Орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі. 1 страница
Сратара жауап беру (оу материялын арау ете отырып).
Мектепте дебиет пнін оытуда жоарыда айтылан діс-амалдарды ай-айсысы да кбінесе дара кйінде олданылмайды. Олар сабаты таырыбы мен масатына, тілетін оу материялыны згешелігіне байланысты араласып, тоысып келіп отырады.Бларды ай-айсысын ашан, айда жне алай олдану дебиет маліміні билігіне беріледі.
Мектептегі баса оу пндері сияты дебиетті оытудаы жетекші принцп пен олданылатын негізгі діс-амалдар кластаы жне одон тыс уаыттаы оу-трбиелік процесте малім мен оушыларды барлы жмыс трлерін жандандырып отыуына негізделеді. Бл принцпті жзеге асыру шін, малім сабаты таырыбы мен масатына, рылысы мен мазмнына сйкес тиімді, олайлы деп тапан негізгі жне кмекші діс-амалдарды трлерін олданады. Малім дебиет сабаындаы басты тла боландытан, оытуды діс-амалдарын трлендіре отырып, оу-трбиелік процесті творчестволы нерпаздыпен, белсенділікпен ткізуі тиіс. Сабаты сапалы, нтижелі болып туіне маліммен бірге оушылар да елеулі рль атарады. Малім немі айтушы, крсетуші, тсіндіруші де, ал оушылар тек круші, тыдаушы, орындаушы ана емес. Кластаы оушылар коллективі-лкен кш. Осы коллективті сабаты барысында дрыс йымдастырып басару, дрыс арнаа салып, айын баыт беріп отыру, оны сарылмас кш-жігерін, тілек-мддесін орнымне пайдалана білу, сйтіп, оларды сабаа белсенділік шабытпен атысып, араласып отыруын амтамасыз ету дебиет стазынан лкен ебекті, асан шеберлікті талап етеді.
Мектептегі зге оу пндері сияты дебиет пнін оытуда олданылатын кптеген негізгі жне кмекші дістер бар. Бларды кейбіреулері барлы оу пндерінде, сіресе гуманитарлы пндеріне, сіресе гуманитарлы пндерге орта дістер болып табылады. Осымен атар тек дебиетті оытуда ана олданылатын діс-тсілдер де бар. Мысылы, кркем сз тексін мнерлеп оу, тсініктеме бере, талдау жасай отыып оу, сюжетті шыарманы р трлі вариантта ауызша мазмндау, т.б.
ылыми-дістемелік баытта зерттеу жмыстарын жргізген алымдар мектепке дейінгі жне бастауыш сынып балаларын деби шыармалар арылы трбиелеу, дамыту, оларды жеке басыны жаымды рекеттерін алыптастыруда шыарманы, яни кркем мтінді оып тсіндіру, гімелету т.б. дістерін олдану, баланы деби кейіпкерлерді іс рекетін байыптап, бадарлай білуге йретуді сынады. Кркем шыарманы кейіптендіруге баса назар аударып, оны шыармашылыа баулитын ойын рекеттерін йымдастырумен атар, оушыларды шыарма кейіпкерімен жете таныстырып, оны іс рекетіндегі жаымды, жаымсыз жатарын тсінуге, з бетімен арапайым орытынды жасауа баулу ажет.
Кркем дебиет – баланы зерделі, зейінді болып суге трбиелеуді бірден-бір ралы. Кркем дебиетті масаты оушыны жеке тла ретіндегі мірге кзарасын алыптастырып, кркем шыармаа деген ызыушылыын арттырып, салт дстрмен таныстырып, лтты сна сезімін дамытып, шыармашылыа, кркемдік талампаздыа баулу болып саналады. Ол шін мынадай міндеттерді айын шешу кзделеді:
- балаларды кркем шыарманы тыдауа деген ызыушылыын ояту жне оны мазмнын тсінуге, кейіпкерді кіл-кйін сезіну, образа енуін амтамасыз ету;
- кркем шыарманы гімелеуде балаларды байланыстырып сйлеуге йрету, з ойын еркін жеткізуге баулу;
- оушыларды шыарманы зіні шыармашылыымен аятауа, зіні пікірін длелдей білуге йрету;
- шыарма мазмнын жете тсіндіріп, лкендер ебегін рметтеуге, зіні туан жерін, елін, Отанын сюге, адамгершілік сапаларды мегеруге, оршаан ортаа аморлы сезімін, кркемдік таламын, достарымен, лкендермен о арым атынас жасай білуін жне мінез лы нормаларын алыптастыру;
- оушыларды кркем шыарма мазмнын мірмен байланыстыра білуге жне кнделікті трмыста ажетіне арай пайдалануда белсенділікке баулу.
