Орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі. 6 страница

Орфография принциптері. Сауатты жазу дадысы емле ережелерін жасы білуге байланысты алыптасады. Оушылар емле ережелерін з бетімен емес, малімні йрету нтижесінде ынады. аза тіліні орфографиясы ш принципке негізделеді. Олар: морфологиялы принцип, фонетикалы принцип жне дстрлі (тарихи) принцип. Бл принциптерді сипаттары мен олданылатын жадайларына ысаша шолу жасайы. Тілде жазу ш принципке сйенеді.
1. Морфологиялы принцип. Бл принцип бойынша сздер айтылуынша емес, бастапы тбір тласы саталып жазылады. Мысалы: бас-шы (айтылуындай башшы емес), тн-гі (тгі емес), Жан-пейіс (Жмпейіс емес) болып сзді тбірі де, осымша да з тлаларын сатап жазылады.
2. Дстрлі (тарихи) принцип бойынша сздер уелгі тласында емес, тілде алыптасан тласы бойынша жазылады. Мысалы: хал, хат, хабар т. б. сздер ал, к,ат, абар болып жазылмайды, дстр бойынша алыптасан тласында жазылады.
3. Фонетикалы принцип бойынша сздер дыбысты задара сйеніліп, айтылуы жне естілуі бойынша жазылады. Мысалы, жаздыгні, сексен, бгін, жауып ойды, белбеу сияты сздер осылай айтылуынша, естілуінше жазылады, ал бл сздерді тарихи тлалары — жазды кні, сегіз он, бл кн, жап+ып ойды, белбау.
аза тіліндегі сздер бір ана принцип бойынша жазылмайды. Сздерді кпшілігі морфологиялы принцип бойынша жазылса да, фонетикалык жне дстрлі принциптер бойынша да жазылатын сздер аз емес. Оны аза тіліні ресми бекітілген «Орфографиялы (емле) ережелері» мен орфографиялы сздіктері белгілеп отырады. Орфографиялы ережелерді азастан республикасыны Жоары Кеесі бекітеді.

Орфография зерттейтін объектілер мыналар:

1. ріптерді жазылу емлесі.

2. Тбір мен осымшаларды олданылу жолдары.

3. Сзді блек-блек не бірігіп, я дефис арылы жазылу емлесі, ысаран сздерді жазылуы.

4. Бас ріптерді олданылуы мен жазылуы.

5. Сзді тасымалдану жолдары.

6. Шылау сздерді жазылу емлесі.

Есту факторына негізделген жаттыу жмыстарын оыту практикасында диктант деп атау кеінен орын алады. Бастауыш сыныптарда диктантты ескерту, тсіндірмелі, терме, еркін, сздік, баылау, здік жне шыармашылы трізді трлері олданылады. Ал, жаздырылатын материалды сипатына арай I сыныпта ріп диктанты, буын диктанты, сз диктанты дейтін трлер де пайдаланылады. лбетте, бл диктанттар I сынып оушыларыны ріп, буын жне сз тануларына байланысты олданылады. Сйтіп, балаларды тиісті дыбысты рпін жазуды йреніп келе жатанын, белгілі буындарды рамында неше ріп, ай ріптер бар екенін, буын жасап тран не ріп екенін алай тсінетіндігін байау шін, сонымен бірге кемістіктерін олма-ол тзетіп, дрыс ым беру шін жргізіледі. Сонымен бл диктанттарды оушылар білімін байау — баылау мні де, йрету мні де болады.

Баылау диктанты р сыныпта шамамен 5 рет (р оу тосаны сайын – 1 рет, оу жылыны орытындысы бойынша – 1 рет) алынады. Диктанта арналан сз саны тмендегідей:

1-сынып - І жартыжылдыта 8-10 сз, жыл аяында 20-25 сз.

2-сынып – І жартыжылдыта 30-35 сз, жыл аяында 35-40 сз.

3-сынып – І жартыжылдыта 40-50 сз, жыл аяында 50-65 сз.

