Орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі. 7 страница

А.Байтрсынов бастауыш мектеп балаларына маал-мтел йретуді пайдасын айта келіп, оны ыса да дл жне халыты тамаша байыры тілімен андай да болмасын табиат немесе адам трмысыны шынды былысын сипаттайтынын крсетеді.

Маал-мтелдер жне жмбатар бойынша жмыстар жргізу шін, кейде сиректеу болса да жеке саба арнауды да пайдасы мол. Мндай саба йымдастыруда оларды белгілі бір таырыпа арнап, іріктеп топтап алады.

Маал-мтелдер — трбиелік мні кшті, балаларды жасылыа баулып, жамандытан аула болуа гіттейтін негелі сз. Сондытан р маалды маынасы талданып, соан арай белгілі бір орытынды жасалады.

«Маал-мтелдер — халыты моральды кодексі, трбие теориясы, атаны артындаы ізбасарына алдыран негелі сиеті. Адама ткен дуір — брі саба. Заманалар тжірибесінен срыпталан тжырымдар кейінгі рпаа кітап сзіндей аса ымбат боланы да, болатыны да осыдан» — дейді азаты халы аыны, за жыл «Балдыран» журналыны бас редакторы болан М.лімбаев.

Жмбатар бойынша жмыс негізінен, оны шешуін табу баытында жргізіледі. Ол шін нрселерді, былыстарды жмбатап айтылан белгілеріне карай, іздестіру жолымен табу дісі сынылады. Мндай жадайда жмбаталан нрсені жалпы ай салаа жататыны, андай баытта ізделетіні айтылады. Мысалы, "іздесем, ізі жо, бауыздасам аны жо" жмбаын шешу керек делік. Бл нрсені зеннен, клден іздеу керектігі, оны суда болатыны ескертіледі. Мндай баыт берілмеген жадайда балалара иынды тседі.

Ал жмбаты рамындаы метафоралы бейне сол жмбаталан нрсені іздестіріп табу барысында зі-зінен ашылады. Мысалы, жоарыда айтылан жмбаты шешу барысында зен, клде болатын нрселер іздестіріледі. Балалар бірден суда болатын балы, баа-шаян сиятыларды айтады. Оларды ізі болмаанымен аны болатыны, ал бізді жмбаымыздаы нрсені аны да, ізі де жотыы айтылады.

Жмбаты шешуі табыланнан кейін, сра-жауап арылы метафоралы бейне ашылады. Жмбата андай іс жнінде айтылады? Мндаы бауыздау сзіні маынасын алай тсінуге болады? (айыты тмсыымен су толынын кесуі) т.с.с. немесе "Аяы біреу, олы жо, шиыр-шиыр жолы кп" жмбаыны крамындаы сздерді де уелі тура маынасы талданады: кез келген нрсені салан ізіні сйлей алмайтындыы, салан ізді сейлеуі дегенні не екені сралады. Осы арылы бл жмбаталып отыранды оу ралдарыны тірегінен іздестіру керектігі айтылып, оларды ішінде озалатын, жретін андай нрселерді бар екені ойластырылады. Егер балалар оны таба алмайтындай болса "Оу ралдарыны ішінде айсыларында жол бар?" деген сияты сра арылы дптер мен кітапта жол болатыны аныталады. Сонан со дптердегі сызы жолды сйлей алмайтыны, сйлейтін жол —жазу екені, жазу жолын алам, арындаш салатыны айындалады. Жмбаталан арындашты белгілерін балалар здері табады. Жмбатаы "салан ізі" дегенні жазан жазу екенін де айтады. Осы сияты, екі-ш жмбаты шешуі талданып крсетілгеннен кейін, балалар здері де затты белгілерін жмбатап айтуа тырысады.

Мысалдарды оыту. деби шыармаларды баса трлерінен мысалды мынадай згешеліктері бар:

а) аллегориямен айтылатыны.

) мысалда белгілі бір гіт, тлім-трбиелік мн болатыны.

б) оны оылу ерекшелігі. Осыдан келіп, мынадай методикалы сра туады: мысалдаы аллегорияны ашу керек пе, жо па? Мндай сраа жауап беру шін, мысалды сипатын, мазмнын, оны балаларды алай абылдайтынын байап араан дрыс.