Оушыларды шыармашылы абілеттерін дамыту шін арнайы діс тсілдерді іріктеп алан дрыс. Соны негізінде мынадай дістемелік жмыстар жргізіледі:
- Сурет бойынша гімелеу немесе гіме растыру дістемесі;
- деби шыармаларды тыдату, гімелету дістемесі;
- деби шыармаларды кейіптендіру дістемесі;
- Кркем шыармаа, картинаа, суреттерге тсініктеме, гіме рату дістемесі;
- Мтінге жуы гіме рату дістемесі;
- Шыармашылыпен гіме растыру дістемесі.
Аталан дістемелерді жзеге асыруда тмендегі дістерді пайдалануды маызы зор:
Проблемалы мазмндау. Бд дісті пайдалану оушылара белгілі
бір трдегі проблемаларды шешу тсілдері мен логикасын игеруге, сондай – а оларды з бетінше олдануа ммкіндік береді. Сондытан аталан діс крделі оу сратарын оыанда пайдаланылады. Малім кез-келген ралдарды пайдалануы ммкін: сз ( логикалы талдау), кітап мтіні, кестелер, кинофильмдер, магниттік жазбалар т.б. Оушылар бл дісте дайын апаратты тек абылдап, мойындап жне есте сатап ана оймайды, сонымен атар длелдемелерді логикасын, малімні ойыны озалысын адаалайды. Малімні тартымды, ткір сюжетті гімесі оушыларды ізденіс леміне жетелейді, оларды жаалы ашуа атыстырады, ойлауын жеделдетеді, пнге ызыушылыын арттырады. А.П.Минаков бл діс туралы блай жазады: « ... Шындыты іздеген, брала жолдардан адасан адам ойын баылай отырып, олар барлы болмысымен осындай ізденістерді ажеттігін, маызын жне иындыын сезінеді, олар ылым классиктері ойларыны кші мен тапырлыына ызыанда ана идеяларды пайымдауа кіріседі».
Проблемалы мазмндау дісі ол ылым тарихыны ызыты материалын жай тарту ана емес. Тарихи мліметтерді, бір – біріне арама – арсы гипотезаларды сынуды, р трлі станымдарды ашу, ылымны « а тадаы» туралы гімені кмегімен оушылар таным диалектикасына тартымды жне ылыми дістемеге осылады. Проблемалы мазмндау дісі оытуды барлы сатыларында табысты олданылады, біра оан жгінуді ммкіндігі мен оны сері жоары сыныптарда те жоары.
Ішінара ізденістік діс. Бл діске проблеманы шешімін іздестіру тсілін малім анытайды, ал жекелеген сратарды шешімдерін оушылар табады. Педагогикалы ылым 20-жылдарды зінде оытуды осындай дістерін пайдалануа назар аударды, дл осы кезде озы ойлы алымдар мен практиктер сыныптан тыс жмыста з бетінше білім алу дісін енгізуге деттенді. йтсе де сол уаытты леуметтік жадайлары ондай дістерді дамуына ммкіндік бермеді, йткені идеология процесін тек ана белгілі бір апаратты дайын кйінде жеткізуге келді.
Эвристикалы схбат дісі оытуды жиі іздестіру дістеріні бірі болып табылады. Оны негізіне репродуктивті схбат дісіндегідей оытуды сра – жауап трі жатады. Егер репродуктивті схбат білімді айталау жне пайымдауа баытталатын болса, эвристикалы оушыны жаа білімді з бетінше іздестіруін кздейді. Сыныпты –сабаты жйесіндегі бл ізденіс кбіне шамалы болады, йткені кптеген оушылар проблемалы сратарды, кптеген сыныптастары оан жауапты тез айтаруына байланысты пайымдап лгере алмайды. Сондытан да малім проблемалы сраты кбінесе за іздестіруге баыттамайды.
