Орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі. 5 страница

Тестілеу дісін малімдер аятаан тста, айталау сабатарында, крделі таырыптарды ткенде олданады. Тестілеу бойншы малім оушыларды блімнен алан білімін баылайды, баланы кейбір таырыптан алан біліміні кем алып жатан жатарын анытайды. Бл діс оушыларды з бетінше жмыс жасауына олайлы, оны білімін діл баалауа тиімді діс болып табылады. Сондытанда оулытаы блімдер соында тест лгілері беріледі.

Бгінгі мектепті бастауыш сатысындаы білім беру жйесіндегі оыту мселелері лтты мддені жаындасуы білімні мемлекет дамуындаы стратегиялы рлін кшейте тседі.

Трбиелік уаты берік білім халыты болаша даму баытын айындайды. Ал бл ана тіліні оытылу сапасы мен оны йымдастырылуыны тпкі нтижеге сйкес дегейіне тікелей атысты.

Тіл – таным ралы, тіл арылы адам дниені танып біледі. Соан орай білім саласы лемдік тенденцияа сйкес з баыттарын белгілеу тиіс. Бл жнінде алым Ж. Дулетбекова ойын былайша тжырымдайды:

«1. Мдени иммунитетті дамыту шін тілді адам табиатыны блінбес саласы ретінде ындыру.

2. Толы мніндегі тілдік білімні масаты жала ережелерді жекелеген тілдік дадыларды мегерту емес, тілді мірлік процесіні интенсивтілігін йымдастыру арылы баланы ана тіліндегі сйлеуге деген мдделілігін ояту, баланы ішкі сйлеу тіліні пайда болуына алы шарт жасау.

3. Тілдік білім жйесін ана тіліні р адам міріні табии нормасы екендігіне негіздеу».

Осы айтылан ылыми тжырымдар, дістемелік ой пікірлер малімдерді ана тілін оытуа баыт-бадар алуына кмек жасайды деп ойлаймыз.

азіргі заманда оыту технологияларын мегерту те крделі де за рдіс. Оу аарту ісін айта ру жааша ойлау абілетіміз бен ізденістерімізге байланысты. Ахмет Байтрсынов: "Е уелі мектепке керегі - білімді, педагогика мен дістемеден хабардар, оыта білетін малім" деген. "Ана тілі" оулытарындаы трлі таырыпты мтіндерді абылдату шін кптеген жмыстар жасалынады. Ол - жаа дістерді іздестіру, оларды длелдеу.

Мтінді абылдаттыру шін істелетін жмыстар. Алдын ала жргізілген гімеде малім оылатын мтінде кездесетін жаа сздер мен иын ымдарды тсіндіруді мытпааны жн. гімені ішіндегі тсініксіз сздерді мн-маынасын біліп алмайынша, оны мазмнын у балалара иына соады.Жаа материалды тсініп абылдау шін саба стінде мынадай жмыстар жргізіледі:

1. Кіріспе.

2. Малімні мтінді ттас баяндауы жне оып беруі.

3. Сздік жмысы.

4. Сратар арылы не тсінгенін, калай тсінгенін байау.

5. Блімдер бойынша оушылара дауыстап оыту.

6. Іштей оу.

7. ажетті жадайда оуды баса трлерін іске асыру. Мысалы, рлге бліп оу, теріп оу, блімге бліп оу.

8. Тсінгендері бойынша блімге ат ою, мазмнды сурет салу, маал-мтел айту.

9. Осы гімеге сас идеялы ойын аша тсетін осымша гіме не ле, т.б жазу, айту.

Осындай жмыс трлері жйелі жргенде ана бала оу материалын толы тсініп, з бойына рухани азы алады.

Мтін – бірнеше сйлемдерден ралан белгілі ойды, оианы білдіреді. Мтінге: гіме, ле, жыр, ертегі сияты жанрлар жатады. Мтін оушылара: гімелесу, пайымдау, сипаттау трінде беріледі. гімелесу арылы мтінді бергенде тек малімні зі емес оушылар да атысып, топта талыланады.

Ал, сипаттау арылы мысалы бір нрсені бейесін немесе табиат кріністерін сипаттайды. Мысалы: Кзде жапыратар сарайып, айнала сары алтына малынады.

Пайымдау дегеніміз – болжау дегенді білдіреді. Мтін арылы оушыларды тіл байлыы жетіліп, ой-рісі дамиды. Мтін неше сйлемнен ралса да, белгілі бір тйіні болады. Соны ажырата білу керек.

