Орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі. 4 страница

4. за мтіндерді блімдерге бліп, ат оюы. Шыарманы идеялы мазмнына сйкес орытынды ой дайындауы.

II. Мтінді тсініп абылдауы шін оушылармен жргізілетін жмыстар:

1. Оытылатын мтінге дайынды ретінде алдын ала экскурсияа шыару, р трлі тжірибе жасату.

2. тілетін таырып мазмнын толытыратындай осымша сыныптан тыс оу материалдарын беру, оыту.

3. Жмбатар, маал-мтелдер, таырыпты суреттер іздету.

4. н, табиаттану, бейнелеу нері сабатарында тілетін мтіндерге сйкес жмыстар жасату. (Материал осы пндермен байланысты болатын жадайда). Мысалы, Наурыз мерекесі немесе, 8-наурыз мерекесі арсаында осы таырыпта алдын ала ндер йрету, жыл мезгілдеріне байланысты суреттер жинату.

III. Жаа материалды тсініп абылдау шін саба стінде жргізілетін жмыстар:

1. Кіріспе гіме.

2. Малімні мтінді ттас баяндауы не оып беруі.

3. Сздік жмысы.

4. Блім-блім бойынша оушылара дауыстатып оыту.

5. Сра-жауап арылы не тсінгендерін, алай тсінгендерін байау.

6. Іштен оу.

7. ажетті жадайда оуды баса трлерін іске асыру. Мысалы: рлге бліп оу, теріп оу, блімге бліп оу.

8. Тсінгендері бойынша блімге ат ою, мазмнды сурет салу, мазмнына сйкес маал-мтел айту.

9. Осы гімеге сас, идеялы ойын аша тсетін осымша гімеге ле, т.б. айту.

10. Мтінді алай абылдаанын байау, алан білімін білікке айналдыруа баытталан орытынды гімеге ткізу.

Осындай жмыс трлері з жйесін тауып жргізілгенде ана бала оу матералын толы тсініп, зіні бойына рухани азы алма..

Бастауыш сынып оушыларын дрыс оуа йрету шін ойылатын талапты бірі - мнерлеп оу. Дауыс интонациясын сатап оыанда ана бала дрыс оиды рі оыанын тсінеді. Бдан шыатын орытынды: оуды сапалары бірімен-бірі тыыз байланысты, бірін-бірі толытырып отырады. Тсініп оу шін дрыс оу керек. Мнерлеп оу шін оып отыранын тсіну керек. Мнерлі оылмаса, дрыс тсіне алмаймыз. Ендеше бастауыш сыныпта мнерлеп оуа йрету сауат ашу кезеінен басталады. Сауат ашу кезеіні дайынды сатысынан бастап сйлеуге йретеміз. Ал оны басты лгісі - малімні зіні дауыс интонациясы. Мнерлеп оу дегеніміз — дрыс оу, сонымен бірге дауыс инто­нациясы арылы сйлем не мтіндегі негізгі ойды жеткізу, мазмнды ой екпінін оя білу, кейіпкер кіл-кйін сезіне оу. Екінші сзбен айтканда, арапайым сйлеу тіліне жаын, еркін оу, дауысты былтып, тыдаушысына серлі етіп жеткізу.

Баланы мнерлеп оуа йрету шін малімні зі мнерлеп оу техникасын жетік біліп, оны оушыларына мегерте алатындай дрежеде болуы керек.

Кркем шыарманы мнеріне келтіріп, серлі оу шін е алдымен дыбыстау мшелеріні ызметіне, р дыбысты жасалуына, естілуіне, оылуына баса назар аударып, трлі жаттыулар жасатып отыран жн. Оуды, сйлеуді мнерлі болуы дрыс, еркін дем алуа байланысты. Оу процесінде ауаны керегінше жтып, сырта бірден шыармай, ерікті трде дем алып, орынды пайдалана білсек, бл мнерлі оуды негізгі ралы болма.

