызметінде жмсалып тран сйлем:Мо! мо! – деп кешкі тымы даланы басына ктерді р-р...р р. й, й!-десті йді ішінен екі дауыс т-те-ге-не-ай – деді ол тадайын аып
А.Байтрсынлы бойынша, жекіргенде айтылатын одаай:ой тйт тек
Біреулерді сзіне сйену арылы не бір наты дерек негізінде білдірілетін сйлеушіні пікірі арылы натыланатын модальдылы маынаны крсететін сйлем:Ашу – дшпан, аыл-дос деген екен сіресе, жандарал кесесі ашулы дейді Алты айдан кейін айтарады деген сз бар
Болжал мнді модаль сздер арылы жасалан сйлем:Би кесі тіс жарып, ештее айта ойан жо білем Абылай, ммкін, осы болар азеке жыбырламай тра ма, біреу Дрменді крсете ойса керек
Морфологияны басты ымдары:грамматикалы маына, грамматикалы амалдарграмматикалы категориялар, сз таптары сз, сз формасы
Туынды тбірлі сз:баспагер кнетоз
Адъективтенубаса сз табынан стеуге айналузге сз таптарынан сын есімге айналу сын есімге айналу сындану
Ксіп, маманды иесі атауларын жасайтын жрна-кер
атысты сын есім:аылды, сабырлы ысы, басыы
Салыстырмалы шырай:ашыл перде сарылт тс кгілдір кл
Топтау сан есімі:жиырма штен екіде жиырма-отыздан
Еліктеу сзден жасалан туынды зат есім:дрсіл сырыл тыыр
Сйлемде анытауыш боп тран сан есім: тртінші участокты бастыы Перизат лимова жолдаса берілді Бес килограмм ант сатып алды Отызыншы арашада ойынны он екінші тыс тиражы ткізілді
абаттасып олданылып тран есімдік:сіздер здерііз олар здерімен зім
Жаты маынада олданылатын жіктеу есімдігі:олар менік біз
имыл-озалыс етістіктері:ауна, аудар
аш, секір
ранды етістіктер:кмек крсет
Туынды тбір салт етістіктер:кзде, баяндаклімде, жымыдажолы, кішірей
Салт етістікті сабатыа айналдыратын етістік осымшасы:-дір-кіз-тір
Сйлемде пысытауыш ызметінде жмсалып тран стеу:Мен сенімен біргемінлібек амалсыздан тотадыЕрте ояндым, ойландым, жете алмадымБозбаламын мен де енді
Кшейту стеуі:кейдеОрасан наыз дл
Барыс септігін мегеріп байланыса тсетін септеулік шылаулар:брындейінтаманарай
Шылау атысан сйлем:ызыл алманы ышылы бар Бгін олар тірі аламыз деп ойлаан жо-тыстарасыз аузыа тсті-ау мрты Раым мен йелі Алимамен бірге кетті
рып-соу ос сзіні жасалу жолы:ксемше-тйы етістікетістік категориялары арылы етістік-етістік
Сйлемде анытауыш ызметінде жмсалып тран еліктеу сз:ым-иаш иу, сарт-срт тбелес болды ды алдыКгірт сйлеген шада-ш дауыс шытыАлыстан жалт-жлт жарыл крінді
А.Байтрсынлы бойынша, ілезік одаайыайри ып уа
А.Байтрсынлы бойынша, еліктеу одаайдан туан етістік:шыылдау кмпілдеу шыр-шыр ету
Модальдылыты берілу жолдары:кптік жалаулар арылыинфинитив пен есім негізді сздер тіркесі арылы сйлемні модальды-ыстырма мшелері арылы етістік райларыны синтетикалы жіне аналитикалы формалары арылы
Сйлемде тек синтаксистік ыстырма мше ызметіндегі модаль сздерисыны, керекблкім,рине лбетте, шынында ажет, асылы
Зат есімге де, етістікке де жаланатын осымша морфема:жіктік жалаулары-сы, -сі-мын, -мін
Туынды тбірлі сз:кнетоз баспагер кірбі
Адвербиалдану:сйлемде пысытауыш ызметін атару баса сз таптарынан стеуге айналу стеуге айналу
Ксіп, маманды иесі атауларын жасайтын жрна-шы
атысты сын есім:ысы, басыы аылды, сабырлы балалы-шаалы
Кшейтпелі шырай:тап-таза кесе сап-сары тс аппа орамал
Топтау сан есімі:екіден
Туынды еліктеу сз:ыржа арба жалта
Сйлемде бастауыш боп тран сан есім:Біреу тойып секіреді, біреу тоып секіреді Біреулері ара оыр бешпенттерін, екіншілері жамаулы, ср шекпендерін киген
Сйлемде анытауыш ызметінде жмсалып тран есімдік:Барлы колхозшылар жмыса шыты Мен сол елсіз зды мгі мытпаймын Бл йді мен анадайдан танып келемін
Сйлемде пысытауыш ызметінде жасалып тран есімдік:Сендермен ашаннан аа-інілі боланмын ызды лдеашан кріп ойан екен. Осынша соыма тсетін, мен саан не істедім?