Бастауыш сынып оушылары мысалды оыанда суреттелген оианы тартымдылыына ызыады, оны шынды деп абылдайды. Сондытан мысалды оып шыысымен, авторды ондаы суреттеп отыран жан-жануарлары кімдерді бейнесі, оны кім деп тсінесіндер? дегендей, срак, ою ателік болар еді. йткені жмысты мндай діспен жргізу — оушыларды мысалды оыанда алан серлерін жояды. Сондытан балаларды одан алан серлері лсіремей, айта кшейе тсетіндей, мысалдаы кейіпкерлерді іс-рекетін тереірек ына тсуіне жадай жасайтын діс-тсілдер арастырылады. Ол шін алдымен мысалдаы суреттелген оианы, атысушы кейіпкерлерді шынды, мірде болатындай етіп тсіндіру керек. Ал мысалда суреттелгендер балалара шынды, болмыс жнінде ате тсінік береді, йткені ара, тлкі сйлемейді ой деген сиятылардан кауіптенуді ажеті жо. Оларды сйлемейтінін балаларды здері де жасы біледі, сонда да оны шынды сияты абылдайды. Мысалы, балалар тіпті 4-сыныпты зінде де ылыштасу, атысу ойындарын шынды сияты ойнайды. Олар таяты ылыш, найза еместігін рине жасы біледі, біра здерінше шын найза, ылыш деп есептейді. Немесе ыз балаларды кейбіреулері лі де уыршапен ойнайды, оны сйлемейтінін біле тра, шын кісі деп есептеп, онымен сйлесіп отырады. Сол сияты мысалдаы оианы да бастауыш сынып оушылары шындыта болатындай кріп абылдайды.

Бл айтыланнан шыатын орытынды: мысалдарды оыанда кіл оятын жай — оушылара оны мазмнын абылдату жне ондаы кейіпкелерді іс-рекетін талдау.

Мысалдаы аллегорияны ашу жмысын 4-сыныпта мынадай тсілмен іске асыруа болады. Мнда мысалда суреттелген оиаа сас оиа іздестіріледі. Айталы, И.А.Крыловты "ара мен тлкі" мысалы оыланнан кейін біреуді олындаы нрсесін алдап алу мірде кездесе ме, ондай рекет жасы ма, жаман ба... дегендей срау ою арылы, ондаы негізгі ойды тсінуге жеілдік жасалады. Кейбір жадайларда мысалда суреттелген оиаа мірде болатын сас оиа табу жмысы мысал оылмас брын, алдын ала дайынды гімені барысында жргізіледі.

Мысалды екінші ерекшелігі — онда белгілі бір гіт, тлім-трбиелік мні бар, орытынды пікір болатындыы. Ол ыса трде мтінні басында немесе аяында беріледі. Мысалы, "ара мен тлкі" мысалынан шыатын орытынды мтінні басында берілген:

Жрт біледі, кледі,

Срия тілді жаманын,

ошеметшілерді амалын,

Сонда да солар айда жо,

Ептеп айтса, ересі,

Артынан кінсе де пайда жо...

Мысал оытуда осыдай орытынды пікірді пайдаланып, ра сзбен "Мндай жаман мінез-лытан, іс-рекеттен аула болу керек" деуді бастауыш сынып оушыларына сері шамалы болады. Ондай гітті тіпті сол оылып отыран мысалдан зінді келтіре отырып айтанда да, кішкене балаларды санасына бірден она ояды деу иын. Сондытан мысал оытуда онда айтылатын гітті табуа тырыспай, оны кейіпкерлері мен сол кейіпкерлерді іс-рекеті, зара арым-атынасы, бір-біріне айтан сздеріндегі ой аны ашылуа тиіс. Осыан орай, мысалдан шыатын орытынды пікірді оны мазмны талданып боланнан кейін оуа болады. Оыаннан кейін оны мн-маынасын натылаырап тсіндірген дрыс.