Зерттеулік діс. Бл оушыларды жаа міндеттерді шешудегі шыармашылы ызметін йымдастыруды тсілі. Оушылар оны орындаанда ылыми танымны элементтерін ( проблемаларды тану, гипотезалар сыну, оны тексеру жоспарын ру, орытынды жасау, т.б) з бетінше иемденуі керек. Бл дісті алдыы екеуінен басты ерекшелігі оушыларды проблемаларды тануа, з бетінше міндеттер оя білуге йретуінде. Зерттеулік дістерді олданылып атарылатын тапсырмалар здеріне з бетінше зерттеу процесіні барлы элементтерін (міндеттер ою, негіздеу, болжау, ажетті апарат кздерін іздестіру, міндеттерді шешу процесі) жинаталуы керек. Бл дісті пайдалананда оытуды сз, крнекілік, практикалы жмыстар сияты дстрлік ралдары олданылады.
Оытуды йымдастыру формалары
Саба - оытуды йымдастыруды негізігі формасы
Оу жмысын йымдастыруды сынып – саба жйесіні е негізгі компоненті (рамдас блігі) – саба болып табылады.
Белгілі педагог И.П.Подласыйды анытауынша, «Саба – мазмны, уаыты, йымдастырылуына арай аяталан оыту рдісіні блігі».
Ал И.Ф.Харламов «Саба- ол жымды оыту формасы, оан оушыларды траты рамы, шектелген оу уаыты (45 минут), алдын-ала рылан саба кестесі, оу жмысын бір ана материал тірегінде йымдастыру тн деп анытайды.
Саба классификациясы - сабатарды рылысы жнінен топтастыру, трге блу.
Сабаты жіктеу - рбір пнні еркшеліктеріне, оушыларды жас жне таным ерекшеліктеріне байланысты жзеге асырылады.
Бгінгі педагогикалы зерттеулерде сабаты классификациялауды орта пікірі лі де толы алыптаспаан.
Сабаты жіктелуі зерттеушілерді пікірінше тмендегідей:
| И.Н. Казанцев | С. В. Иванов | Б.П.Есипов, Данилов |
| Оу материалыны мазмны мен дидактикалы масаттары, ткізу дістеріне байланысты блді. | Оыту процесіні ерекшеліктеріне арай блді | Негізгі дидактикалы масаттара байланысты блді |
4-таырып. Сауат ашу дістемесі
Дріс жоспары:
1. Сауат ашу дісі туралы ым. Сауат ашу кезіндегі талдау-жинатау дісі.
2.Сауат ашу жмыстары.
3.Сауат ашу кезеінде балаларды жас ерекшелігіне ойылатын педагогикалы талаптар.
4.Бастауыш мектеп оушыларыны оу мен жазу дадыларын алыптастыру
1. Сауат ашу дісі туралы ым. Сауат ашу кезіндегі талдау-жинатау дісі.
«Сауат ашуды негізгі масаты — оу, жазу дадысыны негізін алау; балаларды тындауа, оуа, жазуа йрету, балаларда сзді дыбыстык, рылысы туралы тсінік алыптастыру, ріп таныту, уелі буындап, сонан со ттас сзді, сйлемді, мтінді оуа йрету, сауатты жазу негізін алыптастыру, з бетінше оуа, кітапа ызыушылыын ояту, ауызша диалогты жне монологты сйлеуін дамыту».
андай пн болмасын оны оытуды ойдаыдай іске асуы сауат ашу жмысыны нтижесіне байланысты. Сондытан бір жылда ма, екі айда ма, ш айда ма йтеуір оушы толы сауаттанып шыанда ана сауат ашу дістемесіні масатына жеткені деп есептеуге болады.
Сауат ашу дістемесіні ылыми негізіне оларды жасалуы тіл біліміні басты бір саласы — фонетика болып табылады.