Мнерлі оуда дауысты маызы зор. Дауыс сейлеу мшелері мен ауаны бір-біріне сотыысуымен жасалады. Соны ішінде дауысты ажыратылуы дауыс шымылдырыына тікелей байланысты. Дауыс шымылдырыында пайда болан н уыс мшелері арылы ткенде р трлі реге ие болады. Сйлеу мшелеріні физиологиялы рылысында кемшіліктер болмаса, дауыс таза, кшті шыады. Ал сйлеу мшелерін ктпей, суыа шалдырса, дауыс ырылдап, дауыс шыпай немесе мігірлеп, тсініксіз болуы ммкін.

р адамны з дауысы болады, ойткені р адамны зінше анатомиялы, физиологиялы ерекшеліктері бар.

Дауысты зіндік сапасы болады, олар: дауыс кші, арыны, тембір.

Сйлеу не оу кезінде дауыс кші бірде жоары, бірде тмен болады. Мысалы: рмыса мен ара оыз бір сыныпта оып жр. рмыса кн сайын бес алып, оызды кнделігі екіге тола берді деген сйлемдерде ктерікі дауыспен оылатын сздер - бір сыныпта, кн сайын, екіге, ал жай, тмендеп оылатын сздер оып жрді, артынша бір алыпта оылатын сздер - рмыса бес алып жрді, ара оызды кнделігі екіге толды. Осы сздерді оудаы дауыс арыны (темпі) орташа болып келеді. Бл сйлемдерді тез оуа болмайды.

Ал дауысты тембрі (былуы) тыдаушыа сер ететіндей болуы керек. былта оу шыарманы мазмнын дрыс тсінгенде ана іске аспа.

Дауысты былуын, сіресе мысал жанрында берілген кркем шыармаларды оыанда аны байауа болады. Мнерлеп оуда дикцияны мні зор. Дикция сйлеуді тазалыы мен ашытыы. Бастауыш сынып малімдеріні, дикциясы ашы, таза болуы керек, сйлеу тілінде мкіс болмауы керек. Ол шін малім дыбыстарды жасалуыны артикуляциясын жасы біліп, сйлеу барысында оны дрыс олданып, оушыларынан да соны талап етіп, трлі артикуляциялы жаттыулар жасап отыраны жн. Мнерлеп оуда дауыс ыраы интонацияны орны блек. Керкем сз оушы адамны шыармадаы кейіпкерлерді кіл-кйі, ішкі сезімін, жан-дниесін тыдаушыа сан алуан дауыс сазы арылы жеткізуін интонация дейміз. Интонация дрыс болу шін оны элементтерін дрыс, бір-бірімен штастыра пайдалануымыз керек.

Грамматикалы кідірістер - тыныс белгілеріне бай­ланысты ойылатын кідірістер. Жазуда белгілі бір нормативті басшылыа ала отырып, сйлемге тыныс белгілерін оямыз. Тиісті тыныс белгілерін сйлемні мн-магынасына байланысты ою - сауаттылыты негізі. Ал осы сздерді оуда тыныс белгі ойылан жерге грамматикалы немесе нормативтік кідіріс жасау - мнерлеп оуды негізгі шарты. рбір тыныс белгіге кідіріс жасауды зіндік ерекшелігі бар. Хабарлы сйлемні соында ойылатын нкте кілт тотамай, сз соындаы сз не тіркес бояу созылыырай оылады. Сол сияты бастауыштан кейін ойылатын сызышаа арнайы тоталып, кідіріс жасалмаса, бастауышты синтаксистік ызметіні згеріп кетуі ммкін. Ол - инженер Асыл. Ол инженер – Асыл. Бірінші сйлемде ол сзі бастауыш болса, екінші сйлемде анытауыш ызметін атарып тр.

Оу саласыны бір трі - шапша оу. Шапша оуа йрету сауат ашуды ліппе сатысыны соына таман жргізіле бастайды. Дрыс оуа тселген бала біртіндеп шапшадыты осып отыруы керек. Шапша оу – алай болса, солай тез оу деген сз емес. Тсініп, мнерлеп оуды жзеге асыра отырып оу деген сз. Сондытан да оу бадарламасында оушыларды, оу шапшадыына, икемділігіне ойылатын талапты бірі: Оушыларды 1 минутта оу жылдамдыыны сз санымен берілуі. Мысалы: 1-сыныпта - 15-20 сз, 2-сыныпта -25-30 сз, 3-сыныпта - 60-75 сз, 4-сыныпта - 80-90 сз.