Мысал оытуды шінші ерекшелігі — оны дауыстап, дрыс, мнерлеп оу тсілінде. Мысалдаы айтылатын сз авторды атынан айтылмай, кейіпкерді атынан баяндалатын болса, сол кейіпкерді басындаы ерекшелігіне арай, дауыс сазы да былып отырады. Мысалы, "Шал мен малайды" ткенде, ол екеуіні сзі немесе "ара мен тлкіде" тлкі мен араны сзі бір ырапен оылмайды. Тіпті бір кейіпкерді сзін оу мнері де оны ылыына арай трлене береді. Шалды: "Бауырым, тгеншежан, айыршы!" дегені жалынышты нмен оылса, "умесер, аылы жо, ит доыз" — деген сздерді жекіру, рсу мнерінде, ал малайды:

рсасы неге, шалым маан, — деді, —

Сккендей не істедім саан? — деді, —

Жазаным мені сені аю жаудан

Айырып аланым ба аман? — деді, —

Сздері таыраан, шарасызды сезіммен, сраулы мн беріліп оылады. "ара мен тлкі" мысалында автор сзі бір уенмен оыла келе, тлкіні сзі басталан кезде дауыс былып отырады. Кейіпкерлерді мінез-лы мен авторды сз олдануына арай, дауыс ыраыны былуы балаларды ынтасын арттырып, мысалды кейбір жолдарын бір-екі оыанда-а жаттап алуларына жадай жасайды.

орыта айтанда, мысалды тмендегідей жолдармен оытуа болады:

І.Оылатын мысал жнінде малім алдын ала гіме ткізеді; онда балалара тсінігі ауырлы келтіретін сздерді (сол мысалды ішінде кездесетін) кейбіреулерін кірістіре отырып, оларды маыналарын аша кетеді.

2. Малім мысалды уелі наышына келтіре, зі оиды, сонан кейін оушылара оытады.

3. Мысалды мазмны талданады.

4. Мысалды кейбір жерлерінен зінді келтіре отырып, ондаы негізгі ойды не екені орытындыда гімеленді.

5. Мысалды мазмнына сас мірде кездесетін іс-рекеттерден мысалдар келтіріледі.

6. Ммкіндігіне арай рольге бліп оытылады.

Біра мнда мысалдаы бір сзді зін (автор сзі, мысалы, "дейді"-ні біреуі т.с.с.) бліп-бліп бытыратып, мысалды берекесін кетіріп, тсініксіз жасап, ролге блуді пайдасы жо.

Бл крсетілгендер згеріссіз осы кйінде немі саталып отырылсын деген ой тумаса тиіс. йткені мысалды мазмны мен сипатына карай, бл айтыландарды кейде ысартылуы немесе толытырылып отырылуы да ммкін. Дегенмен мысал оытуда негізінен осы принципті станан жон.

ылыми маалалар мен очерктерді оыту. Бастауыш сынып оушыларында ылым салаларынан хабар беру жне табиат былыстары, еліміздегі брын болан жне азіргі оамдык алуан трлі оиалар туралы малматтарын толытыру масатымен оулытарда ылыми маалалар берілген. Мндай маалаларды оуды ерекшеліктері бар. Олар:

1. Таырыпты не нрсеге арналатыны аны крініп трады жне оны мазмны, масаты болады. Мысалы, таырыбы ебек процесіне немесе адамдарды леуметтік трмысына т.с.с. арналса, ол мааланы масаты осы туралы дл малматтар беру болып табылады.

2. ылыми маалалар бір былысты ерекше белгілерін корсетіп ана коймайды, сонымен атар оны баска былыстармен, фактілермен байланысын крсетеді, оны пайдалануа йретеді. Сондытан ылыми маалаларды мазмнын айтканда логикалы тсілдер пайдаланылады. Мысалы, Аселеу Ссйдімбекті 2 сыныптаы "Тлкі тгінен жазан" мааласын ойлауды индукция тсілімен тсіндірген жн. Онда тлкіні не істегені жнінде фактілер тізіліп крсетіледі де, соында "Мен кшіктері шін мншалыты есті тірлік жасап жрген тлкіге айран алдым " деген орытынды шыарылады.

3. ылыми маалаларды тіл ерекшелігі де болады: арнаулы терминология, сзді дл олдану, сйлемдерді синтаксистік рылысыны ата тртіпте болуы т.б. Алайда мндай ерекшеліктерге арап ылыми маалаларда балалар шін бейнелі тіркестер млде кездеспейді екен деген ым тумаса тиіс. Мысалы, "Аулы клде" (С.Сейфуллин), "Глдер кбелектер" (.Трманжанов) т.с.с маалаларда лирикалык элементтер мен бейнелі тіркестер молынан шырайды. Сонда да болса, ылыми маалалара тн ерекше белгілер бар.