Мтінмен жмыс

Сабаты масаты. Мтін трлерін ажырата білуге дадыландыру. Оушыларды сйлеу, гімелесу дадысын жетілдіре отырып, мнерлеп сйлеуге баулу. Мысалы: А бкен ойа сайды. Біра оны басы лкен, тмсыы жалпатау. Арты аятары ысалау, кздері мп млдір.

а) мтінге ат кой;

) мтінні ай тріне жатады.

Оушылар жауапты татада ілулі тран кестеден крсетеді.

ткенді бекіту сратары:

Берілген сызбамен мтін туралы орытындылау.

 

а) ыс		а) гімелесу		а) абкен
) кктем		) сипаттау		) ой
б) жаз		б) пайымдау		б) жануарлар лемі

 

Мтінді абылдауа оушыларды психологиялы трыда дайындау

Кркем шыарма жазушыны сз арылы жасаан кркем бейнесі - сурет арылы абылданады. Шыарманы оыан кезде оушыда елес туады. Бл оушыны сезімін озайды. Мысалы: балалар оянны асырдан орыаны туралы оыанда кледі. Яни, мтінді р трлі абылдайды (кледі, кзіне жас алады, орыныш сезімі туады, т. б.)

б) Мтінді саналы трде тсініп оуа дадыландыру.

Оушыларды мтінді саналы трде тсініп оыаны – оушыны дрыс оуы мен мазмнын саналы трде мегергендігінен крінеді. Мндай жадайда оушыда Белгілі бір кзарас алыптасады. Ол оыаныны мазмнын ып, ондаы суреттерден адамдарды зара арым-атынасын, іс-рекетті болу себебін анытайды. Авторды не айталы транын тсіне алады.

Бастауыш сыныптаы сауат ашу сабатарында оушыларды оу дадысын алыптастыру негізінде оыандарын абылдау, тсіну ммкіндіктерін арттыру масаты кзделгенімен, оны іске асыру сіресе, 1-сыныпта те иын.

Мтінді оушыларды тезірек мегеріп кетуі шін мгалім рбір жеке сзді мн-маынасына баланы кілін немі аударып, оан сйлемдегі сздерді ара атынасын байланыстырып, мтіндегі негізгі ой баытын аартып отыруы керек. Дайынды оылалы отыран шыармадаы оиаа сас баланы з мірінде болан оиаларды еске тсіру сияты тсілдермен ткізіледі. Алдын ала жргізілген гімеде малімні оылан мтінде кездесетін жаа сздер мен иын ымдарды тсіндіруді мытпааны жн. Бларды біліп алмайынша гімені негізгі идеясы мен мазмнын у балалара иына соады. Дайынды гімені затыы оылатын материалды ауыр-жеілдігіне байланысты.

Жмысты кздейтін масаты – балалара шыарманы толы та саналы абылдауа ммкіндік туызады. Дайынды жмысында андай діс-тсілдер олдануа болады?

а) оушыны зіне гіме айтызу;

) малімні кіріспе гімесі;

б) жымды трде гіме айту.

гімені барысында оушылара осымша материал беру, немесе брын ткен материалды айталау тиімді.

в)экскурсияда білгендерін пайдалану (серуен, саяхат);

г) суреттерді арау;

д) сратар ою.

Мтінді тсініп оу шін істелетін жмыстар.

I. Оылатын мтінге дайынды ретінде алдын ала экскурсиялара шыару, р трлі тжірбие жасату.

II. тілетін таырып мазмнын толытай осымша сабатан тыс оу материалдарымен беру.

III. Жмбатар, маал-мтелдер, таырыпты суреттер істету.

IV. н, табиаттану, бейнелеу нері сабатарында тілетін мтіндерге сйкес жмбатар жасату.

Материал осы пнмен байланысты болатын жадайда, мысалы, наурыз мерекесі мен 8 наурыз мерекесі арсаында осы таырыпта алдын ала ндер йрету, жыл мезгілдеріне байланысты суреттер жинату.

Тсіндірмелі оу сабатарында оушыларды атесіз рі мнерлеп оуа, саналы трде тсініп оуа жаттытыру жмыстары жргізілуі тиіс. Бл талап оу сабатарында оушылара дауыстап жне іштен оыту, мтінні мазмнына байланысты ойылан сратара толы жауап бергізу, гімені мазмнын жоспар бойынша баяндату, т.б. Осы сияты жмыстарды іске асыру оытылады.

в) Дрыс оуа йрету.

