Орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі. 2 страница

Талдау-жинатауа жаттыан кезде, мына жадайлара сйену керек: 1) рбір тілетін жаа дауысты дыбысты сзден бліп алып, мият зерттеу негізінде оуа йрету, онан рі оны рпі мегертіледі жне буыны, сзі оытылады.

Жалпы дыбыс пен ріпті йретуді типтік схемасы мынадай: 1. Мтіннен сйлемді бліп алу. 2. Сйлемді сзге блу. 3. Жаа (йретілген) дыбысы бар сзді бліп алу. 4. Жаа дыбысты бліп айтып йрену. 5. Оны баспа ріпін крсету. 6. Кеспе ліппеден сзді растыру. 7. Ол сзді оу. 8. "ліппеден" жаа сздер оу. 9. "ліппеден" тіркестер оу. 10. Жаа дыбысты жаа трін крсету жне оны бліктерін (ріпті) жазу, кейінірек сол ріппен сз жазу.

Бл схемадан сзді оуа рамындаы дыбыстарын саналы ынып, буынды оу арылы йренеді. Сйтіп, дыбысты талдау-жинатау дісіне йренуде: 1) оу бастамасы (единица) буын болып табылады; 2) Сз крсетілмейді. Ол сйлеуден блінеді де, ауызша айтылады. Оушылар сзді ріпінен дыбысын емес, дыбысынан оны ріптерін тануа кшеді (керісінше емес).

1) Сауат ашу барысындаы негізгі міндет балаларды тура буынды оуа йрету. рбір жаа йренген дауыссыз дыбыс буыннан таныс, йренген дауысты дыбыс арылы беріледі.

Мнда сз рамындаы йретілуге тиісті дыбысы бар буын аны естіліп, ал дыбысты зі ерекшеленікіреп, созылып айтыланы дрыс. Мысалы, "р" дыбысы йретілуі ажет боланда "ара" сзіндегі "а-ра" буындары "а—рра" делініп, "р" дыбысы ерекшеленіп, біраз созылыырап айтылады.

2) Дыбысты артикуляциясын байату, яни балаларды сз рамындаы йретілуге тиісті дыбысты айтылу процесімен таныстыру. Мысалы, малім балалара "р" дыбысын айтызып креді де, ол дыбысты айтуа тілді андай жадайда болатынын байадар дейді. Осы дыбысты айта-айта здері айтып кру арылы, олар тілді шыны дірілдеп тратынын байайды. Сонан кейін оушыларды назары "р" дыбысын айтанда тілді ай жерге жуытайтынына аударылады. Балалар тілді шыны тандайа жуытауынан "р" дыбыс шыатынын аарады.

Сйтіп, балалара дыбысты айтылуымен атар, зін де йретеді. Біра мнда есте болатын жай тіліміздегі барлы дыбысты артикуляциясын білу керек деген ым тумауы тиіс. Жоарыда айтылан тсілмен тек еріндік жне тіс пен тіл атысы арылы шыатын дыбыстарды ана йретуге болады. Ал ш, ж,к, , г, й, и, щ, ц, дыбыстарды артикуляциясын аару, рине, иына соар еді. Сондытан малім дыбысты оытуа кірісер алдында оны йретуді тсілін жан-жаты ойластыруа тиіс.

3) Сзді аяындаы немесе басындаы дыбысты тсіріп айтып, балалара тапызу. Мысалы, малім "ліппедегі" тонны суретін крсетіп, "он" дейді де, "мен сзді дрыс айттым ба?" — деп срайды. Балалар дыбысын осады. "Т" дыбысын оушылара айтызады. Сйтіп, суреттегі киімні аты мен айтылан буын (немесе сз) рамындаы дыбыстарды жинатау арылы андай дыбысты осу керектігін саналы ады.