имыл-озалыс етістіктері:аш, секір зыт, домала ауна, аудар
Аналитикалы етістіктер: барса екен, келсе екен бара сал, келе сал
Осы шаты жрнатары:-ып(-іп,-п) + алып етістігі -алы,-гелі + алып етістігі-а,-е,-й
Сын есімні асиеттерін крсететін етістік осымшасы:-ушы, -уші-ар, -ер-ан, -ген
Сын-бейне стеуі:лездежасырыннемі
Негізгі стеуден жасалан шырай формасындаы сз:брыныра кейінірек
Шылау атысан сйлем: старасыз аузыа тсті-ау мрты
Раым мен йелі Алимамен бірге кетті
А.Байтрсынлы бойынша, таыраанда айтылатын одаай ах пай-пай апырым-ай
А.Байтрсынлы бойынша, жатырмаанда айтылатын одаайжаным-аушіркін-ауапырым-ау
Тілімізге араб, парсы тілінен ауысан модаль сздер:лбетте блкім лазым
Сипаттамаа сйкес келетін алым:А. Ысаов «азіргі аза тіліндегі стеулер» ебегіні авторы1974 жылы шыып, 1991 жылы айта делген “азіргі аза тілі” атты оулыты авторы
Грамматикалы рылысты аралатын саласы:грамматика
рбір тілді зіне тн грамматикалы амал-тсілдерді жиынтыы:грамматикалы рылыс
Морфологияны зерттеу объектісі:сзді трлену, трленбеу жйесісз таптарыграмматикалы категориялар
аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар:грамматикалы маына грамматикалы форма
A) грамматикалы категория
Сзді натылы лексикалы маынасымен жарыса отырып, сол лексикалы маынаны айындай, саралай тсетін, я сйлемдегі баса сздермен арым – атынаса тсу нтижесінде туатын жалпы маынаны А. Ысаов ....... атаан.грамматикалы маына
Грамматикалы маына – сзді тым жалпы маынасы, сол сзді р трлі тлалар арылы трленуіні нтижесінде немесе баса сздермен р алуан арым- атынаса тсу салдарынан пайда болатын жне сздерді бір-бірінен блінбей, керісінше белгілі бір грамматикалы топтара орта асиеттер арылы біріктіретін жалпы маыналары болып табылады деп анытаан алым?С. Исаев
Жалпы грамматикалы маына ................................ беріледі.ішкі семантиканы абстракциялануы арылы семантикалы тсіл арылы
Жалпы грамматикалы маына сз топтарыны ............. сипаты болып табылады.семантикалы
абырасы айысып арт жені,
алай трам, кзіне жас аланда – деген ле шумаындаы жалпы грамматикалы маыналы сз:алай
Жалпы грамматикалы маыналы сз:
Жалыз айтты сол жылы, жалыз айтты жыл сы,
Жмырта да таба алмай, балапан да шыармай.жалызсол
Жалпы грамматикалы маыналы сз:
Сені кзі тпсіз тере тиытан жаралан….тпсізтере
Жалпы грамматикалы маына андай тсіл арылы беріледі?семантикалы
Грамматикалы форма арылы берілетін маына:категориялы грамматикалы маын
Категориялы грамматикалы маынаны берілуі:форма тудырушы осымша арылыжалау арылы нольдік форма арылы
Категориялы граматикалы маына ....... тсіл арылы беріледі.синтетикалы
Категориялы грамматикалы маынада тран сз:бермебірінші студенттер
Грамматикалы форма арылы берілген сз:маынаны ызылдау сарыра
Сйлеу процесінде сзді баса сздермен тіркесіп, байланыса тсуі, негізгі сзге кмекші сзді тіркесуі арылы, орын-тртібі, интонация арылы берілетін маына:атысты грамматикалы маына
атысты грамматикалы маына сздерді топтастыруды ........... принципіне негізделеді.синтаксистік
Грамматикалы маына жасалу тсіліне, сзді грамматикалы сипатын айындаудаы мніне арай ....... блінеді3
Грамматикалы маынаны беруді тсілі:3
Нольдік форма арылы берілген категориялы грамматикалы маына:ылым таппайаза елі жаз, айт
…Бір жаынан сзді сйлеу процесінде трлену жйесіні тлалы крсеткіш болып есептелсе, екінші жаынан грамматикалы маынаны білдіруді жолы болып табылатын грамматикалы ым:грамматикалы форма