Оу саласыны бір трі – шапша оу. Шапша оуа йрету сауат ашуды ліппе сатысыны соына таман жргізіле бастайды. Дрыс оуа тселген бала біртіндеп шапшадыты осып отыруы керек. Шапша оу – алай болса, солай тез оу деген сз емес. Тсініп, мнерлеп оуды жзеге асыра отырып оу деген сз. Сондытан да оу бадарламасында оушыларды, оу шапшадыына, икемділігіне ойылатын талапты бірі: Оушыларды 1 минутта оу жылдамдыыны сз санымен берілуі. Мысалы: 1-сыныпата - 15-20 сз, 2-сыныпта -25-30 сз, 3-сыныпта - 60-75 сз, 4-сыныпта - 80-90 сз.

Оушыны дрыс оуа йрету жмысы 1-сыныпта басталып, рбір жеке сзді дыбыстап емес, буындап оуа йретіледі. I тосанда сзді буындап оып йренген окушы II тосанда сзді буына блмей ттас ои алатын болады.

2-сыныпта сйлемді бірден оиды, 3-сыныпта сйлемді сазына келтіріп дрыс, мнерлеп оуа жаттыгады. 3-сыныпта дрыс оуа йрету шін алдымен малім р оушынь алай оитынын, райсысыны оу машыын жетілдіретін жмыстарды жйелі жргізу керек.

Тсініп, шапша оуда назар негізінен оушыны оу жылдамдыына аударылса, тсініп оуда мтінні мазмнын аншалыты тсінгенін жне оны алай айтып бере алатындыы ескеріледі. Оушы оыан мтінні мазмнын тсіну шін оыанны мазмнын арттыру, сра беру, бір окыанды айта оыту, бір оушыны мазмндаанын басаларына толытыртып орытынды шыару керек. Оушы оыанын тсіну шін онда кездесетін жаа сздерді алдын ала тсіндіріп отыруы керек. Мндай жмыс оушыа оыаныны мазмнын жеілірек тсінуіне кмектеседі. Оушыларды оу машыына йрету мен бірге олара білім, трбие беру масаты кзделеді. Білім мен трбиені оушы тек оыанын саналы тсінгенде ана ала алады.

Шыарманы мазмнын айту. Малім зі жата айтан, не оып берген мтінні мазмнын оушыларды тсінген-тсінбегенін білу ушін сратар оюа болады. Ол сратар тілген шыарманы мазмнын беретіндей болуа тиіс. Егер оушылар ойылан сратара жауап берсе, онда оларды гіме мазмнын тсінгені. Міне, осындай жмыстар жргізу арылы малім оыан мтінді оушыларды аншалыты анын байауына болады.

Оыан мтінні мазмнын айтуды екі трлі жолы болады: оыанны мазмнын малімні алауына, тыдауына арай айту, даяр жоспар бойынша айту, толы жне ысаша айту. Малім шыарма мазмнын оларды ай трімен айтызамын десе де ерікті, таырыпты малімні жата айтуы немесе оуы оушылара лкен сер етеді. Бдан оушылар лззат алуа жаттыады.

г) Шыармаа жоспар жасау. Оушылар блім-блімге бліп оып, мазмнын айтан со осы блімдерге ат оюа, жоспар жасауа крсетуге болады. Мысалы: " Сауысан мен ккек " ертегісін алатын болса, оушылар оып алады да, блім-блімге бліп, р блімде не жайында айтыланын ып, оан орай блімге ат ояды.

Шыарманы блімге бліп оыту кн сайын сабата іске асанымен, блімдерге немі ат ойыза беруге болмайды. Мны зі – иын жмыс. Сондытан малім оулытаы жоспар жасап, блімдерге ат ою олайлы материалдарды ана сыну керек. Сонымен, бірінші рет блімге бліп оытанда, оушылар материалды саналы тсінгеніне кз жеткізсек, екінші рет оыанда, оан жоспар жасау жаын арастырамыз.

Жоспар шыарма мазмн крсететін оыанын білдіреді. Жоспар жасау жмысы екі трлі жолмен іске асады.

1. гімені блімге блу.

2. Блімдерге ат ою. Оны тртіптеп жазу.

Оушылар гімені блімге болу шін ондаы ойды жне осымша мселелерді анытайды. Оу жылыны басында істелетін жмыстарды жос­пар жасауа дайынды деуге болады. Мнда суретті жос­пар жасалады. Ол шін мына сияты жмыстар жргізіледі.