 

 

6. Таырып. Фонетика мен лексиканы оыту технологиясы

Дріс жоспары:

1.Бастауыш сынып оушыларыны ауызша жне жазбаша тілін дамытудаы фонетикалы білімні ролі.

2.Бастауыш мектепте фонетикадан берілетін білім клемі.

3Дауысты дыбыс пен ріп емлесін оыту

4.Дауыcсыз дыбыс пен ріп емлесін оыту.

5.Буын мен тасымалды оыту дістемесі.

6.Лексиканы оыту дістемесі

 

1.Бастауыш сынып оушыларыны ауызша жне жазбаша тілін дамытудаы фонетикалы білімні ролі

Тіл дамыту балаларды ойын дамытумен тыыз байланысты. Сондытан балалара сйлеу лгісін беру, яни сйлеу ортасын жасау ажет. Балалар мектепке алаш келген кннен бастап-а оу мен жазуа йрене бастайды. Оу да, жазу да - тілді жйесіне, оны фонетика, графика, лексика, грамматика, орфографиялы білімдеріне сйенетін сйлеу дадылары.

Тіл дамыту оушылар мен малімні бірлескен за уаытын талап етеді. Баланы сйлеуіне, сз олданысына баса сабатар сияты фонетика жне графиканы тсіндіргенде тиімді тсілдерді олданып, дрыс йымдастырылса едуір нтижеге жетуге болады. Сонымен тіл дамыту жмысын мектепте дрыс жола ою шін р малім оулытар мен дістемелік ралдарды басшылыа ала отырып, 1-2 сыныпта фонетика мен графика негіздерін оытуа лкен орын блген жн.

 

2.Бастауыш мектепте фонетикадан берілетін білім клемі

Мектеп бадарламасына сай бастауыш мектеп оушылары мынадай фонетикалы – графикалы іскерліктерді мегеруге тиіс: сздегі дыбыстарды дрыс атау,оларды орналасу жйесін анытау, дыбыстар мен ріптерді ажырату,дыбыстар мен ріптерді дрыс атау, дауысты жне дауыссыз дыбыстарды айыру, сздерді буына блу,екпінді буындарды табу. Фонетика мен графиканы оыту 1-2 сыныптарда басты орын алады, йткені бл кезеде оушылар оу мен жазу процестерін толы мегереді. 3-4 сыныптарда фонетика жнінде бадарламада осымша мліметтер берілмеген, біра фонетикалы білім жаа байланыстара тсіп, айта жаыртылады.

 

3.Дауысты дыбыс пен ріп емлесін оыту

Дауысты дыбыстарды йреткенде, олданылатын негізгі дістер дыбысты естілуін тадап баылату, сйлеу арылы жаттытыру, дыбысты мнін сздерді салыстыру тсілімен таныту, ріптерді жазылу емлесін талдау, жаттыу жмыстары бойынша мегерту болып табылады. Бл діс-тсілдер алыпты жйемен жргізіліп, оушыларды практикалы дадысына ендіріледі.

Дауысты дыбысты жуан, жіішке трлеріні зіндік белгісін айтылуы алпын байатумен де аартуа болады. Мысалы а-ны айтанда тілді шы кейін тартылып, дауыс жолы кеейтілетіндігі, содан «а» жуан айтылатыны, «» дыбысын айтанда, тілді шы сл ілгері мтылып, сол тста дауыс жолы тарыла тсетіні, содан кейін «» жіішке дыбысталатыны тсіндіріледі.

 

4.Дауыcсыз дыбыс пен ріп емлесін оыту.

Дауыссыз дыбыстар мен оларды ріптеріні жазылу емлесі екінші жне шінші сыныптарда тіледі. Екінші сыныпта б-п, -, к-г, л, р, н, , ріптеріні олданылуы мен солара байланысы бар кейбір емле арастырылады. Ал шінші сыныпта орыс тілі графикасынан алынан дыбыстар мен ріптерді жазылуы йретіледі. Олар: э, ф, в, ц, ч, щ, х, .