4) Айтылуына арай дыбыстарды, жазылуына арай ріптерді салыстыру. Мысалы, кол-кл, тор-тор, от-от сияты сздер арылы "о" дыбысы мен "" дыбысыны айтылуындаы айырмашылы аартылады. Сонымен бірге жазылуындаы састытар мен айырмашылытара кіл блінеді. Осылайша, -к, с-з, а-, ы-і дыбыстар да жпталып, салыстырып, сздерді талдап-жинатау арылы йретіледі.

5) йретіліп отыран дыбысты сзді басында, ортасында, аяында келетіні де сздерді талдау жне жинатау барысында ындырылады. Мысалы, "" дыбысын йрету керек делік. Малім бл дыбысты балалара айтызып, таныстыраннан кейін ар, а, оушы сияты сздерді зі айтып, буына, дыбыса талдатады; "" дыбысыны ай буында, нешінші буында траны аныталады; айта жинатау барысында "" дыбысыны ай жерде транына кіл блінеді. Осыдан кейін бл дыбыса балаларды здері сз ойлап табады.

6) Буынды немесе сзді есте сатау арылы оу. Бан, мысалы ала сзін алайы - Оушылар оны дыбыса-буына ажыратып талдааннан кейін, жинатап, кеспе ліппеден растырады; енді оуа келгенде іркіліп иналады немесе р ріпті ежіктеп "-а"... деп айта бастайды. Сол кезде малім: "растыран сзіміз андай еді?" — деген сияты сратар арылы бастапы сз (оушыларды растыран сзін) еске тсіртеді. "Ол сзді алай айтатын едік? (мысалы, а-ла). Міне, осылайша оыдар, " — дейді. Оушылар кеспе ліппеден растыран сзді бірден оып береді.

7) Дыбыс алмастырып оу. Мысалы, балалар талдау-жинатау арылы "ара" сзін растырып, оыды делік. Енді бірінші буындаы "п" рпіні орнына малім "о"рпін ояды, "ора" деп оиды.

2.Сауат ашу жмыстары.

Сауат ашу кезеі негізінен шке блінеді: 1) ліппеге дейінгі дайынды кезеі; 2) ліппе кезеі; 3) ліппеден кейінгі кезе.

Дайынды кезеде балаларды бір жыма йымдастыру жмысына баса назар аударылады. йткені 6-7 жасар баланы мектепте оуа тсуімен байланысты, жаа жадайа, жаа адамдара (малімге, балалара) йренуге, олармен арым-атынаса тсуге бастапы кезде жептуір салма тсіреді. Мнда балаларды барлыы бірігіп, сіресе бір-бірінен срап, анытау арылы орындайтын тапсырмалар беру оларды жаындастырады. Сонымен атар балаларды біріктіруде ойын ерекше рл атарады (мысалы, шеберхана ойыны).

Бл кезде, сіресе, 1-2 сынып оушыларыны жетекші рекеті лі де ойын болып табылады.

Дайынды кезеінде оуа, жазуа зірлік жасалады. Малім балаларды білім дрежесімен танысады; алай сйлей алатындары, андай ле, тапактар білетіндіктері аныталады.

Бл кезеде мынадай жмыстара баса кіл аударылады:

1. Сынып ішімен танысу, дрыс отыру ережесімен, "ліппемен" танысу.

2. Балаларды сздік орын анытау.

3. Балалара ауызша ыса-ыса сйлемдер ратып, з ойларын айтып беруге дадыландыра бастау.

4. Балаларды тіліне, сйлеу мнеріне кіл аудару; тіл мкістіктері, кейбір дыбыстарды аны айта алмау жатарын жою баытында жмыстар йымдастыру.

5. Малімні жне жолдастарыны сзін тыдай білуге дадыландыра бастау.

6. Сйлем, сз, буын, дыбыс туралы ауызша тсінік беріп, бл терминдерді маынасын ындыру. Сйлемді сзге, сзді буына, буынды дыбыса жіктеуге дайынды.