4-сынып – І жартыжылдыта 65-70 сз, жыл аяында 75-80 сз.

Сздік диктанты:

1-сынып 1-8 сз

2-сынып 8-12 сз

3-сынып 12-15 сз

4-сынып 15-20 сз

Орфографиялы талдау. Орфографиялы талдау аза тілі сабаында жргізілетін баса жмыстармен атар жасалады. Ол, рине, грамматикалы талдау жне диктант жмыстарына байланысты жреді. Емлелік талдау ш жолмен жасалады.

1.Баспа мтінді талдау.

2.Оушыларды малім тексеріп берген жмысын талдау.

3.Малім берген тапсырманы ауызша талдау.

Негізгі дебиеттер: 6, 10, 23, 24.

Таырып 9. ртрлі жанрдаы шыармалармен жмыс ерекшеліктері

Дріс мазмны:

1. ыса мазмнды гімелерді оыту.

2. леді оыту ерекшелігі.

3. Ертегілерді оыту.

4. Мысал, жмба, жаылтпаш, маал-мтелдерді оыту.

5. ылыми очерк, маалаларды оыту.

«Кркем шыарма – білім кзі, трбие ралы» десек, бастауыш сыныптара сынылатын гімелер бала танымына сай белгілі бір оиа желісіне негізделген, кркем бейне ызылыты бейне арылы абылданатын кркем шыармалар болуа тиіс.

азіргі оу бадарламалары мен ана тілін оыту технологиялары оушыларды зіндік ректін йымдастыруды, зіндік сана, ой-пікірін алыптастыруды ала тартады. Соан сйкес бастауыш сыныптарды кркем шыармаларды оу сабатарыны оушыны оушыны деби сауаттылыы мен теориялы білімді коммуникативтік біліктілікпен штастыра білуіне, лтты ндылытарды бойына сііруі мен лтжандылы асиет алыптастыруына орай йымдастырылуына мн беріледі.

Оулыа аза балалар дебиетіні крнекті жазушыларыны балалара арналан ыса мазмнды, танымды, трбиелік мні зор гімелері мен мысалдары алынады. Ы. Алтынсаринні «Талапты пайдасы», А. Байтрсновты «Балышы мен балы», Ж. Аймауытовты «штарлы», Б. Сопабаевті «Балапан торай», Д. Касеновты «Тасымал», А. Хамзинні «Мейірім», А. Жасыбаев «Талшыбы», . Табылдыны «Аппа бала», . Шынбатыровты «А кептер», Ж. Жмаановты «лияны ерлігі», . Бриевті «Бауыржан» т.б шыармалары орын алады.

Мектепті бастауыш сатысында гімелерді дрыс абылдау шін негізінен мынадай жмыстар жргізіледі:

гімені абылдауа оушыларды психологиялы дайындау;
гімеге байланысты сздік жмысын жргізу;
гімені оу (малім, оушы, рлге бліп, т.б)
гімені мазмнын айту;
гімені негізгі ойын ашу;
гімені оиа желісін аарту;
гімені талдау (кркем бейнені анытау, т.б);
гімені бліктерге блу;
гімеге жоспар жасау.
гіме мазмны бойынша шыармашылы жмыстар (мазмнды ішінара згерту, мазмнды толы згерту, сюжетті сурет салу, т.б).

Екінші сынып оушылары гіме мазмнын бірден тсіне оймайды, бл сол жастаы баланы психо-физиологиялы ерекшелігіне байланысты болады. Сондытан кркем шыарманы оымас брын малім тмендегідей дайынды жмыстарын ойластырады:

гіме мазмнына байланысты сра-тапсырмалар дайындау.
Дидактикалы материалдар дайындау (ребус, аннаграмма, метаграммалар, сзжмбатар мен жмбатар, тест лгілері т.б)
Крнекі ралдар дайындау (аудио-видио ралдар, слайдтар, бейне тапсырмалар, фильмдер, (мультимедиялы, диафильм, кинофильмдер), суретті кітапшалар, сюжетті суреттер, т.б.).