Адам баласыны тілі — дыбысты тіл. Тіл дыбыстары — рбір тілді мір сруіні тсілі. Егер сздер — дыбыстарды тіркесі ретінде айтылмаса, онда тілді зі: 1) атынас ралы; 2) пікір алысу ралы; 3) танымды рал; 4) ойлау ралы болмас еді.
Тілді дыбысты жаы оны замандар бойы мір сруіне, рпатан рпаа беріліп отыруына ммкіндік жасады.
Тілді дыбысталу жаы — сздер мен грамматикалы тсілдерді мір сруіні формасы болып табылады. "Сздік пен грамматикалык рылыс тілді мазмнын райды да, дыбысты жаы оны материалды жамылышын", оны физикалы формасын райды деуге болады.
Тіл дыбыстары сз ішінде айтылады. Біра белгілі дыбыс арнаулы бір сзді рамында олданылуымен шектеліп алмай, одан белгілі дрежеде оашаланып, абстракцияланады. Бан длел — дыбыстарды барлы сздерде кездесетіндігі.
Тілдегі лексикалы, грамматикалы былыстар тілді дыбысты жйесіндегі фонетикалы былыстармен рдайым байланыста, арым-атынаста, яни бір дыбыс тіркесімен айтылады.
Сонымен тілді барлык жадайларында жне ызметінде крінетін дыбысты рамдары мен тсілдерін жне тілді дыбысталу трі мен жазба тріні арасындаы байланыстарды фонетика зерттейді. Фонетика лексикамен, грамматикамен, морфологиямен, синтаксиспен байланысты болады.
Мектепте дрыс оыту, дрыс жаздыру дістемесіні кптеген мселелері фонетикаа негізделеді.
Сауаттылыа йрету тілді жазба трі мен ауызша тріні арасындаы айырмашылытар мен крделі байланысты бірдей ескерген жадайда ана нтижелі болма. Тілді орфографиясы мен орфоэпиясына атысты алуан трлі мселелерді оып мегеру — е алдымен, тілді дыбысты жйесін, ондаы жеке дыбыстарды табиаты мен фонетика задарын жете білуді кажет етеді.
Брын жазуы болмаан халытарды алфавиті мен графикасын жасау, сондай-а брыннан жазуы бар халытарды орфографиясын деп жетілдіру мселелері фонетикаа негізделе отырып шешіледі. Тілді орфографиялык нормасы да фонетиканы басты мселелеріні бірі болып салады.
Шет тілді оып йрену де, е алдымен, сол тілді дыбысты жйесін, ондаы жеке дыбыстарды табиатын танып білуден басталады. Шет тілді оытуда ондаы дыбыстардаы ерекшеліктер ана тіліндегі дыбыстармен салыстырыла йретіледі. Шет тілді оытуда да фонетика дістерін олданады. Бл діс шет тілдегі дыбыстар мен сздерді, сз тіркестеріні айтылуын йретіп, саналы трде мегерту шін, шет тілі мен ана тіліні артикуляциясын бір-бірімен салыстырып отыруды басшылыа алады.
Фонетика ылым ретінде жалпы жне жеке фонетика болып блінеді. Жалпы фонетика жалпы тіл біліміні бір саласы ретінде адамдарды сйлеу аппаратыны дыбысты ммкіндігін айындайды, тіл дыбыстарыны классификациясын, принциптерін белгілейді.
аза тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты, дауыссыз болып, екіге блінеді. Блайша болу дыбыстарды буын рау кызметіне негізделеді. аза тілінде 13 дауысты дыбыс буын райды да, 25 дауыссыз дыбыс буын рай алмайды. Дауыстылар: а, о, о, о, е, ы, і, , , е, э, и, у. Дауыссыздар: б, в, г, , д, ж, з, й, к, , л, м, н, , п, р, с, т, ф, х, , ц, ч, ш, щ. "У" дыбысы дауыстыдан кейін келсе, буын рай алмай, нді дыбыс болады (бау, тау т.б.); ендеше, "у" бірде дауысты, бірде дауыссыз дыбыс ызметін атарады.
Дыбыстарды дауыстылар, дауыссыздар деп топтастыранда балалара сіресе оларды акустикалы жатары мен физиологиялы жатары баса йретілуі ажет.
