аза зиялыларыны саяси ой-пікірлері.
аза зиялалары туралы сзді ХIХасырда мір срген аза ты аартушыларынан бастаан дрыс. йткені, олар здеріні шыармашылыын лемдік дегейдегі мдениет кздерінен сусындай отырып рбіткен іс-рекеттерін леуметтік саяси дамуды принциптеріне,рдістеріне сай екшеп отыран.з заманыны керемет саясаткерлері, этногроф-алым ш.Уалиханов аза еліні саяси міріндегі кейбір мселелеріні шешімі лтты-этникалы жетілуде екенін пайымдаан. Ш.Уалиханов “Сот реформасы жайында хат” атты саяси трыда жазылан ебегінде азаты ел билеу тжірибесінде маыздылытар атарына мыналарды жатызады: азаты дет-рып заын; билеу институтын;халыты сайлауды ділетті ткізу. Жетілмеген саяси жйені озаушы кші сол халыты белсенділігін,білімділігін арттыруда екеніне де баса назар аударды. Бл идеяны зіні шыармашылыы арылы длелдеуге тырысады.
Шоан Азия мен азастан жадайында халыты аяусыз анап соны нтижесінде билеп-тстеушілерді орынсыз баюына жол ашатын нрсе- оларды олындаы шексіз билік деп ты.Сондытан халыты анаудан тару шін байларды билігін жою немесе тым болмаса оларды саяси стемдігін шектеп,бара халыты демократиялы ыы мен бостандыын кеейтпек болды.Жалпы ол билікті халыты еркімен шектеуді дрыс деп санады.
алым сол кездегі аза еліндегі тртіпті згертпек болып, оамды рылысты жаартуды жолдарын іздеді. Бл ретте ол революциялы емес, реформалы жолды алады. Ал реформа жасау шін халыты талап-тілегін, масат -мддесін, лтты мінез-лын жете зерттеу керек деп есептеді.
Ы.Алтынсарин ктерген бастама з заманындаы лтты идеямен парапар болатын.йткені саяси креске,туелсіздік алуа дайын емес халыты алдымен сауаттандыру керек екендігін тсінген іс-рекет еді.Ол адамдарды ойындаы бос иялдардан арылтып, дниені аиатына кздерін ашып ,шын мннде ала жылжитын,прогрестік жола тсіруге тырысты.Ыбырай “аза даласындаы жт жнінде” деген ебегіндехалыны болашаы отырышылыа кшу жне егін шаруашылыымен айналысуда деп атап крсетті.Біра оны з ытиярымен біртіндеп істеуге тиіс. Сондытан кшпелі азатарды кшпен отырышылыа айналдыруа болмайды деп оан арсы шыты.
А. нанбаевты “ара сздері” тркі халытарыны даналыыны бір биігі болатын. з халыны леуметтік, саяси жадайына жаны ашыан крге аын з шыармашылыында кп мселені шешуді мдениеттен, руханилытан бастауды тжырымдайды.Еркіндікті айнар кзі халыты дниетанымында екеніне назар аударды.
А. нанбаев 41-ара сзінде лтты ішкі бірлігін, ттастыын ныайту шін мыты кімет халыты білімге, алыма, нерге, ебекке тартуа міндетті екенін айтады.Сонымен атар , кімет билік басындаы адамны материялды жадайыны жасы боланын алады.йткені, бл тжырым биліктегі адам кнделікті кйкі тірлікті мселелері дегейінде аладамауы ажет деген ойдан туындаса керек.
Сол кездегітарихи жадайда мір срген аза халына бдан рі брыныша тіршілік етуге болмайтынын ескерте келіп, заман талабына сай ебек етіп,ксіпті,сауданы мегеруге кеес берген- Абай.Демек, аза ауымына леуметтік реформаны да бірінші сынан -лы Абай. Яни, данышпан аынымызды айтан сиеттері, аыл-кеестері осы кнге дейін з маынасын жойан жо.
3.ХХасырдаы аза даласындаысаяси ойлар.