Мысалы, оулыты «Мені елім – азастаным» блімінде А. ыраубаевты «Слтан Бейбарыс» атты гімесі берілген. гімені оуа кіріспес брын жргізілетін алашы жмыс – малім оушы назарын жаа таырыпа аудару шін мынадай сратар дайындалады:

Слтан Бейбарыс жайлы не білесідер?
Ол ай елден шыан екен?
Бейбарыс туралы андай кинофильм тсірілді?

Оушылар Бейбарыс туралы хабарлама деректен со, гімені авторы мен таырыбына, Бейбарыс мір срген кезе жайлы ысаша тоталады. Осы ретпен оушылара автор мен кейіпкерді суреттерін (актер Н. Жантринні суреті), кинофильмнен зінді крсетуге болады.

Мтінде плендей бала тсінгеніне ауырлы келтіретін сздер кездеспейді. Алайда кределі болуы ммкін деген «жауапкершілік кезі», «скербасы», «мауын басады» деген сздеріне тсініктеме берілген.

гіме мазмнын тсінудегі басты жмыс – шыарманы оу. Жалпы гімені 1-2-сыныптарда малімні зі оып шыаны абзал. Шыарма бастан ая толы оылса ана бала одан сер алады. Малімні бір рет мнерлеп оыанынан оушы шыарма мазмнын толы тсіне кетуі ммкін емес, солай бола транмен гіме мазмнын ып алуа деген ыыласты туызу е маызды жмыс саналады. Келесі орындалатын іс – шыарманы баланы ызыушылыы тмендегідей транда оушылара оыту. Бл жмысты малімдер трлі тсіл арылы орындатуа болады. Сондай тсілдерге мыналар жатады:

Мтінді оиа желісі бойынша оушылара бліп оыту.
Мтінді рлге бліп оыту.
Мтінді толы бір оушыа оыту.
Мтінді шыармашылы тапсырмалар бойынша оыту.

Оушылара шыарма мазмнын мегерту шін оны мазмнын ашатын, тсінігін алыптастыратын тмендегідей логикалы сратар беріледі:

кесі мен баласы не туралы гімелесті?
кесі баласына кім туралы гіме айтты?
Слтан Бейбарыс туан жерін алай есіне тсіреді?
Бойтмарды неліктен адір ттады?
ркімге туан жері неге ымбат?

Оушылар сратара жауап беру барысында гіме мазмнын біршама тсініп, з ойын жеткізуге тырысады. Малімні басты рекеті – оушыны сраа толы жауап беруін, сйлемдерді дрыс рап айтуын адаалау, байланыстырып сйлеу тілін дамытуа кмектесу, з бетінше ой тйіндеуге, пікір айтуына жадай жасау болып табылады.

Бастауыш сыныпта оушыларды оу жадайын алыптастыру крделі жмыстарды біріне жатады. гімені оу шін бала сзді буындамай, ластырып ттас оуы, шапша ои білуі тиіс. Екінші сыныпта малім кбінесе оушыларды оу сапасын кшейту жмыстарына кш салады. Бл жмыстара – дауыстап оыту, сра-тапсырмалар бойынша жауабын тапызып оыту, суреттеулер мен сипаттауларды тапызып оыту, оиа желісін бліп оыту сияты діс-тсілдер жатызылады. Шыармашылыа негізделген мндай тапсырмаларды малім бірыай топты жмыс, сараланан топты жмыстар арылы да жргізуге болады. Топты жмыстар оушыны топ алдындаы жауапкершілігін, топбасшы бола білу, бірлесе шешім абылдай білу, жеке дара шешім абылдай білу сияты абілеттерін алыптастырады.

Оу сабатарында ойын дістерін пайдалануды да маызы зор. 1-2-сынып оушысы ойнай отырып рекет жасауа, ойнай отырып ойлануа, ойланып отырып еркін сйлеуге дадыланады. Ойын сондай-а баланы аыл-ойын, иялын дамытуа сер етеді. дебиеттік оу сабатарында кбінесе лтты ойындар (жмба, айтыс ойындары т.б) мен дидактикалы ойындарды трлентіп туді пайдасы зор. Дидактикалы ойындар, сіресе, сабаты бекіту, оушыларды сергіту кезінде жиі пайдаланылады.