ылыми маалалар мен очерктер таырыпты жаынан сас. Очерк — бір нрсеге ысаша мнерлі сипаттама беретін деби шыарма. ылыми маалалардан ерекшелігі очерк кркемдік сипатта жазылып, сюжетке рылады. ("аарлы кндерде", "Мерген ыз", "Азатты сашысы" т.б.).

К.Д.Ушинский ылыми маалаларды логикалы оу деп атайды. Бл те дрыс. йткені маалалар коркем шыармалардаыдай, бірден оушыны сезіміне сер етіп, кейіпкерлерді іс-рекетімен балаларды еріксіз еліктіріп кетпейді, зейінді, ерік кшін талап етеді.

Маалаларда немесе очерктерде детте млде жаа фактілер беріледі, сондытан оуа кіріспес брын міндетті трде дайынды жмысы керек. Мнда бірде біз балаларды маалалардан жаа ым алуга дайындаймыз, яни оуа деген ызыушылы сезімі туып, мааланы абылдауа балалар толы дайындалады. Екіншіде балаларды мааланы абылдауа ана дайындап оймаймыз, дайынды кезіні зінде білім береміз. Мысалы, 4- сыныпта "Сырым батыр" мааласын оымас брын Сырым батыр деген кім екенін, ол ай кездерде мір срген адам, маала неге "Сырым батыр" деп аталанын т.с.с. мселелер жнінде тсінік бермей, мааланы оуды пайдасы аз.

Дайынды жмысынан кейін мтін оылады. Егер мтін ыса болса, ттас оылады, онымен жмыса дайындалады. Оушылар мтінді оыаннан кейін берілген сраулара жауап айтарып, тапсырмаларды орындайды. Мнда мтін бойынша андай жмыс жасайтындары дайынды кезінде ескертіледі.

Маала оылу барысында екі рет талданады. Бірінші оыанда сздерді маынасы, кейбір фактілер аныталып, болімдердегі басты ойды аару мселелері жнінде жмыс жргізілсе, екінші рет оыланда фактілерді арасындаы байланыстарди табу, орытынды жасау жмыстары жргізіледі. Кейбір жадайларда мааланы мазмнын мегерту шін шінші рет оытуа болады.

ылыми маалаларды оытуда терминдер мен орытындылара ерекше кіл ауларылады. Терминдер, тсінуге ауыр сздер мен тіркестер айта оытылады. Дайынды жмысы кезінде олара берілген анытамалар айталанады, орытындыланып, талыланады, егер анытамалар ыса болса, татаа жазылады.

 

Таырып 10. Сзжасамды оыту технологиясы

Дріс жоспары:

1. Грамматикалы ымдарды мні.

2. Сзді морфемалы рамын оыту дістемесі.

3. Грамматикалы жне сзжасам жаттыулары, оларды типтері.

4. Грамматикалы талдау, оны трлері.

 

Грамматика курсыны негізгі масаты оушылара ана тіліні задылытарын грамматикалы курс ерекшеліктерін білгізу, оны байланыстарын мегерту болып табылады. Бастауыш сыныпта оылатын тіл сабатары оушыларды жас ерекшеліктеріне сай тіл мен дебиеттен алашы малматтар беру, тілін байыту, еркін сйлесу мен сауатты жазуа йымдастыру мен атар мынадай трбиелік міндеттерді шешеді:

- оушыларды дрыс кзарасын алыптастыру, осыны негізінде саяси идеялы, адамгершілік, эстетикалы сезімдерін ояту, логикалы жне бейнелі ойлауды жетілдіру;

- айналадаы дние туралы, адам, табиат, оам туралы білімдерін байыту;

- орындауа керекті жаа іс-рекеттер, трлі оу рекеттерін мегерту, сабаа берілетін уаытты тиімді пайдалану, здігінен жмыс істей білуге баулу;

Грамматикалы ымдар дегеніміз - сздерге, сз тіркестеріне, сйлемге, осымшалара т.б. атысты белгілерді дерексіздене отырып жинаталып, жйеленуі. (Уйісова Г.) Сондытан, грамматикалы ымдарды, оны ішінде тілді морфемалы жйесін оыту балаларды психофизиологиялы ммкіндіктерін аны білуді ажет етеді:

Осыан орай:

1. Балаларды абылдау ммкіндігінен арты ымдарды тсіндіруге болмайды.