Тіл біліміндегі грамматикалы ымдарды маыздылыы:тілді грамматикалы рылымын танып, ерекшелігін тануда
Сз рі лексикалы жйені, рі грамматикалы жйені единицасы ретінде арастырылатын екі жаты былыс. Осыан сай сз маынасыны трлері:лексикалы жне грамматикалы
Категориялы грамматикалы маына:белгілі бір грамматикалы форма арылы берілетін маына
Грамматикалы форма ......................белгілі бір топтаы сздерді, осымшалар, грамматикалы тлалар арылы белгілі жйелі парадигма бойынша трленуі
Профессор А. Ысаовты грамматикалы категорияа берген анытамасы:тілдегі зіне тн грамматикалы формасы бар жалпы грамматикалы маына
Грамматикалы категориялары бар сз таптары:зат есім сын есім етістік
“Грамматикалы категорияны рісі біркелкі бола бермей, кейбір категориялар тым жалпы, рісті болса, ал кейбір категорияларды рісі тым тар, тіпті жалы бола береді”, – дейді алым ...........А. Ысаов
Грамматикалы категориялары бар сз таптары:зат есім, сын есім, етістік
азіргі аза тіліні неше сз табына грамматикалы категория тн?3
з ішінде бір – біріне арама – айшы асиетте бола алатын бірнеше тектес, мндес грамматикалы маынаны жиынтыын, бірлігі:грамматикалы категория
Лексика-грамматикалы категорияа ................................ жатады.болымсыз етістік категориясы
салт-сабаты етістік категориясы етіс категориясы
Тбір семантикасына ешбір сер етпейтін категория:таза грамматикалы категория
Таза грамматикалы категорияны крсетіп тран сздер:
“ыры ыз” бралады, ыралады
Блатай сылдыр-сылдыр сыралары.
Сескенбе, кел жігітім, - деген дейін,
Сексен кз жалт-жлт етіп бір арады.арады сыралары кел
Таза грамматикалы категорияа ..................................... жатады.рай ша есімше
Жіктеу есімдіктері ...................... деген ымдармен байланысты олданылады.сйлеуші
A) тыдаушы
B) бгде кісі
Тбір семантикасына андай да болсын сер ететін грамматикалы категорияны трі:лексика – грамматикалы
Сздер тобыны біркелкі формалара біріктіріліп, белгілі бір грамматикалы маына беретін ірі-ірі тарматары:морфологиялы категориялар
ай тла грамматикалы форма бола алмайды?– лы, - лі–кер,-гер–дас,-дес
андай маына бірінші пайда болады?лексикалы маына
Ілік, барыс, табыс септіктеріні тлаларыны тсіріліп айтылуын жне бйры райды ІІ жа, жекеше, анайы трін ...................... нольдік форма деп атаан.Ы. Маманов
Сйлемде сздерді арасындаы алуан трлі синтаксистік атынастарды крсетіп, зі жаланан сзге р трлі грамматикалы маына степ, сз бен сзді байланыстыруда лкен орын алатын зат есімні парадигмалы трлену жйесіні бірі – септік парадигмасы
«Сырттай бір-біріне сас болса да зат есімні тбір тласы мен атау септік тласы бір емес, блек-блек грамматикалы тлалар», – деген тілші .........С.Исаев
Сабаты етістікке мегеріліп отырып, толытауышты атынаста ашы та, жасырын да жмсалатын септік:табыс
Сздерді таптастыру пинципі:семантикалы, морфологиялы, синтаксистік
Грамматикалы топтара белгілі бір зіндік трлену жйесі, згеру, тлалы парадигмасы немесе бан арама – айшы трленбеу, тлалы згеріске тспеу тн болып келеді.Сондытан трлену жйесіне негізделген категориялы грамматикалы маына жйесі мен грамматикалы категорияларыны болу – болмауы сздерді топтастыруды андай принципіне негізделген?морфологиялы0
Сйлемдегі сздерді зіне тн белгілі ызмет атаруы жне сол сздерді тіркесу сипаты андай принципке негізделеді?синтаксистік
Семантикалы принцип сздерді андай асиетіне негізделген?сздерді жалпы грамматикалы маынасына
