Аза билеріні ел билеу тжірибесі.

Аза даласындаы саяси ой пікірлер.

Аза зиялыларыны саяси ой-пікірлері.

ХХ асырдаы аза даласындаы саяси ойлар.

аза билеріні ел билеу тжірибесі.

аза мемлекеттігін кштеу немесе зорлы ету тсілдерімен ныайту ммкін емес еді.Бл масатты орындайтын билік рылымдары -хан институ мен билер

институты болды.

Билерді абылдаан шешімдері оларды ділдігіні, адалдыыны крінісі.Билер шешімді абылдау жне таратуды зіндік лтты негіздегі механизмін де алыптастыран.Билерді абылдаан шешімдері келісім мен сабырлылыа,ыждааттылыа негізделген жне тадаан рекеттеріні орындалу жауапкершілігі де жоары.

Оан негіз болан себептер:

· би шешіміні масата сай келуі, з мддесінен халы мддесін жоары оя

білу ;

уаыт талабына сай келуі, шешіміні уаытында орындалуы ммкіндігін кре білу:

сйкестілік, яни оамда рекет етуші дстрлі ыты алыптара шешіиіні сай келуі ;

шешімді халыты тсіну,мойындауы, яни шешімді ашы схбаттасу жне еркін пікір талас арылы абылда у;

шешім абылдау процесінде з шешендігін, нері мен негесін,білгірлігін т.б. Халы алдында паш ету.

Демек, саяси шешімдерді алыптастыру мен жзеге асыруды е ыпалды факторларыны бірі-дстр болып табылады. Билерабылдаан шешімдерді ндылыы лтты дстрмен сабатасып жатуында.Мнда лемдік тжірибе крсеткендей,саяси шешімді абылдауда екі негізгі нрседен аула болу керек:дстрді елемеу, немесе дстрді асыра баалау.

ауіпсіздік ымыны мазмны мен лшемі тарихи кезедерді ауысуына байланысты згерістерге тсіп отырады.Дстрлі оамдаы ауіпсіздік ымы зіне мына аспектілерді амтиды.

*сырты ауіптен орану, ол шін ел орау жйесін жетілдіру;

*мемлекет ттастыын сатау, ол шін слтандар сеператизмне жол бермеу, оларды бліп ал да билей бер саясатын шектеу;

*трайбализмге арсы шешім абылдау, онда билер: “жзге блінгенні жзі ара, руа блінгендерді руа асыаны”, -деген лаатты сздермен оамны жікке блінуіне жол бермеуге тырысты;

*оамдаы е бір ауіпті саналатын жер дауы мен жесір дауыны о шешілуі.

Кшпелі аза оамындаы тедік ымыны негізгі жаршысы билер. Билер оам міріні мына салаларына тедікті ендіру шін кресті.

*барлы адамдарды дет-рып заы алдында те болуы;

*байлыы,лауазымы, билігіне арап билер діл трелігінеда тсірмеген, шындыты айтудан бас тартпаан;

*билікке жету ммкіндігіні барлы адамдар шін те болуы;

*оамдаы адамдарды рухани тедігі, яни адамны ар-ожданы,даналыы мен аылдылыы дние-млкімен лшенбейтіндігімен адамдар санасына ендіру.

Билер шыан ортасына арамастан билікке абілетті, білімді, діл адамдарды келуін олдады.

Туке хан жне Абылай хан алыптастырып, ныайтан кшпелі аза мемлеекттілігіні саяси-ыты жйесне реформа жргізілгендер атарына Тле би, йтеек би, азыбек би жатады.Оларды жргізген реформаларыны негізгі баыттары:

· хан сайлауын ткізу, сол арылы жздер арасындаы билік шін алауыздыты тотату, мемлеект ттастыын сатау.

· Слтандар, трелер билігін шектеу, орнына “Билер кеесін” ру. Билер кеесі біріншіде, екесші йым болды,ханмен бірге жалпы мемлеекттік мселелерді шешу шін рылтай шаырып, оны жмысына атысты: екіншіден халыты мемлеекттік биліктегі кілі, билік рылымындаы ара халы арасынан шыан рі оны мддесін билікте ораушы йым; шіншіден за талылайтын йым, азаты дет-рып ыы жйесіні негізін салушы;

· орталытанан скер ру, аза батырларыны басын біріктіру, скерде атал тртіп орнату, скерді онды, жздік, мыдыа блу, скер олбасшысына лайыты адамдыхан сынады, ал блу, скер олбасшылыына лайыты адамды хан сынады, ал “Билер кеесі” бекітеді,рі скер олбасшысы осы екеуі алдында есеп береді;

· ораныс жне барлаушы ызметті жетілдіру;

· салы салу ісін жетілдіру, скерді аруландыру аржысын слтандар, байлар, ауаты адамдар мойнына салуа тырысады ,

· елшілік ызметті жетілдіру, аза билеріні жауласушы елдерге елшілікке здеріні баруы.

аза мемлеектінде “асым ханны аса жолы” , “Есім ханны ескі жолы”, Туке ханны “Жеті жарысы” деп аталатын задар жйесі болан.”Жеті жары” тек ыты алыптар жинаы емес. Онда р трлі діни, тлімдік, дептілік,арым-атынасты мселелер, яни оамны барлы мдени-леуметтік мірі арастрылан.Сонымен бірге бл тарихи жатта алашы рет азатарды саяси ндылытары жйеленеді. Бл ркениеттілікке арай жасалынан біршама адам болатын.Біршама асырлар бойы ханды билікте болан аза жері “дала демократиясыны” зіндік тжірибесінен ткен болатын, бл да рухани-саяси мра.