7. Жазуа дайынды жмыстары жасалады: партаа дрыс отыру, арындаш, аламды дрыс стау, дптерді партаа дрыс ою, шіргішті пайдалану сияты жмыстармен атар балалар дптерді сызыымен таныстырылады: здері тік, клбеу, ирек сызытар сызып дадыланады. Оушыларды олын жазуа жаттытыру шін малім ріп элементтеріне сас фигуралар жасап, оны оушылара сыздырады.

Дайынды кезеінде балаларды зейін, ерік, иял т.б. ерекшеліктеріне баса назар аударылады; 1-сынып оушылары бір нрсені зейін ойып, тыдай алмайтыны сияты, з иялдарын да баылай алмайды. Оларды иялы мен шындытаы заттарды, былыстарды арасында айырмашылык кп болады (мысалы, балалар суретте крсетілген заттарды атап трып, онда жо нрселерді де осып айтады).

Бл кезеде жргізілетін жмысты ерекшелігіні бірі — балаларды мектепке дайынды дрежесіні р трлілігі. Осыан орай,' жекелеген балалара алай ыпал жасау жолдары мен жмыс трлері ойластырылады. "Партаа тзу отыр", "аламды дрыс ста" сияты плакаттарды крсетіп (егер мектепте жо болса, онда плакаттар алдын ала дайындалуа тиіс), соан сай гімелер ткізіледі. йткені балалар отыру, жазу, алам стау ережелерін блжытпай орындауа жаттыанда ана саусатарыны блшы еттері дрыс дамып жетіледі.

Алашы сабатарда балаларды тілі мен ойын дамыту жолында алуан трлі жмыстар йымдастырылады: гімелесу, кркем шыармалар оу, ауыз дебиеті лгілерін (жмба, маал, мтел, жаылтпаштар т.б.) жата айту, ледер жаттау, сурет, экскурсия бойынша гіме барысында малім зі оятын сратарын мият ойластырады.

Дайынды кезеіндегі гімені ерекшелігі оны ыса (4-6 минут) болуында, серлілігінде, малім сзіні логикалы жйелілігінде, мнерлілігінде, таырыбы жаынан балаларды кнделікті міріне абысып келуінде.

Кеспе ріптерді кассасын пайдалану жмыстарына жаттытыру да осы кезеде іске асырыланы жн. йткені ріп таныту кезеінде балалара ойылатын талап тым кбейіп кетеді де, олар лгере алмай алады.

Дайынды кезеіндегі сабатарды жйесін былайша крсетуге болады:

"Сйлем жне сз" таырыбына арналан саба (ауызша)

1. Малімні ертегі айтып беруі (немесе гіме оып беруі).

2. Айтылан ертегі (немесе окылан гіме) бойынша срак-жауап трінде гімелесу.

3. Тындаандарын оушыларды здеріне айтызу.

4. гімені сйлемге ажырату.

5. Сйлемдегі сздерді табу.

6. Ертегідегі (немесе гімедегі) е ызы суреттелген жерлерді балалара айтызу.

Ертегіні (немесе гімені) диалог трінде ролге бліп айтызу.

"Сз жне буын" таырыбы бойынша саба (ауызша)

1. ліппені алашы беттеріндегі суреттер бойынша гіме жргізу.

2. Оушыларды айтандарын сйлемге талдау.

3. Сйлемдерді сзге талдау.

4. Сздерді буына талдау.

5. Сзді бастапы немесе соы буындарын жауып ойып, оны оушылара тапызу.

6. гімелеген заттарды суреттерін салу немесе пластиллиннен жасау.

Дыбыспен таныстыру сабаы

І.Жмба жасырып, оушылара шешкізу; осы жмба пен оны шешуі бойынша гімелесу.

2.гімені сйлемдерге, сйлемдерді сздерге, сздерді буына, буынды дыбыстара талдатызу.

З.Дыбыспен ауызша таныстыру (а-ра, ал-ма, а-та, т.б. сздерді талдай отырып, "а" дыбысына кіл аударылады).

4.Таныс дыбыстардан басталатын сздерді ойлату.

5.Айтылан кейбір сздерді суретін салызу.