Екінші сыныпта дауыссыз дыбыстарды дыбысталу ерекшеліктері бойынша ата, я, нді болып шке блінетіні тсіндіріліп, р трден тілетін ріптерге байланысты емле ережелері йретіледі. Дауыссыз дыбыстарды ата, ядыы жнінен жптала келетін трлері жеке таырып бойынша арастырылып, оларды бір-бірінен айыра білу жне жазу емлесін мегеру талабы ойылады. Осы масатта тіл задылытарын , орфографиялы ережелерді танытарлытай оушылар ымына лайы ышам ережелер беріледі.

5. Буын мен тасымалды оыту

Буын мен тасымал бірінші сыныптан бастап танытылады. Буын ымымен жне оны сзден ажырату дадысымен балалар ліппе кезінде здіксіз жмыс жасап йренген болатын. сіресе, оуа йрету барысында оу бірлігі етіп буын оу, сзді буындап оу алынатыны белгілі. Осындай практикалы жмыстар нтижесінде оушылара буын, сзді буын жігін айыру, буында оу, буында сз рау дадылары беріледі. Ал аза тілі курсында оушылар буын ымы, мні, оны жасалуы, рамы туралы ылыма негізделген тсінік алады. Бадарламаа сйкес оушылара буында бір дауысты, бір немесе бірнеше дауыссыз дыбыс болатыны, сздер бір буынды да, кп буынды да болатыны, ашы, тйы, бітеу буын трлері жнінде ым беріледі. Оулытарда осы білім мазмнына сйкес анытамалар, мысалдар келтіріледі.

Буын ымына анытама бергенде, . Жбановты берген анытамасын басшылыа алан жн: «Сз ішіндегі екі дауысты дыбысты арасындаы дауыссыз дыбыс зінен соы дауыстыа ілесіп буын ралады».

Сонда балалар сзді буына блген кезде мынадай кемшіліктерге жол берілмейді. Атап айтса, ай-ы емес, а-йы. – уа- ыт емес, уа- ыт, ау- а емес, а-уа т.б.

 

6.Лексиканы оыту дістемесі.

I. аза мектептерінде ана тіліні лексикалы жйесі (сздер мен сз маыналары) туралы ымдарды оытылуын шартты трде бірнеше кезеге блуге болады:

а) бірінші кезе — Ы.Алтынсаринні "аза хрестоматиясы" жары крген 1889 жылдан бастап, аза мектебіне арналан біртипті оу бадарламасы мен "аза тілі" оулыы жарияланан 1936 жыла дейінгі кезе. Бл кезеде ана тіліндегі сздер мен оларды маыналары туралы арапайым ымдарды оушылара мегертуді тиімді лгілері Ы.Алтынсарин мен А.Байтрсынов оулытарынан, баса да авторларды алашы ліппелерінен мол шырасады. Алайда, тіл біліміні бір саласы ретіндегі "лексика" ымыны ол кезде лі ылыми айналыса тспегендігіне, тілдегі сз бен оны маыналары туралы тсініктерді жеке ылым саласы болып алыптаспаандыына байланысты жоарыдаы лгілер аталан оулытарда блек — блек мысалдар, жаттыулар трінде жйесіз берілген;

) екінші кезе — 1936—1953 жылдар аралыын амтиды. Бл кезедегі оу бадарламалары мен оулытарда лексикалы ымдара арнаулы сааттар блініп, жеке таырыптар арналмаанымен сз жне оны машиналы ерекшеліктері (маыналары сас, дыбысталуы згеше сздер, дыбысталуы сас, маыналары згеше сздер т.б.) туралы оушылара теориялы малматтар айтылып, жаттыулар беріліп келді;