… здеріне тн лексикалы та, грамматикалы та маыналары бар жне ретіне арай, стеріне р илы осымша редер жамап алып, зге сздермен р алуан арым – атынаса тсе алатын дербес сз:атаушы сздер
… здеріне тн лексикалы маыналары солындаан, лексикалы маыналарынан грі грамматикалы маыналары басым болу себебінен кбіне р алуан грамматикалы атынастарды білдіретін сздер:кмекші сздер
Ешандай аиат ымдарды білдірмейтін, тек адамны р алуан кіл- кйімен р илы сезім райларын білдіру шін олданылатын сздер:одаай сздер
Жалпы лексика – грамматикалы сипаттары мен белгілері бріне бірдей орта болып келетін сздерді тобы: сз табы
А. Ысаовты «азіргі аза тілі» ебегінде крсетілген сз таптары: зат есім етістік шылауС. Исаев аза тілінде сз табыны неше трін крсетеді?10
А. Байтрсынов “Тіл ралы” атты ебегінде сздерді .............. бледі.атаушы сздер, шылау сздер, одаай
Бір жанымны амы шін жрдім сая,
Не ыламын бл малды жаннан аяп – осы ледегі олданылан “шін” :шылау септеулік шылау
Зат есімні е негізгі белгісі:субстантивтік маынаны білдірузатты атын білдіру
Адамзат есімдеріні анытамасы:адам атауларымен байланысты ымдарды аттары мен кісі аттарын атау
Адамнан зге жан-жануарларды, заттар мен нрселерді, затты ымдарды атауларын тгел амтитын зат есім .......аламзат есімдері
Адамзат есімі - .......
ке жасы кісі еді-ау жамбас жеген,
Жасыдан жаман туса обас деген.ке
Кзбен кріп, олмен стауа келмейтін, тек ойша ана сезінілетін зат есім:дерексізабстрактілі
Кзбен кріп, олмен стауа болатын зат есімдер:деректі конкретті
Затты жеке-даралап атамай, оны жиынын тобымен атайтын зат есім:кптік мнді есімдер
Кптік мнді есім:жн кірпік н
Зат есімні трлену жйесі:септелу, кптелу, туелдену
Затты сапасын, сипатын, асиетін, клемін, салмаын, тсін, білдіретін лексика – грамматикалы сз табы:сын есім
Сын есімдер семантикалы маыналарына арай ....... топа блінеді.2
Затты р алуан сыр-сипатын, трі мен тсін, сыры мен сапасын, дмі мен иісін білдіретін сзсапалы сын есім
Бір затты белгісін баса бір затты я іс-амалды атысы арылы білдіретін сз:атысты сын
Затты белгісі я сипаты біркелкі болмай, ре жаынан р трлі дрежеде болатын, демек, сипатыны я белгіні бір затта арты, бір затта кем болатынын білдіретін сын есім:шырай формасысапалы сын есім
А. Ысаов крсеткен шырай трі:4
А.Ысаов крсеткен шырай:жай, салыстырмалы, кшейтпелі, асырмалы
А.Ысаов затты белгісін, тсін, сапасын, клемін, салмаын таы баса сондай негізгі сын-сипатын білдіретін сапалы сын:жай шырай
Бір затты сынын екінші затты сынына салыстырып, сол салыстырылатын белгілерді бір-бірінен я кем, я арты екенін білдіретін шырай:салыстырмалы
Затты бастапы сынды асиетін кшейте тсетін шырай:кшейтпелі
Затты сынды асиетін я тіпті асыра ктеріп, я тым асыра тмендететін шырай:асырмалы
“Затты тану жолыны е бастысы – екі затты біркелкі белгісін біріне-бірін салыстырып барып тану. йткені, шырай болмашы, аз белгі болса да екі не одан кп объектіні ара атынасындаы біркелкі сапа-сынынан келіп шыады. Салыстыруды брі шырай емес. Ол затты тану дісіні бір ана трі”, - деген алым:.Мсабаев
Профессор С.Аманжолов блген шырай:жй, шаын, салыстырмалы, тадаулы
“аза тілінде маынасына жне тласына арай бес трлі шырай бар. Олар: салыстырмалы, бсе, шаын, кшейтпелі, детпелі”, - деген алым:.Мсабаев
Н. Сауранбаев крсеткен шырай трлері:салыстырмалы, тадаулы, шаын
С. Исаев шырайды неше трін крсеткен2