ріп элементтерін жазуа йрену сабаы

1. Балаларды арындаштарын, дптерлерін дайындау.

2. Оушыларды жазуа дайындау. арындашты, аламды алай стау керектігін крсетіп, саусатарын бгу, жазу, ауаа жазып жаттытыру.

3. Бгін дптерді бір бетіне жалауша салатындарын айту.

4. Татаа жазып крсету жне оны айта ауаа жазып крсету.

5. Балаларды дптерлеріне жазызу.

Сйлемді сзге, сзді буына ажыратуа жаттыу сабаыны лгісі

Таырыбы: сйлемді сзге, сзді буына ажыратуа жатгыу (ауызша).

Крнекі крал: "ліппе" кітабыны алашы беттеріндегі жеке суреттер.

Сабаты барысы: Жеке сурттерді арап, оларды атау. Сра жауап арылы суретте крсетілген заттарды райсысына лайыты сйлемдер рату. Мысалы, — йрек айтеді? — йрек шады деген сйлемде неше сз бар? — йрек шады деген екі сз бар. Бірінші сз айсы? — Бірінші сз — йрек. — Жасылап тыдап отырыдар, мен бірінші сзді нешеге бліп айтар екенмін. й-рек. Нешеге бліп айттым? — Екі бліп айттыыз. — Бірінші блігі алай? — Бірінші блігі — "й". — Екінші блігі ше? — Екінші блігі "рек".

Осылайша екінші сз (шады) де талданады. Енді бл сздерді балаларды оздері айтады. Сонан кейін буынны мнісі, р буынды айтан сайын ауызды ашылуымен бірге иекті ілгері арай озалатындыы тсіндіріледі. Иекті озалысын байату шін сзді буына бліп айтанда алаанды иекті астына стау арылы тжірибе жасатып круге болады. Иек екі буынды сзде алаана екі рет, бір буынды сзде бір рет тиетініне оларды кздері жетеді.

— Сонымен, бгінгі сабата не йрендік? — Сйлем растырдык, сйлемдегі сздерді буына бліп йрендік.

— Енді суретке арап, жасылап тындап отырыдар. Мен сзді бірінші буынын айтамын, сендер алан буынды жаластырып айтып трыдар: би-дай, й-рек, та-уы т.б.

— Біз ткен сабата не туралы гімелесіп едік? — ткен сабата біз "Баша сімдіктері" туралы гімелескенбіз.

— Башада не сірілетін еді?

— Башада ауын, арбыз, сбіз т.с.с. сіріледі.

— "Башада арбыз седі" деген сйлемде неше сз бар?

— "Башада арбыз седі" деген сйлемде ш сз бар.

Оларды андай сздер екені айталанып айтызылады жне сол сздер буына талданады.

йге екі-ш буыннан ралан сздер ауызша ойлап келу жне башада істеген жмыстары туралы гіме айтуа дайындалып келуді тапсыруа болады.

Дыбыспен таныстыру сабаыны лгісі

Крнекі рал: атты, алманы, аашты суреті жне "ліппедегі" суреттер.

Сабаты барысы: оушыларды назарын сабаа аудару шін, балалара кздерін жмып, аз уаыт не естілетініне ла салып отыру тапсырылады. Балалар машинаны дрілі, біреуді даусы т.б. дыбыстар естігенін айтады. Бізді сйлейтін сздеріміз де осы сияты дыбыстардан ралатыны тсіндіріліп, Ажар, апа, Асыл т.б. сздер мысала келтіріледі, буына блінеді (А-жар, а-па, А-сыл). Бл сздерді басында андай дыбыс естілетінін айтады. — Осы дыбысты брі де айтып крідерші. лия, сен де, Асар, сен де — барлыымыз айтайы.

Суреттерді арау жне оларды атын атау; атауларды буына блу. Ішінде "а" дыбысы бар сздер ойлату. "А" дыбысыны табасымен таныстыру. Кеспе ліппеден "а" рпін алып, оны екі тік сызытан жне бір клдене сызытан раланын ажыратып, осып крсету. Оушылар бл ріпті таяшадан здері растырады жне оиды.