Оулытаы блімдер мазмны баланы азастанны ертегі болашаы – жас рпаты жан-жаты трбиелеуге ммкіндік береді. Баланы адамгершілік пен имандылыа, ебексйгіштік пен іскерлікке, лтжандылы пен отансйгіштікке трбиелейтін шыармалар «Асыл сз», «негелі мір», «Ебек тбі – береке» сияты блімдерде сараланып отырды. Оушылара сынылан шыармалар баланы бір жаынан айырымдылыа, екінші жаынан ебексйгіштікке, ыптылыа немділікке йретеді, ал шіншіден, баланы саутты мір сруге, спортпен айналысуа баулиды. Оулытаы блімдерге енген кркем шыармалар жалпы аланда з елін сйетін, туан жерін орайтын, ана тілін астерлейтін азастан атты туелсіз Отанны лтжанды, отансйгіш адал азаматын, ертегі еліні ттасы болар дара тланы трбиелеуде масат етеді.

деби шыарма мірді тсінуге кмектеседі. Аын-жазушыларды идеясы, кркемдік шындыы, шыарманы мазмны арылы оушыларды баурап, олара трлі сезім, ой туызады, мірге кзарасын алыптастырады. Кркем деби шыармаларды мндай ерекшеліктері зіндік дістемені ажет етеді.

Бастауыш сыныпты ана тілі оулытарына кркем шыарманы мынадай жанрлары енгізілген: ле, жмба, гіме, мысал, ертегілер, жаылтпаштар, маал-мтелдер, айтыс, шешендік сздер, ылыми маалалар мен очерктер, т.б. Оушылара мтінді абылдаттыру шін р трлі дістерді олданып, сабаты жаартып отырса ба-п. Ол шін е алдымен дрыс мнерлеп оуа кп кіл блу керек. Оушыларды білім алуы - е алдымен мтінді абылдау болып табылады. Кркем сзді мнерлеп, леді мнерлеп оып, жата айтуды, оушыларды шыармашылы тйсігін алыптастыруда маызы зор,

ле сзді тыдаушыларын зіне баурайтын сазды, уезді рнек-наышы, эмоциялы бояуы, ні, дыбыс уені, мні, табиаты ауызекі естілгенде ана ашылма. Осындай сиырлы кшінен де болар, лы Абай "ле сзді патшасы, сз сарайы" деген. ле сзді дыретті асиетін бала бойына ерте бастан сііру, зердесіне жеткізу - оу-трбие ісінде лкен мнге ие. Жасы ле жасы оылмаса, оны і ашады, мазмны сресіз, серсіз шыады.

ле сзді ыра, йас, буна, тарма, шума кідірістері - ара сзбен жазылан шыармалардан даралап тратын белгісі. Осы ерекшеліктер леді ауызша оыанда, жата айтанда арнайы ескертіледі.

Бастауыш сынып оушыларына берілген ледер алуан трлі болып келеді. Кейбір ледер белгілі бір оиаа рылса, ал енді бір тобы авторды кіл-кйіне, аса ойыны маынасын білдіреді.

ледерді оу тртібін шамамен былайша крсетуге болады:

1) ле оылмас брын оны мазмнына арай оушымен гіме ткізіледі. Бл гімеде ле ішіндегі оушыларды ымына ауырлау деген бейнелі сздер мен сз тіркестеріні маынасы тсіндіріледі.

2) леді ыраына келтіре, мнерлеп алдымен малімні зі оып шыады. Оу барысында балалар кітаптарын жауып, тыдап отырады.

3) Оушылар леге уелі іштерінен кз жгіртіп теді де, сонан кейін оны дрыстап оиды.

4) ле мазмны талданады. Кейбір клемдірек ледер блім-блімге блініп, ал ыса ледер ттас талданады.