“Жай шырай” деп аталатын сын есімдерде шырай маынасы жо екені ашылды. Ендеше, жай шырай деп атауды зі ате екені айын деген алым:.Мсабаев
Сын есімдер андай жадайда бастауышты ызметін атарады?субстантивтенгенде
аза тіліндегі сан есімні маыналы тобы:6
Бірлік, онды, жздік, мыды сандардан ралан сан есім:есепті
Есептік сан:ыры жеті
- ыншы; - інші формасы арылы жасалатын сан есім:реттік
Белгілі бір заттар мен былысты сан млшерін дл атамай, тспалдап ана айтатын сан есім:болжалды
Мыдаан деген сан есімні маыналы тобыболжалды
Затты атын, сынын, санын, я оларды аттарын білдірмей, біра соларды орнына жмсалатын сз табы:есімдік
Есімдіктер баса сздерді орнына олдануына байланысты неше топа блінеді?2
Есімдікті маыналы тобы:7
Жаты ыммен байланысты келетін есімдік:Жіктеу
Жіктеу есімдігі:маан біз сендер
Субстантивтік есімдік:мен не кім
Конверсиялы жолмен берілген есімдікбіреу
Негізінен крсету, нсау сияты ишараттарды білдіріп, ай? айсы? деген сраулара жауап беретін атрибутивтік сз:сілтеу есімдігі
Маыналары жаынан заттар мен былыстарды натылы трде білдірмей, белгісіз мнде айтылатын есімдіктер:белгісіздік
лдекім, бірдеме, кейбіреу – деген есімдік тобы:белгісіздік
Еш деген сзден басталатын есімдік:болымсызды
Маына жаынан кем дегенде екі я онан кп заттар мен былыстарды жинатай атау шін олданылатын сздер:жалпылау есімдігі
Дыбыс – сес жне бейнелеу етістігі:кісінеу, грілдеу, бадыраю, жарылдау, далбадау
Етістіктерді негізгі жне функциялы етістік деп блген алым:Ы.Маманов
Модификациялы етістік:келгіз, айттыр, жазыыра, айта сал
рама крделі етістіккіріп келді, шыып кетті, алып кетті
Етістікті аналитикалы форманты деп белгілі бір грамматикалы категорияны маынасын білдіретін, осымша мен кмекші етістікті бірлігінен тратын морфологиялы крсеткішті атаймыз”, – деген алым:Н.Оралбаева
Ашы рай жне кмекші етістік моделіндегі аналитикалы формант: -п еді; -ан еді; -ма еді; -ушы еді; -ан екен
Негізгі етіс, орта етіс, згелік етіс, ырысыз етіс, здік етіс деп блген алым:А.Ысаов
Жанама имылды білдіретін ксемше: клімдей арады, ашуланып сйлед
аза тіліндегі ксемшені жеке зерттеу нысанына айналдыран алым:Н.Т.Сауранбаев
И. Маманов крсеткен дадылы есімшені жрнатары:–атын, -етін,- йтін, -итін
Айаты жне айасыз ткен ша деп блген алым - Т.ордабаев
Сйлеу тілінде табыс септіктегі сзді, тура толытауышты керек ететін семантикасы бар етістік: сабаты етістік
аза тіліндегі стеуді зерттеген алым - А. Ысаов
Еліктеуіш сз:бар, быр, жар, зыр, крк
Демеулік шылау:ма, ме, ба, бе, ше, -а, -ау
Одаайды атары:мссаан, брекелді, ттегенай, о тоба, япырмай
Себеп-салдар стеубоса, бекерге, амалсыздан,
Іс-рекет, жай-кйді болу мезгілімен сйлеп тран уаыт арасындаы арым-атынасты білдіретін грамматикалы категорияша категориясы
алып етістіктеротыр, тр, жр, жатыр
Сйлеуші лебізіні я сйлеуші пікіріні аиат шындыа атысын білдіретін категория:рай
Есімшені масатты келер шаыны жрнаы: -ма,-мек, -ба, -бек
-ыс,-іс, -с жрнаы ай етіске тн? орта
Сабаты етістік:аш, айт, ба, бер
-ды,-ді тлалы жіктік жалауыны орны:ксемшеден кейін
Модаль сздерді жеке сз табы ретінде арастыру керек деген алым:С.Исаев
Іс-рекетті субъектіге атысын білдіретін етіс трі:здік
Масат стеулері:асаана, дейілеп
имыл, іс-рекетті процесін емес, атауын білдіретін етістіктйыетістік
Етістікті таза грамматикалы категориясы:Рай категориясыШа категориясыЖа категориясы
Аналитикалы формалы етістікКете берді.Жылай салды.Тастап жіберді.