"А" рпіні кіші табасымен таныстыру. Оны да талдау (сопашалау келген дгелек пен имек таяшадан трады). ріп кассасынан бл табаны табады.

— ткен сабата балаларды здері атын айтып, буына блген еді; бгін сол сздерді таы айталайы, — деп, малім оушылар айтан создерді талдау арылы оны рамында "а" дыбысыны бар-жоына кіл аудартады.

йге рамында "а" дыбысы бар 3-4 сз ойлап келу тапысырылады.

Бл — сауат ашуды басты, негізгі кезеі. ліппе кезеінде дыбыстар оушылара алфавит ретімен йретілмейді, алашы кезде балаа естілуі, айтылуы е оай дауысты жне дауыссыз дыбыстар йретіледі. р дыбысты тсындаы суретке байланысты гіме ткізіледі.

аза мектептері шін ліппе жасаушы авторлар мен сауат ашу жмысын зерттеушілер ліппе кезеін тртке бледі.

Бірінші кезеде жуан дауысты дыбыстар мен созылымды дауыссыздар жне оларды табалары таныстырылады. Грамматикадан: сйлеу, сйлем, сз, буын, дыбыс практикалы жолмен ындырылады.

Жалпы мектептегі малімдер мен дістемеші алымдар жазу оудан кейін алмауа тиіс екенін, яни балалар сауат ашу барысында дыбыстарды оып, оларды табаларын танып ана оймай, ріптерді де жазып йренулері ажет екенін крсетеді.

Ендеше алашы кезенен бастап-а оушылар лкен жне кіші ріптерді бірден жазып йренеді. Екі дыбысты сздерді ои біледі, сондай-а кшіріп те, жата да жазып йренеді.

Оуда да, жазуда да сзді буына, буынды дыбыса блу сияты талдау-жинатау дісі, сонымен атар дету амалдарымен (ат, ат-а-ата т.б.) жасалан сздерді жне бір ана рпі немесе дыбысы згеше сздерді (ана, ара т.б.) оу-жазу дістері ке колданылады.

Екінші кезеде негізінен ыса дауыстыларды жуаны жне алан сонар, я, ата дауыссыздар таныстырылады. Бл кезедегі дыбыстармен танысу жолдары да бірінші кезендегідей дістер арылы теді. Мндаы айырмашылы — сас дыбыстар салыстырыла оытылады. Танылатын ріп саныны кбейе тсуіне байланысты бл кезені жазу материалында ыса-ыса сйлемдер кездеседі.

шінші кезеде жіішке дауысты дыбыстар мен к, г, п, б, ж, з, сияты дауыссыздар танытылады. Бл кезеде оушылара йретілетін буын саны да арта тседі.

ліппені оытуды тртінші кезеінде тілімізде сирек кездесетін "" сияты дыбыстар мен соларды табалары таныстырылады. Сонымен атар бл кезені масаты — орыс алфавитінен осылан ріптерді жне оларды дыбыстарын саналы трде таныту.

Жазу жмыстары, сондай-а баса жмыс трлері де алдыы, дайынды кезеіндегі сияты болып келеді.

ліппе кезеінде олданылатын негізгі крал (ліппе жне ліппе серігімен атар) — кеспе ліппе. Кеспе ліппеден балалар сз растырады, сздерді буына, дыбыса талдайды, растыран сздерін оып жаттыады. Балалар оыан немесе жазан сздеріні маынасына жете тсінетіндей, ате жібермейтіндей дрежеге жеткенге дейін талданады.

Балалар ліппені туді бірінші кезеінде алдын ала буына, дыбыса талдап, кеспе ліппеден растыран сздерін оитын болса, екінші кезеде дету амалымен жасалан сздерді жне бір дыбысы згеше сздерді оиды. Бір дыбысты згеше сздер мен дету амалы арылы жасалан сздерді оыту жмысы кеспе ліппені пайдалану жмысымен байланыстырыла жргізілгенде ана тиімді жне нтижелі болып шыады.