5) леді 2-рет орытындылау масатында оуа дайынды жмысы жргізіледі. Оу техникасы (шапша, жай) дауыс сазы, хормен оу, жеке оушыа оыту, т.б. жмыстар.

Оушылар оыан материалыны мазмнын дрыс абылдап, ондаы негізгі ойды жасы ыну шін оу сабатарында алуан трлі жмыстар йымдастырылады. Мндай жмыстар оылатын материалды сипатына, оушыларды жасына, дайындытарына, білімі мен дадылану дрежесіне байланысты іріктеледі. Оушылар гімені дрыс абылдау шін негізінен, мынандай жмыстар жргізіледі:

1. гімені абылдауа оушыларды психологиялы дайындау;

2. гімеге байланысты сздік жмысын жргізу;

3. гімені оу;

4. Оыан гімені мазмнын айту;

5. гімені жоспарын жасау;

6. гімені мазмны бойынша жргізілетін шыармашылы жмыстар.

Бастауыш сынып оулытарында берілген ледер алуан трлі: кейбір ледер белгілі бір оиаа рылса, (мысалы, .Трманжановты "арлыаш") айсыбірі табиат былыстары жайлы (Кз, Жазы дала, Жазытрым т.б.с.с), ал енді бір тобы авторды кіл-кйін, аса ойын білдіреді. Мысалы, "ш баытым" леінде М.Маатаев:

"Е бірінші баытым — Халым мені,

Саан берем ойымны алтын кенін.

Ол бар болса, мен бармын ор болмаймын,

ымбатыра алтыннан нарым мені.

Ал екінші баытым — Тілім мені,

Тас жректі тіліммен тілімдедім.

Кей-кейде дниеден тілсем де,

асиетті тілімнен тілмедім.

Баытым бар шінші — Отан деген,

Кім мыты? -десе біреу, — Отан! дер ем.

...Оты снген жаланда жан барсы ба?

Ойланбай-а кел-даы от ал менен!" — деп, Отанын, туан халын, тілін ардатай, оан деген зіні жрек сезімін, адал ниетін білдірсе, одан рі оларды ерекшеліктерін метафора мен эпитет арылы (Саан берем ойымны алтын кенін", "Тас жректі тіліммен тілімдедім", "Оты снген жаланда жан барсы ба?") бейнелеп крсетеді. Осы типтес талай ледер бастауыш сынып оулытарында молынан берілді.

Мндай ледерді оылуында оларды табиатына сай, ерекшеліктер кездеседі. ледерді оу тртібін шамамен былайша крсетуге болады:

1. ле оылмас брын оны мазмнына арай, оушылармен гіме ткізіледі. Бл гімеде ле ішінде кездесетін, оушыларды ымына ауырлы келтіреді-ау деген, бірен-саран бейнелі сздер мен сз тіркестеріні маынасы тсіндіріледі.

2. леді ыраына келтіріп, мнерлі трде, егер лені клемі за болмаса, алдымен малімні озі оып шыады. Оу барысында балалар кітаптарынан іштей бірге оып отырады.

3. Сонан кейін ленді оушылар дауыстап, дрыс, мнерлеп оиды.

4. ле мазмны талданады. Кейбір клемдірек ле блім-блімге блініп, ал ыса лендер ттас талданады.

5. лені мазмны бойынша жалпы сра ойылады.

6. леді екінші рет, орытындылау масатында оуа дайынды жмысы жргізіледі (оу техникасы, мнерлеп оку, дауыс сазы, хормен оу, жеке оушыа оыту т.б. жмыстар) жне кейбір зінділер немесе блім немесе ттас оытылады.

