Азастан территориясындаы ертеортаасырлы мемлекеттер

(І-ХІІ . трік кезеі)

Трік аанаты (552-603 жж.). Еуразиядаы тыш кшпелі империя. Тркілерді шыу тегі туралы деректер мен зерттеулер. ІІІ- . Орталы Азиядаы саяси жадай. Тркі асйектерін раан Ашин руы. «Тркі» этнонимі. Тркілерді Алтайа оныстануы. Трік аанатыны мір срген жылдары. Тркілер Жужань империясыны рамында. Бмын аан жне Тркі аанатыны рылуы. Батыс Вэй патшалыымен жасырын одатасты. Анахуаньа арсы крес. Шыыс саясаты.

ІІ . Ман аанны тсында Трік аанатыны кшеюі. Естемісті батыса жорытары. Трік аанатыны Орталы Азияда саяси стемдікке жетуі. Таспар аан тсындаы аанатты кшеюі. Византиямен, Иранмен жне ытаймен атынасы. 582-603 жылдар аралыындаы жт, билік шін ырыс. І асырды соында ытайлытардан жеіліс табуы. аанатты лсіреуі, Батыс жне Шыыс болып екіге блінуі.

Батыс тркі аанаты (603-704 жж.). Территориясы, тайпалары. Саяси тарихы. Жегуй жне Тн-Жабы аандар тсында аанатты кшеюі. Ішкі рылымы: «он о бдн». Батыс Трік аанатыны астанасы. Содылытар Батыс Тркі аанаты мірінде. Дулу жне нушиби тайпалары арасындаы крес. ытай шапыншылыыны Батыс-Трік аанатыны лауына сері. Батыс Трік аанатындаы дадарыс жне оны ыдырауы. улеттерді ауысуы.

Тргеш аанаты (704-756 жж.). Тргеш аанатыны рылуы. ш-Елік аан жне тргештерді Батыс Трік мемлекеттігін айта алпына келтіруі. Суяб аласы аанатты саяси орталыы. Ішкі рылымы: ара жне сары тргештер, ттытара блінуі. аанатты Саал тсындаы ныаюы, оны жргізген шаралары. Шыыс тркілеріні тргеш мемлекетіне басып кіруі, аанатты уаытша лдырауы. апаанны батыса жорыы туралы Орхон жазбаларыны мліметтері. Слу (Сл) аанны билік ран кездегі Тргеш аанаты. Тргештерді Орта Азиядаы Та улетімен, арабтармен кресі. Арабтар Отстік азастанда. ытай шапыншылыы. 751 ж. «Атлах шайасы». Сары жне ара тргештер арасындаы крес. аанттаы саяси дадарыс. Тргеш аанатыны лауы.

арл мемлекеті (756-940 жж.). арл тайпаларыны шыу тегі туралы жазба деректер. арлытарды 746 жылы Алтай жне Тарбаатайдан Жетісуа орналасуы. арл мемлекетіні рылуы, оны сырты саясаты. арл бірлестігіні рамына енген тайпалар. арлтар мен оыздар. йыр аанатымен крес. арл билеушілеріні аан лауазымен абылдауы. Саманилерге арсы крес. Испиджаб, Тараз алаларын алуы. арлтарды мсылман дінін абылдауы. арлтар мен арахандар улеті. арлтарды шаруашылыы, сауда-сатты атынастары. алалар жне Жібек жолы.

арахан мемлекеті (942-1210 жж.). «арахандар улеті» туралы ылыми кзарастар. улетті этникалы негізін салан яма, шігіл тайпалары. Сат Борахан – арахандар улетіні негізін салушы. Территориялы аймаы. арахандар мемлекетіні астаналары ашар жне Баласан алаларыны мемлекет тарихындаы орны. арахандытарды саяси билігіні Муереннахра таралуы. Селжтармен, хорезмшахтармен, ыпшатармен саяси байланыстары. кімет рылысыны иерархиялы жйесі. арахан мемлекетінде Мса ханны тсында исламды мемлекеттік дін етіп жариялануы.