Физиологиялы трыдан алып араанда, дауыстыларды айту стінде ауа: 1) кедергіге шырамай, тосауылсыз, еркін шыады; 2) дыбыстау мшелеріне кш тспей, лепсіз, біралыпты шыады; 3) созып айтуа келеді. Ал дауыссыздарды айтанда ауа: 1) кедергіге шырайды; 2) тосауылдан ту кезінде дыбыстау мшелеріне кш тседі де, ауа лап етіп шыады; 3) созып айтуа келмейді.
Дауыстылар мен дауыссыздарды жасалуын Бодуэн де Куртенэ: дауыссыз дыбыста ысым — дыбыстау аппаратыны бір ана мшесіне тссе, дауыстыда бкіл дыбыстау аппаратына жайылады да, жалпылама теді — деп, айындаан болатын.
Сйтіп, тіліміздегі дыбыстарды дрыс айтып йрену — сауат ашу кезіндегі ерекше кіл аударатын жмыс. Мнда дауыстылар мен дауыссыздар салыстырмалы трде айтылады, балалар бл дыбыстарды алай айтылатынын рі аарады, рі здері айтып йренеді.
Малім тілді арты тандайа арай жайылуы мен бктелікіреп айтылуынан жуан дауыстылар (а, о, ы, ), тілді тандайды алдыы жаына жуытауынан жіішке дауыстылар (, , і, , е) шыатынымен таныстырады. сіресе айтылуы иынды келтіретін дыбыстар — дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар дыбыстарды мектепке келгенде айта да алмайды (мысалы, "р", "с"). Осыан орай, кейбір дауыссызды айтанда тілді шы крек тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кететінін ("д", "т"), кейбіреулері астыы ерінні стігі ерінге немесе тіске тиюінен (п, б, м, ф, в), енді біреулері тіл шыны астыы тіске жуысуынан (с, з), ал тілді арты шеніні жмса тадайа жуытасуынан (к, , , х), жтыншаты тарылуынан ("") дыбысыны пайда болатынын байатып айтызып балаларды дадыландырады.
Сауат ашу кезеінде балалар дыбыстарды айтуа дадыланумен бірге оларды алай табалатынымен де танысады. Дыбыстарды табасын білу, ріптерді йрену — сауатты болуды алашы баспалдаы. ріптерді білу арылы жазуды мегереді.
Сауат ашу кезінде балалар сзді дыбыс, буын рамын мегереді, сйлеммен танысады. Буындардан алайша сз рауа болатынын біледі, жаа сздер йреніп, сздік орларын байытады, практикалы трде аза тіліні нормасына сай сйлем крастырып, оз ойларын айтып беруге даыдалана бастайды.
Малім балалара айтылатын дыбыстарды ааз бетіне тсіру шін жне оларды оу шін бл дыбыстарды белгілі бір графикалы табалармен белгіленетіндігін айтады.
Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналасан ріптерді жиынтыы алфавит деп аталады. аза тілінде орыс графикасы арылы белгіленген 42 ріп бар. Олар: а, , б, в, г, , д, е, е, ж, з, и, й, к, , л, м, н, , і, ы , , , о, о, п , р, с, т, у, ф, х, , ц , ч, ш, щ, э, ю, я, ь (жіішкелік белгі), ъ (жуанды белгі). аза тілінде бір таба екі дыбысты белгілейтін жадайлар да бар: е, я, ю, у, ц, ч, щ.
Дыбыс тіркестеріні, сздерді дрыс айтылу ережелері орфоэпия (гр. Созі огіоз — тура, дрыс, ероз — сйлеу) деп аталады.
аза тіліндегі сздерді айтылуы мен жазылуында аса кп айырмашылы жо. Дегенмен сз ішіндегі жне сз аралыындаы дыбыстарды барлыы бірдей айтылуынша жазылмайды. ндестік заына сай, атар келген екі дыбыс бір-біріне ыпал жасап, згеріліп естіледі (тгі-тнгі, Амангелді- Аманкедді, Жампейіс-Жанпейіс, башшы-басшы, баралмай-бара алмай т.б.).