Ххасырды басындатарих сахнасына азаты лтты зиялыларыны лкен бір тобы келеді. Бл топ кейін “Алаш” озалысын ымдастырып, халыты саяси мддесін жаа заман туызан саяси ндылытар ауымында тжырымдай бастады.Оларды арасынан ірі тлалар .Бкейхановты, А.Байтрсыновты, М.Дулатовты, М.Тынышпаевты, М. Шоайды жне .б. Атап крсетуге болады. Бл лтты алдыы атарлы кілдеріні кзарастары сол тарихи кезедегі саяси ахула сйкес айшылытардан бастау алды. аза жерінде алыптасан саяси санада екі, бір-бірінен сапалы трде айырмашылыы бар саяси бадар алыптасады. Біріншісі, лтты -діни ндылытара бет брып, мсылманды шарттара ара сйеу арылы дамуды кксесе, екіншісі лтты-либералды ндылытарды олдайды,яни батысты бадарды станады.Сол кезені саяси ндылытарды маыздылыын атааны жнінде “аза” газетінде материял жары креді.
*те ылы (дініне, шыу тегіне жне жынысына арамастан адамдар те ылы) ;
*жеке басты еркіндігі (мемлекет шенеуніктері кімді болса да засыз жолмен ттындай алмайды);
*сз, ждан бостандыы (жиналыстар ткізу, бірлестіктер ру, сз сйлеу,газеттер шыару,кітаптар басу бостандыы);
*сот ділдігі (сотты талылауынсыз жне шешімінсіз бас бостандытан айыруа болмайды) жне т.б. Демократиялы елдерге талпынады. Бл аза даласындаы рбір азаматты тлалы адірін, абыройын орауа деген талпыныс аза зиялыларыны саяси мдениетті дегейіні біршама жоары боланын танытады. Сонымен атар отарлы жадай аза жеріні кптеген саяси азаматты рпоблемаларыны боланын білдіреді.
Ресей оу орындарында білім алан аза зиялылары лт мдениетіні дамуындаы айшылытарды тере тсініп, оны тптамырын лтты туелсіздігімен байланыстырады.”лтты туелсіздік” -саяси ндылы ретінде Хх асырды басында саяси сананы басты іргетасына айнала бастады. Бл азаты оамды- саяси болмысындаы Апан жне азан революциясына дейінгі зіндік дмпуі болатын.Ресей империясы шін де, кейін келген Кеес кіметі шін де бл рекеттер намды рдістер ретінде абылданан жо.
1913 жылы аза оамыны саяси мдени мдделерін жотайтын жалпы лтты саяси басылым “аза” газеті йымдастырылады. Бл халыты шынайы саяси ,мдени ндылытарды, бадарларды ресми анытау масатындаы лкен адам болды. йткені, бл басылым тек ана жаалытарды жеткізуші орган емес, сонымен атар лт -азатты озалысы идиологиясыны негізін салушы орталыа айналады.Сйтіп саяси аномияда мір сріп жатан алы азаты саяси ндылытар жйесіне жаа ымдар, тсініктер ене бастайды, лтты зін -зі етенелестіру талпыныстарында біршама згерістер пайда болады.рине,феодалды бытыраылы ондаан жылдар бойы алыптасан отарлану дстрі з серін тигізбей оймайды. Сондытан да болар М.Дулатов зіні ледер жинаын “Оян аза” деп атайды.Бл оятушы рльді аза зиялылары атаранына шб келтірмейміз. Себебі, сол азаматтарды саяси белсенділігіні арасында халыты тарихи зердесінде жаа саяси белсенділігіні арасында халыты тарихи зердесінде жаа саяси станымдар мен нсалар орныа бастады. Бл лтты идеяны жзеге асуына кп кедергілер болан кезе болса да, келешектегі рпатар шін ажетті лкен саяси-рухани ьра болатын. Кеес кіметі ьилікке келгеннен кейін М. Шоай бастаан аза зиялылары “Тркістан лтты туелсіз мемлеектін” ру рекетіне кіріседі. М.Шоай азаты алашы саяси эмигранты ретінде ерекше тла.Ол кптеген ебегін “блінбейтін бірттас Тркістан” идеясына арнайды.
аза жері “ тедік пен ділдікті келетін социализмні” орнына лтты келбетін, мір салтын жаншитын оамны келгенін сезінді. лкен злмат 1937-1938 жылдары келіп, халыты бтке стар аймаы болып есептелетін М. Жмабаев, С.Сейфуллин, Б.Майлин, И.Жансгіров сияты аза дебиетіндегі ірі тлалар тотолитарлы жйені рбаны болды. Оларды шыармашылыында деби кркем образ бен саяси ндылытар астасып жататын.