ранды етістік:Аалы етті.Кмек ыл.ызмет ет.
рама етістікСрап алды.Барып айт.Кшіп барды.
Жіктелген бйры рай:Барайын.Бар.Барсын.
Жіктелген алау рай:Бары келді.Барым келді.Барысы келді.
Сз бен сзді, сйлем мен сйлемді сабатаса байланыстырып, зі атысты сзді белгілі тлада труын талап етіп, р трлі грамматикалы атынастарды білдіретін кмекші сз:Септеуліктер
Салаластырыш жалаулы:Немесе
штастырыш жалаулы:ендеше
Барыс септігін мегеретін шылаутаман арайдейі
Кмектес септігін мегеретін септіктер:оса
Тбір зат есіммен тіркесетін септеулік:арылышінтуралы
Кшейткіш демеулік-а
Шектік демеулік:ана
Болымсызды демеулік:трма
Дыбысты еліктеуіш:ши-шитырс-тырсгрс-грс
Бейнелік еліктеуіш:борша-борша миті-миті жылт-жылт
Кіл-кй одаайы:япырай
Етіс категориясыны анытамасы:амалды субъекті мен объектіге атысын білдіру.
Жедел ткен шата жіктелген сз:айттым, кеттім трдым, жрдімтрды, сйледі
Модаль сз:керек, тиісбілем, крінеді
Жетекші етістікке амалды лшына, жігерлене тез істеуді білдіретін рек жамайтын формант:–п таста
Жетекші етістікке амалды бірте-бірте я дамуын, я бседеуін білдіретіндей рек осатын формант:–п кел
Амалды басталуын білдіретін формант:–а баста
Амалды жол-жнекей істелуін крсететін формант:–а сал
Амалды кенеттен, лажсыздан баса алыпа я кйге кшкенін білдіретіндей рек осатын формант:–й кет
згелік етіс:сйлет жазыз келтір
Келер ша:келмекбарар
Мекен стеуі:тмен жоары артта
Сан есімні маыналы тобы:жината,болжалды
алып(алып-сапа) етістігі Жат,отырТр, жр
Толымсыз кмекші етістік Еді Екен
згелік етіс ай атарда берілген:Жапыз, крет, септірйреткіз, йреттір,Жазыз, алыз, салыз
Ырысыз етіс жрнатары–ыл, -іл, -л
Дрыс берілген сапалы сын есімдер тізбегі: Ауыр, жеіл, лкен, кк А, жасыл, ыса Слу, оыр, зын
Етістік негізді сын есімдерді атары кесік, толы, бітік, дгелек білгіш, таныс, алыр
ай сан есімдерге сз трлендіретін, тудыратын формалар осылмайды топтау болжалды
Болымсызды етістікті тап ша алмады. шпады.\
Есімше берілген атар: Баратын еді. Баран еді.
алау райлы етістік. шым келеді. шса игі еді.
Болжалды сан есімні жасалу жолдары: дай,-дей,-тай,-тей) шаты, тарта, аралы, жуы. ) -ер
ас пен кзді арасында, ая астынан, лан таза стеулеріні жасалу жолдары:Негізгі тбір тіркестерінен Идиомаланан траты тіркесінен
Крделі тбір млшер стеулер: анарлым, бірталай, недуір
Масат стеулер: асаана, дейі, жорта, дейілеп
Себеп-салдар стеулері:р боса, боса, бекерге
Еліктеуіш сздер тобысарт,сырт, гр-гр дк, ы, грс, тарс-трс
ай сйлемде сан есім емлеге сай жазылан: 30-40-тай адам жиналан екен.1 желтосан – Р Президентін лытау кні.