шінші кезенде оушыларды оу техникасы мен жазу дадысын жетілдіре тсу масатында "ліппе" кітабыны соы жаындаы материалдар пайдаланылады. Бл сабатарды масаты оушыларды ліппеден алан білімін бекіту ана емес, сонымен атар бааларды оу кітабы мен грамматикадаы материалдарды йренуге дайындау боландытан ліппе кезеіндегі сабатардан грі ліппеден кейінгі кезендегі сабатар едуір ерекшеленеді.

ліппеден кейінгі кезеде балалар клемі шаын, арапайым ыса-ыса сйлемдерден рылан мтіндер оиды. Кеспе ліппемен жмыс бл кезенде де тотатылмайды. ріптерден сздер мен буындарды рап жаттыу жне оларды оу жмысы ліппеден кейінгі кезеде де штастырыла атар жргізіліп отырады.

Жазуа берілетін мтіндердегі сздерді айтылуы мен жазылуы бірдей, бір-біріне сай болуы ліппеден кейінгі кезенде де атты адааланады. Балалар брын оылан, талданан сйлемдерді малімні айтуы бойынша жата жаза алады. Аяталмаан сйлемдерді здері аятай алады. Сйлемдердегі алдырылып кеткен сздерді здері тауып, осу немесе сйлемді аятау жмыстары, рине оушылар брыннан оып талдап, танысан сйлемдері бойынша жргізіледі.

ліппе кезеінде жаа дыбыс пен ріпті йрету сабаыны жйесі Оу сабаы:

1. Оылан ертегі немесе жмба бойынша гіме.

2. гіме барысындла олданылан сйлемдерді ішінен йретілгелі отыран жаа дыбыстан басталатын немесе аяталатын сзі бар сйлемді бліп алып, оан оушыларды назарын аудару.

3. Сйлемді сзге, сзді буына, дыбыса талдау арылы йретілетін дыбысты бліп алу; осы дыбыстан басталатын немесе аяталатын жаа сздер ойлап табу.

4. Талдауда балалар іштен сйлеп талдап алмаса, бір сзді де дрыс жаза алмайды (ріп тастап кетеді). Мны зін зі тексеру шін маызды екенін Н.И.Жинкин керсетеді.

5. Сол ріпті баспа трін крсету, оны суретін таяшалардан, ааз иындыларынан жасап крсету, баса ріптерді ішінен табу.

6. Кеспе ліппеден сз растыру жне оны оу.

7. Бір буынын немесе рпін ауыстыру аркылы жаа сз жасау; буынны немесе сзді басына, соына ріптер осып, жаа сз жасау,оларды оу.

8. ліппедегі баанада берілген сздерді оу.

Жазу сабаы:

1. Жазуа дайынды (оушыларды дрыс отыруы, аламдарын дрыс стауы, дптерлеріні партаа дрыс ойылуы) тексеріледі.

2. Сзді буына, дыбыса талдау арылы жаа ріп блінеді.

3. Жаа ріпті элементтері блшектеліп керсетіледі, малім оны татаа жазып трады, оушылар дптерлеріне жазады.

4. Малім жаа оріпті татаа жазады; оушылар осы ріптен басталатын создер ойлап табады, сонан со олар эріпті дптерлеріне жазып алады.

5. Оушылар тапан сздерін буына, дыбыса талдайды; оиды.

6. Талданан сздерді ішінен барлы рпі тгел тілген сздерді оушылар дптерлеріне жазады.

7. Суретпен немесе пластилинмен жмыс.

ліппені алашы кезедеріндегі сабатар осындай жйеде йымдастырылады. Ал ліппені екінші, шінші кезедерінде жаадан йретілетін ріпке (сіресе баспа тріне) жаттыу жмысы кбірек жргізіледі.

ліппеден кейінгі кезедегі саба жйелері гіме немесе ертегі оу сабаы