Ертегілерді оыту. Халы ділеттілік пен адамгершілікті, аылдылы пен батырлыкты ертеден-а те жоары баалап, гімеге, н-жыра арау етіп отыран. Халыты ауыздан-ауыза тарап, бізге жеткен ертегі, аыз гімелеріні барлыында да аылдылы пен аыматы, арамзалы пен адалды, жасылык пен жауызды атар крсетіледі. Ертегілерді трбиелік маызы орасан зор. Ертегілерді оу арылы балалар арапайымдылы, кішіпейілділік, айырымдылы, адалды сияты асиеттерді бойына сііреді. Ертегіні тілі тсінікті, анатгы сздер мен бейнелі тіркестерге бай болып келеді. К.Д.Ушинскийді сзімен айтанда, ертегі оушыны халы азынасына ендіреді, халы рухымен араластырады.

Ертегілерді оуда мыналар ескерілуі ажет:

1. Ертегіні оу барысында "бл ойдан шыарылан, мірде кездеспейді" деуді ажеті жо, балыты, жан-жануарларды сйлемейтінін балаларды здері де біледі_, біра ертегідегі оиаа сеніп, оны кейіпкерлеріні іс-рекетіне бірде айырып, бірде куанып, киял кгіне ктеріледі, кілденеді, иялдау оларды армандауа йретеді.

2. Оушыларды кейіпкерлерге арапайым мінездеме беруге йретуде де ертегілерді пайдасы мол. Ертегі кейіпкерлеріне берілетін мінездеме детге бір-екі айын белгілерді крсетсе де аны тсінікті болып келеді.

3. ара сзбен жазылан ертегілер мтінге жаын лгімен мазмндалады. Кейде ертегіні оымай-а, малім оны мазмнын ызыты етіп, ысаша айтып береді. Егер артистерді орындауындаы фонохрестоматияны пайдаланса, тіпті жасы.

4. Ертегі оушыларды жоспар жасауа йрету шін де те олайлы. Оны блімдерге блу, ат ою, кандай суреттер салуа болатынын анытау т.б. осындай жмыстарды 2-3 сынып оушылары орындай алады. Ал 4-сыныпта ертегіге з беттерімен жоспар жасау тапсырылады.

5. Жануарлар туралы ертегілерді оыанда дайындыты онша керегі жо.

6. Кейбір ертегілерді пъесаа айналдырып, уырша жасатып, сыныптан тыс сабатарда балалара орындатуа болады.

7. Ертегіні композициялы ерекшеліктерін арапайым трде баылау жргізіп Жмбатар мен маал-мтелдерді оу-йрету жмыстары да немі іске асырылып отыраны жн.

8. Ертегілерді балалар ызыа оиды, оларды мазмнын бір оыанда-а игереді. Сондытан біратар ертегілерді оыанда жалпы идеясын ана гілеп, мазмнын йден оуа тапсыруа да болады.

Оулытарда жмба, маал-мтелдерді кпшілігі мтіндерді аяында беріледі, сонымен атар, бастауыш мектепке арналан жмба, маал-мтелдср жинаы жо боландытан, авторлар оушыларды тілін штаудаы бл материалдарды орасан зор маызын еске алып, оулытара бірсыпыра жмба, маал-мтелдер, жаылтпаштар енгізген. Бл материалдар бір мезгілде, бір кезеде ана оылмайды. Малім андай да болмасын бір мтінмен жмыс жасау барысында ол жмбатар мен маал-мтелдерді ішінен тіп отыран материалыны мазмнына сай келетіндерін іріктеп пайдаланады. Немесе оларды кейбіреулерін йге оуа не жаттауа тапсырады. Мысалы, "Елді ері" гімесін оыанан кейін оулытаы маал-мтелдерді ішінен "Ерлік білектен емес, жректен ", "Батыр туса, ел ырысы, жабыр жауса, жер ырысы ", "Болат айнауда шыныады, батыр майданда шыныады". Немесе И.Крыловты "ара мен тлкі" мысалын оыанда "зі айлакер, озі бір у, жрген жері бір айай шу" жмбаын жаттатып, оны мнісін тсіндіре кетуді, яни оны жрген жеріні неге айай-шу болатынын срап, анытай отыруды артытыы жо. Маал-мтелдер мен жмба бір жаынан балаларды мірге кзарасын, ой-рісін кеейтсе, екінші жаынан тілін дамытып, сздік орын байытады.