Оу-жазуа йретуді алашы кезедерінде аны естілетін, созып айтуа келетін жне дыбысталуы мен табалануы бірдей дыбыстардан ралан сздер іріктеліп алынады. Балалар сауат ашу кезінде здері кріп тран не жазан ріптерінен буын рай алады. Олар талдау арылы сзді андай буындардан, дыбыстардан ралып транын ажыратса, жинатау арылы дыбыстардан буын, буындардан сз рап йренеді. Дара айтуа жне баса дыбыстармен осып айтуа е олайлы келетін дыбыстар дауыстылар болады, сонан кейін нді дауыссыздар мен я дауыссыздар. Е иындары — ата дауыссыздар. Сондытан да, оу-жазуа йреткенде е алдымен дауыстылар, сонан со дауыссыздарды оытан орынды болады. йткені сауат ашуды е алашы кезінде балалар бірден екі ріпті біріктіріп ои алмайды. Алашы кезде бала бір-екі ріпті абылдай алады. йрене келе, бірте-бірте жалас тран ріпті де абылдайды. Бірінші ріптен екінші ріпке кшіп, екі ріпті осып ои алатын кезде, созып айтуа болатын дыбыстарды берілгені жн. Сондай-а алашы кезде оуа сынылан сздер буын жаынан да жеіл (ашы буын) кбінесе жуан дауыстылар мен созып айтылатын дауыссыздардан раланы олайлы.
Балалар жуан буынды оып йрене бастаан кезде, жіішке буындарды оуа онша иналмайды.
Сауат ашу кезінде дыбыстар жне буын трлерімен атар сзді рамындаы дыбыстарды аз-кптігіні де сері болады. Яни, алашы сабатарда екі-ш дыбысты сздер йретілгені дрыс. Біра каза тілінде екі-ш дыбысты ашы буыннан рылан сздер те аз. Сондытан бір-екі сабатан кейін-а бірнеше дыбыстан (ткен ріптерді айталанып келуі арылы) рылан сздер мен тйы буын атар тіледі. Екі дыбысты ашы жне тйы буыннан дету амалымен ш немесе трт дыбысты сздер растырылып йретіледі (Шо-ра, ша-на, ал, ал-ма, ар-ша, Са-ра т.б.).
Сзді ауыспалы, келтірікі маынада олданылуы бірде метафора арылы, бірде метонимия арылы, кейде синекдоха тсілдсрі аркылы беріліп отырады. Метафора (гр.— теі, орога ауысу) — белгілеріні састыына арай, сз маынасыны ауысуы. Мысалы, орысты ылымы, нері дниені кілті (Абай). Метонимия (гр.— теіопушіа атын ауыстыру) — затты не былысты атауы, екінші зата не былыса белгіленетіні (зара іргелес, шектес болуына арай ауысуы). Мысалы, Жрегім мені ыры жамау (Абай. Синекдоха (гр.—sупеkdоса) —бірге жобалап тсіну. Мысалы, Басы нешеу?
Сзді йрену барысында балалар мынадай амалдара дадыланулары тиіс: 1) сзді
маынасын айту; 2) сзді таы андай маынада олдануа болатынын айту; 3) осы маынаны таы андай сздермен білдіруге болатынын айту; 4) сйлеуде лексикалы ралдарды дрыс пайдалану; 5) маына жаынан сас немесе арама-арсы сздерді олданылуын аарту.
Сауат ашуды негізгі дісі талдау-жинатау болып есептеледі. Бл діс сіресе 30-жылдардан бері дістемеші алымдарды зерттеу ебектерімен толытырылып, жетіліп келеді. Талдау-жинатау дісі алай жргізіледі?
Сауат ашу кезінде талдау мен жинатау бір-бірімен тыыз бірлікте, байланыста жргізіледі: балалар талдау арылы сзді андай буындардан, дыбыстардан тратынын ажыратса, іле-шала жргізілетін жинатау арылы дыбыстардан буын рап, буындардан сз рап йренеді. Сйтіп, дыбыстарды жеке-жеке оымай, бір-бірімен косып буын етіп, сз етіп оитын болады.