II. Осы кезедерден ту процесінде оу бадарламалары мен оулытардаы оушылара берілетін лексикалы ымдар мен дадылар клемі бірте — бірте кеейіп, ылыми сипаты тередей тскенін байаймыз. Алайда, бдан азіргі оу бадарламалары мен оулытарда ана тіліні лексикалы жйесін оытуды азіргі жадайын мінсіз деген пікір тумауы керек. сіресе, аза тіліні мемлекеттік тіл мртебесіне ие болуынан кейінгі тілді сздік оры мен сздік рамында (жаа терминдер жасауа, кнерген сздерді айтадан олданыса енуіне байланысты) болып жатан згерістер оулытаы "Неологизмдер", "Терминдер", "Ксіби сздер", "Архаизмдер" таырыптарына жааша кзараспен арауды талап етеді. Оны стіне, азіргі олданылып жрген оулытарда осы ымдара атысты теориялы малматтарды пысытау шін берілетін жаттыулар ылыми длдік талабына жауап бермейді. Мысалы, азіргі 6-класс оулыындаы архаизмдерге берілген анытаманы алайы: "Кейбір сздерді белгілейтін заттары мен былыстары ескірмеген, жоалмаан, біра олар бл кнге баса сздермен (атаулармен) аталады. Мндай заттар мен былыстарды брыны, кне атаулары архаизмдер делінеді. Мысалы: алдаспан, шопар, ауа, тула, зындан, жеркене, кпі деген сздер..." /20-бет/.

Негізгі дебиеттер: 1, 2, 7.

7-таырып. Мтінді абылдауа байланысты жргізілетін жмыстар

Дріс жоспары:

1.Оулытаы шыармаларды оытуды тиімді жолдары.

2. Кркем мтінмен жмыс жасау сипаты.

3.Бастауыш сыныпта оушылара мтінді абылдаттыру мселелері

4. Мтінді тсініп оу шін істелетін жмыстар

5.Мтінге байланысты йымдастырылатын сздік жмысы

Бастауыш сыныптарда шыарманы оытуды кез келген дісі малімні оушы іс-рекетін йымдастырудаы масатты баытталан іс-рекетті жйесін крсетеді. Педогогика ылымында алым Н.В.Савинні сз дісі, крнекілік дісі, И.Т. Огородниковты кітаппен жмыс, гіме деп аталаан дістері, алым И.Я.Лернерді, М.Н. Скаткиндерді тсіндірмелі-илюстративтік, проблеммалы жне эвристикалы дістері мтінді оу, мтінмен жмыс, мтінге арапайым талдау жасау барысында жргізіледі.

Крнекті психолог Л.С.Выготский оыту мен дамытуды байланыстыра отырып, дамыта оытуды баланы дамуын алыптастыратын «здік оыту» дей келе, оны былайша жйелейді:

  1. Оытуды йымдастыру формаларын, дістерін тсілдерін баланы даму задылытарына сйкестендіріп оыту;
  2. Оыта отырып баланы жалпы дамуын амтамасыз ету;
  3. Шыармашыл оушыны трбиелеу;
  4. Баланы зін-зі згертетін субъект ретінде дамыту;
  5. Баланы дамуыны нтижелі болуы – малімні нені алай істегеніне емес, оушыны алай орындаанында;

алым С.Рахметова соы жылдары шыан дістемелік ебегінде мтін бойынша жргізілетін шыармашылы жмыстарды былайша топтап крсетеді:

  1. шыарманы баяндалу трлерін згертіп гімелеу;
  2. Оылан шыарманы мазмнын толы згертіп гімелеу;
  3. Оылан шыарманы мазмнын аз-кем згертіп гімелеу;
  4. Оылан шыарманы мазмны бойынша сурет салу;
  5. Мтін бойынша орытынды гіме йымдастыру;

Шыарманы оуа дайындалдыру жмысы, біріншіден, балаларды оылатын мтінні мазмны мен ондаы кейіпкерлерді ісін саналы тсіне білуге йрету, екіншіден, оытылатын мтінні мазмнына ызытыру, шіншіден, ондаы тсініксіз сздер мен ымдарды тсіндіріп, мтінмен жмыс жасауды амтамасыз ету масатын кздейді.

Мтінді, шыарманы оуда, сіресе, шыармашылыпен оу дісіні масаты мен зіндік ерекшелігі – шыарманы кркем абылдауды белсенді етуді, яни балалара кркемдікті сезіндіру, кркемдік бейімділік пен абілеттілікті алыптастыру, бейнелі, кркем ойлауды дамыту болып табылады. Кркем шыарманы оу ылыми-танымды мтінді оу рдісінен згеше жргізіледі. Кркем шыарманы оуда сзге мн беру, сз иірімдері мен ыраына назар аударту, ияла, кіл-кй сезімдеріне ерік беру ажет болады. Сондытан да малім оушылара ле лгілерін, кркем шыармаларды оыанда, кркем сзді тыдай жне ести білуге, сол сздерджен лззат алуа, яни мнерлеп оуа мн бере отырып дадыландырады.