арахан мемлекетіні ішкі рылымы. Жер иеленуді сойырал, уакф (вакф), коммендация трлері. Салы жйесі. Ита. Мемлекетті Батыс жне Шыыс аанаттара блінуі. аанаттаы дадарыс. Салжтарды ктерілуі. араытай шапыншылыы. арахандар мемлекетіні лауы

има аанаты (ІХ . соы – ХІ . басы).има тайпалары туралы араб-парсы тарихшыларыны мліметтері. иматарды шыу тегі, орналасуы, этникалы рамы. има мемлекетіні рылуы. има-ыпша тайпаларыны конфедерациясы. аанатты сырты саяси жадайы. оамды рылысы, шаруашылыы, алалары. Крші тайпаларды басыншылыы, аанатты лсіреуі. ыпшатарды скери асйектеріні кшеюі. аанатты лауы.

Оыз мемлекеті (ІХ . соы – ХІ . басы). Оыз тайпалары туралы жазба деректер. М.ашари оыздар жнінде. Оыздарды печенег тайпаларын Сырдария аарынан, Арал жаалауларынан ыыстыруы. Оыз мемлекетіні рылуы. Янгикент аласы мемлекетті астанасы. оамды-саяси рылысы. Оыздарды тайпалы рамы жне екі фратрияа блінуі (бзытар жне шытар). Оыз-ыпша атынастары. Оыз тайпаларыны шаруашылыы, дет-рыптары, наным-сенімдері. «Кітаби орыт». Селжтармен крес жне зара ырысуды кшеюі. Оыз мемлекетіні лдырауы мен лауы.

ыпша хандыы (ХІ . басы – 1224 ж.). има мемлекетіні мрагерлері ыпша тайпалары туралы араб-парсы, ытай, европалы, орыс деректеріні мліметтері. Оыздарды Сырдариядан ыыстыру. ХІ . ыпшатарды орналасуы, оларды батыса жне отстікке жылжуы. «Дешті ыпша» термині. ыпша хандыыны рылуы (ХІ-ХІІІ ). Шыыс Дешті-ыпша хандарыны шыан улеті. ыпшатарды тайпалы рамы жне иерархиясы. ыпша хандыы мен Хорезм мемлекеті арасындаы байланыстар. Мемлекетті екі бірлестікке блінуі. Рулы-тайпалы рамы. ыпшатарды аза жне баса тркі халытарыны алыптасуындаы рлі. ыпшатарды шаруашылыы, леуметтік жне мемлекеттік рылысы. Шаруашылыы. Тілі. Мдениеті. Монол шапыншылыы. ыпша хандыыны лауы.

араытай мемлекеті (1128-1213 жж.). Шыыс арахан аанатын араытайларды басып алуы. араытайларды саяси ыпалыны Муереннахра тарауы. оамды рылысы жне шаруашылыы. араытай мемлекетіні лауы.

Найман, керей лыстары (Х-ХІІІ .). Найман, керей тайпалы одатары жніндегі деректер. «Моолдарды пия шежіресі». ытай дерегі – «Юань-Ши». Рашид ад-Динні «Жылнамалар Жинаы» - ХІ асыра дейінгі тркі моол халытарыны жазба трінде жне жадта саталан тарих айту дстрлеріні крінісі. Найман, керейлерді бастапы орналасан жері, оларды тегі мен тілі жніндегі тарихнамалы мселе. Х . Керей мемлекетіні рылуы. Найман тайпалы одаыны алаптасуы.

Найман, керейлерді трмысы, шаруашылыы, ертефеодалды мемлекеттік рылымы. Крші халытармен зара атынастары. Саяси тарихы. Шыыс хан бастаан моол мемлекетіні рылуы жне бл жадайды найман, керейлерді тадырына ыпалы.