1. Оулыта берілген суреттерді айсысы мтінні ай бліміне жататынын анытау жне оан ат ою. Егер еуреттер оыаны толы амтйтын болса, таы андай суреттер салуа болатынын ойлау, иялындаы суреттерге ат ою.

2. Малім гімеге, не ертегіге бірнеше сурет береді. Оны оушылар шыарманы желісі бойынша реттейді

3. Берілген блімдерге андай суреттер салуа бола­тынын оушыларды здері айтады, оан ат ояды.

4. Берілген таырыптарды шыармаларды желісі бойынша реттейді.

5. Малімні берген таырыптары бойынша шыарманы р блікке бледі.

6. Малімні берген жоспарын дайындайды.

Мтінге байланысты йымдастырылатын сздік жмысы. Оу сабатарында сздік жмысына арнайы кезе блінбейді. Ол сабаты н бойында жреді. Мтінді дрыс абылдау шін сздік жмысын жргізбейінше масата жету ммкін емес. Сздік жмысын ш кезе бойынша жргізуге бо­лады.

1. Мтінді оуа дайынды кезеінде.

2. Шыарманы оу барысында.

3. Оып болан со.

Мтінді оуа дайынды кезеінде шыарманы мазмнын ынуа иынды келтіреді, сздер тсіндіріледі. Оны трлері мынадай:

- термин;

- маынасын трлендіретін сздер;

- грамматикалы емлесі иын сздер;

- кейбір тіркестер;

- маал-мтелдер;

- мтінні оршалан трі;

- сратар мен тапсырмалар.

Сздік жмысын оып келе жатан материалды зіп тастап жргізу оушыларды кілін аладатады. Сондытан да оу барысында тсіндіруге кп уес болмау керек. ле оу барысында иын сздерді тсіндіруден аула болан дрыс. йткені, бдан ле ыраы бзылады. Сздік жмысы тек иын сздермен шектелмейді. Баа да баланы тілін, ойын дамыту шін жмыстарды трлері берілуі ажет. Олар:

1. Мтінде синоним сздер бар ма? болса оны алай ындыру керек? алай олданамыз?

2. Синонимдері болмаса архаизм, истаризм секілді баса да сз трлері кездеседі. Осыларды ындыру жмыстары баланы сздік орын дамытады. Малім мтінді оымас брын шыармадаы мазмнын тсіну иын жне кркем сздерді арап алады да, шыарманы оушылара жеткізу барысында ай кезеде ай сздерді тсіну керектігін анытайды. Сздік жмысын жргізу оушыны мтін мазмнын жете тсінуіне рі тілдік корын байытуа игі ыпал етеді.

Оушылар мен малім гімесіні ай-айсысын да байланыстыру те тиімді. Осы эксурсияда крген-білгендерін оушылара оулытаы шыармалармен танысу жмыстарында пайдаланып, йретуді маызы зор. Алдын ала сра беруді ажеті жо. Шыарма оылатын жадайда ана оны мазмны бойынша 2-3 сра оюаболады.

1. Мтінді оуа дайынды кезінде.

2. Шыарманы оу барысында.

3. Оып болан со мтінді оуа дайынды кезінде шыарманы мазмнын ынуда дайындау.

4. Затты табии жадайда баылау жне оны экскур­сия кезінде.

5. Трлі суреттер арылы сздерді маынасын ашып крсету кезінде.

Малім е алдымен дрыс мнерлеп оуа кп кіл блу керек. Оушыларды дрыс білім алуы – е алдымен мтінді абылдауы болып табылады.

Таырып 8. Орфографияны оыту дістемесі

Дріс жоспары:

1. Орфографиялы жмысты мазмны.

2.Орфографиялы іскерлік пен дадыларды алыптастыруды психологиялы негіздері.

Орфографиялы ережені тсіндіруден брын балаларды алдына олар шешуге тиісті мселе ойылуы керек (мысалы, отпен ойнама, от пен судан сатан мысалдарыны арасында кандай айырмашылы бар? "пен" к,айсысында болек, айсысында бірге жазулыа тиіс? сиякты). Мндай жмыс балаларды зейінін сабаа жмылдырып, брын оыандарын еске тсіруге кмектеседі.

Жазуа байланысты жаттыу жмыстары р трлі факторлара негізделеді:

1. Кру, имыл факторларына негізделетін кшіріп жазу.

2. Есту арылы кабылдауына сйенетін мтінді жазу (малім оып берген немесе оушы оыан мтінді жазу. Бан диктант, мазмндама жмыстарын алуа болады).