азіргі мектепті барлы сатысында оытуды жаа технологиясы ріс алып келеді. Олара дамыта оыту, проблемалы оыту, модулдік оыту сияты оытуды дамытушылы ызметі білімді игеру рдісінде оушыларды аыл – ой, логикалы рекетін йымдастыруа шыармашылы белсенділіген арттыруа баытталады. Жаа технологияларды игеру малімні ксіби – интеллектуалды, рухани – адамгершілік, азаматты келбетіні алыптасуына игі серін тигізіп, зін - зі шыармашылы ізденістер арылы дамытып, оу-трбие жмысын йымдастыруды тиімді жолдарын табуына кмектеседі. Ал оушыны жеке басын дамыту – іс-рекет пен оу дерісінде ана іске асады жне барлы леуметтік рекеттерді (ойын, оу, ебек, танымды, коммуникативтік)йлесуі арылы жзеге асады.

азастан Республикасы бастауыш білімні мемелекеттік стандарттында: «Бастауыш білім мазмны оушыларды білім, білік, дадыларына ойылатын талаптар екі дегеймен беріледі:

1. Оу материалыны мектеп сынатын базалы (инвариантты) дегейі (немесе ммкіндік дегейі).

2. Оушылар дайындыыны е аз (минималды) ажетті дегейі (міндетті дегейі)

Бл екеуіні аралыында бірнеше дегейлер болуы тиіс.» делінген. Соан орай «дебиеттік оу» пні бойынша білімді игеру 1) білуге; 2) тсінуге; 3) олдануа; 4) біліктенуге баытталады. Оулытаы мтін бойынша оушылар орындайтын тапсырмаларды, дегейге бліп беруге болады. Е алдымен, шыарманы абылдауа баытталан «шыарманы дрыс тсініп, шапша, мнерлеп оы» немесе «мтінді рлге бліп оы», «леді жаттап ал» сияты міндетті дегейді тапсырмалары беріледі.

Екінші алгоритмдік дегей бойынша оылып отыран шыарманы реттеу жне жйелеу шін берілген тапсырмалар. Олар «Отан сзіні маынасын ашып айт», «аланы Астана атану себебі неде?», «Туан жері туралы не білесі?» сияты сра тапсырмалардан трады.

шіншіден эвристикалы дегейді тапсырмалары. Мнда оушы пннен алан білімдерін тиісті жерде олдана алуа баытталады. Белгілі бір лгі бойынша жмыс істей отырып, оушы берілген мліметті пайдалануды з нсасын сынады. Айталы, «мтіндерге андай таырып орта», «мысалдан зіе андай саба алды» т.б.

Трінші шыармашылы дегейді тапсырмалары бойынша оушы німді рекет жасауа мтылады, яни ойдан растыру, мтін растыру, шыарманы мазмнын згертіп гімелеу т.б. шыармашылы жмыстар орындайды.

Мектепті бастауыш сатысында ана тілін оытуда, сіресе, эврисьтикалы дісті, шыармашылыпен оу дісін, оушы білімін тексеруде тесттілеу дістерін олдану тиімді. Эвристикалы діс- оушыларды оыан шыармасын эвристикалы гіме трінде з бетінше жргізу арылы крінеді. Бл діс бойынша оушылар шыарма мтінімен жмыс жргізеді жне оны талдауда шыарма оиаларыны себеп салдарын айындайды, ондаы кріністер мен кейіпкерлерді зара байланыстылы жатарын тйсінеді оушыларды малімні «неліктен?» деген сраына жауап береді. Малім эвристикалы гіме кезінде сратарын жйелегенде ойан сраы алдыы сратарынан туындайтындай болуы тиіс. Демек шыармашылы рекетке негізделген мндай дістер оушыны білімді ізденіс стінде абылдауын, белсенді іс-рекетін алыптастырып, з кшіне деген сенімін арттырады.