стеу атысып тран сйлем: лібек амалсыздан тотады. Кеше Сйіндік аа келді Ол сонша рескел сз айтты
Срау демеулігі:Сенімді атар (ма) Аздап арамай (ма)Келісім бермей (ме)
Тйы етістікті осымшасы: -у
Жалаулы шылау атысан сйлем. Тыдаушы мен айтушыны арасында байланыс бар.Тау мен тасты сз бзар, адамзатты сз бзар.Сенім мен сезімді серік еттім.
Синонимдес шылаулар:біра, алайдая, несебебі, йткені
Кптік категориясыны берілу жолдары:морфологиялы лексикалы синтаксистік
Сын есімге айналу:Адъективтену
Есімдікке айналу Прономиналдану
Дрыс берілген етіс трлері Орта, ырысыз, згелік згелік, ырысыз, ортаздік, згелік, ырысыз
Орта етіс ай атарда крсетілген: Апарыс, артыс, ат салыс Жазыс, алыс, салыс
згелік етіс берілген атар: Жапыз, крет, септір жазыз, алыз, салыз
здік етіс жрнаы-ын, -ін,-н
ткен ша есімше жрнаы–ан,-ген ан,-кен
Ксемше жрнаы: алы, -гелі,-алы, -келі –а,-е,-й –ып,-іп,-п
Ашы райлы етістік: Барды, барады Барып келді.
Боса, арта, тнде, баяыда стеулеріні жасалу жолдары:барыс, жатыс септік жалауларыны кнеленуінен
Негізгі мекен стеулері: жоары, тмен
Есептік сан есім атысан сйлемді табыыз:Кллі аыл мен ылымды тоздыратын трт нрсе бар.
Пысытауыш ызметін атарып тран сын есім Жасы студент жасы оиды. Жанар нді жасы айтады.
Млшер стеулі сйлем:Сонша затты алай ктерді? Онымен кездеспегелі бірталай уаыт болды Ол сонша рескел сз айтты.
Мекен стеуі атысан сйлем:Олар жоары арай рледі. Бар жаманды артта алды.
Еліктеуіш сз анытауыш ызметін атарып тран сйлем: зегіні де сыыр-сыыр ні тыйылан. Кгірт сйлеген ша-ш дауыс шыты.
Шылау атысан сйлем:Одан брын хабарды жеткізіпті. Жааы сзден со кейбіреулері уанды.ле мен н ырысын тауыпты-ау.
Салыстырмалы шырай формасындаы сын есімдер:бозылт, срылт, ккшіл
Есептік сан есімдер: бір, екі,ш, тртмы, елу, алпыс бір жиырма екі, екі жз елу, ыры
Дрыс крсетілген сілтеу есімдігіні атары: бл, сол,осы, анау, мынау
Зат есімнен болан есім негізді етістік: сына арала жазала
Еді, екен, емес етістікті ай трі: толымсыз кмекші етістік
ай етістік негізгі рі кмекші етістік бола алады:жатыр тр отыр
Сабаты етістік :оы сал
Етістікті есімше жрнатары–ма, -мек, -па, -пек ар, -ер, -р,-ген,-атын, -етін
Блшектік сан есімні жасалу жолы шыыс септігі мен туелдік жалауы ілік септігі мен туелдік жалау
Крделі тбір стеу: екіталай, жаздыгні, ота-текте, кн ілгері
Одаай сйлем мшесі ызметін атарады: субстантивтенгендекмекші етістікпен тіркескенде
Грамматикалы маыналарды білдіретін грамматикалы амал-тсілдер:грамматикалы форма
Жеке я дара заттара берілген кісі, ала аттары жалы есімдер
Шылау сздер атары: себебі, йткені кейін, со, грі орбада жылтыра
Еліктеу сзіні атысымен жасалан туынды етістік:жымыда
Салт етістік: кет(аладан)ш (аспана)
Негізгі етіс орналасан атар: арала, арады, оянан
Келер ша трлері:масатты болжалды ауыспалы
ткен ша ксемше жрнаы: –ып,-іп,-п
Мезгіл стеулері:жазда, та сріде, тннен ала жаздай, кні-бгін, таерте баяыда, бгін, азір, ыста
Еліктеуіш сздер тобы:сарт, сырт, гр-гр дк, ы, грс, тарс-тарс
Кшейткіш демеулік:–а,-ау да, де
Кптік категорияны берілу жолдары:морфологиялы лексикалы синтаксистік