3. Орфографиялы тапсырмалар бар жаттыулар: алдырып кеткен ріптерді тауып жазу немесе тзетіп жазу т.б.

Жазу жмыстарыны бл крсетілген трлері бір-бірімен тыыз байланысты, яни таза біреуіні олданылуы ммкін емес. Мысалы, диктант есту абілетіне негізделгенімен, кру имылынсыз іске аспайды т.б. Сондытан, жаарыдаы сияты топтау тек шартты трде, жаттыуды ай трінде негізгі мселені айсысы екендігіне малімдер коілін аудару масатында ана корсетіліп отыр.

Жазу дадысын ныайта, жетілдіре тсетін, сонымен бірге іс жзінде сыналан жаттыуларды негізгі трлері мынадай:

1) грамматикалы-орфографиялы талдау ("граммати-калы талдауды" араыз). Бл—оушыларды грамматикалы жоне орфографиялы кбылыстарды ара атынасын тсінуге, орфографиялы киыншылытарды таба білуге, басаларды арасынан оыан былыстарын таба білуге дадыландырады. Бл талдау з алдына жаттыу ретінде блек немесе баска жаттыуларды элементі ретінде де жргізіледі (мысалы, кошіоіп жазуда, диктантта т.б.).

Оушыларды белсенділігін ктеру масатында карточка жргізіледі. Бл шін р оушы алдын ала карточка дайындайды. Мысалы, зат есімні септік жалауларын талдау барысында малім бір септік жалауыныы алай жазылатынын сраанда окушы тиісті карточканы ктереді. Сонан кейін жазады. Бл малімге оушыларды білімі жнінде біраз млімет береді.

2) Кшіру. Алашы, I сыныпта, II сыныпта сзбе-сз, механикалы кшіру іске асырылады. Кейін бірте-бірте: деформаланан мтінді (картинадаы рет бойынша) кешіру, сез теріп кшіру, алдырылан сездерді ойып кошіру, толы ошіру т.с.с. йымдастырылады. Кшіру жмыстарында керекті ріптерді, сздерді, сз тіркестеріні астын сызу, сз табын анытау, осымшасын, жаын, шаын анытау, жашаа крсету т.с.с белгіленеді.

Балалар кшіру техникасына йретіледі (уелі оып шы, буындап оы, ойлан, маынасына тсінесі бе, алай жазылатынын байа, есіде сата, жазып болан со тексер т.б.)- Жазандарын тпнсамен салыстырып, атесі болса, тзейді. Кшіруге алынатын материал ызыты, тсінікті болуа тиіс.

Есте стау арылы кшіру. Мнда татаа жазылан мтін оылады, талданады, сонан со жазылады. Оушы есінде аландарын жазады. Кейде мтін талдананнан кейін йге беріледі. Жазып болан со малім мтінді ашып, жазандарын салыстырып, тексеруге ммкіндік береді.

Оушыларды сауатты жазу дадысыны алыптасуына грамматиканы теориясы мен орфография ережелерін мегерулері негіз алайды. Орфография ережелері жеке сздерді жазылуын арастырмайды, ол андай да болса грамматикалы жалпы бірлігі бар сздер тобыны жазылуын баыттап отырады. Сйтіп кптеген сздерді белгіленген орфографиялы норма бойынша жазып йренуге олайлы жадай жасалады. Орфографиялы ережелер сайып келгенде, грамматика, фонетика жне сз трлендіруші материалдарды білу дегейіне арай мегеріледі. Демек грамматикалы теория емле ережелеріне негіз болып саналады. Сондытан бастауыш сыныптарда орфография ережелері грамматикалы не сз жасау таырыптарыны рамды блігі ретінде солармен бірге тіледі. Мселен, бірінші сыныпта «Сйлем» таырыбын ткенде оулыта берілген тапсырмадаы рбір сйлемні не туралы айтыланын срау арылы сйлемні ойды білдіретіні, р сйлемде неше сз бар екені аныталып, сйлемні сздерден ралатыны жнінде тсінік беру грамматикалы білімге жатса, ал сйлемні бірінші сзіні бас ріппен жазылатынын жне сйлем рамындаы р сзді блек-блек жазылатынын таныту орфографиялы ережелерді мегерткендік болады. ндестік заыны емле ережелері «Сз рамы» таырыбын оытанда тбірге осымшаларды жалануына байланысты, ал зат есімні септік жалауларын ткенде оларды сзге жалануына орай олданылады. Яни тбір сз жуан не жіішке болып жаланады деген бір ана емле пайдаланылады.