2. Берілген ымдар туралы тым арапайымдандырып немесе айта-айта тсіндіріп, балаларды белсенді таным абілетіне кедергі жасауа болмайды.

3. Берілетін материалды мазмнынына орай балаларды психофизиологиялы ммкіндіктеріне арай саба рылымын оыту дістерін трлендіріп отыру ажет.

«Сз рамы» екінші жне шінші сыныптарда тіледі. Екінші сыныпта тбір, осымша, жалау, жрна, туынды сз; шінші сыныпта біріккен сздер, ос сздер, ысаран сздер деген грамматикалы ымдар мегертіліп, оларды маыналары, жасалу жолдары, жазылу емлелері йретіледі.

аза тілі грамматикасын оытуда олданылатын діс-тсілдер: гіме дісі немесе сра -жауап дісі, ал кейде эвристикалы діс деп те аталады. Малім сра ояды, оушылар з білгендері бойынша жауап айтарады. Бл діс балаларды ойландырады, здіктерінен пікір айтуа итермелейді, оларды белсенділіктерін кшейтеді, зейіндерін сабаа аударуды амтамасыз етеді. Эвристикалы діс кейде проблемалы діспен штасады. гіме кезінде балаларды алдына белгілі бір міндет немесе проблема ойылады, оны балалар здері шешуге тиіс. Мысалы, олара баылауа бірнеше сз немесе сйлем беріледі, соны ішінде маынасы жаынан бір сраа (мысалы, «айда?» сраына жауап беретін р трлі жалауда тран зат есімдерді, мселен, алада, далада, мектепте, балабашада т.б. ) жауап беретін бірнеше сздерді табулары керек.

Грамматика сабатарында тіліп отыран материала (оушыларды) балаларды ой жгіртуіне, пікір айтуына арай индуктивтік немесе дедуктивтік дістер олданылады. Малім бірде (индуктивтік жадайда), тіл былыстарын жеке – жеке тсіндіріп, сонан жалпы орытынды шыартады; бл жолда олданылан діс индуктивтік немесе индукция дісі деп аталады. Ал, екінші жадайда анытаманы немесе ережені хабарлап, сонан со оны наты материала олдануды (берілген сздерді, сйлемдерді немесе тексті талдауды) сынады, здеріне мысал келтіртеді. Мндай жолмен йымдастырылан жмыста олданылатын діс дедуктивті немесе дедукция дісі деп аталады. /Слайд крсету/.

 

3. Сзді морфемалы рамын оыту дістемесі

Сз рамын оытуды, морфемаларды оып-білуді маызы мынада:

1. Сзді морфемалы рамына арай тадау жне сз жасау жаттыулары оушыларды логикалы ойы мен тіл байлыын дамытуа серін тигізеді.

2. Сз рамы жнінен теориялы материалдармен танысу балалрды тіл туралы білімдерін кеейтеді.

3. Сз рамын оып-йрену оушыларды орфографияны толы мегеруіне, сауатты жаза білуіне негіз алайды, себебі аза тілінен тбір сздерін жазу морфемалы процеске негізделеді.

4. Оушыларды сзді мнін тере тсініп, дрыс олдана білуге, сз маынасы мен формасыны ара атынасына зейін аударуа дадыланады.

5. Балаларды сздік орын байытып, сз тіркесіні байланысын табуа, з ойынан сз тіркесін жасауа, сйлем рау дадысына машытандыру, орфографиялы норманы сатап, мнерлеп оуа, таза сйлеуге йретуде де маызы зор.

Сз рамын (морфемаларды) мегерту тмендегідей міндеттерге жетуді кздейді.

1. Жйелі практикалы жмыс процесінде оушыларды тбір, жрна, жалау деген ымдарды саналы мегеруі амтамасыз етіледі.

2. Оушыларды сзді блшектерінде талдай алу іскерлігіне машытандыру, яни сзді тбірін, жрна, жалауларын тану, берілген бір сзге трлі-трлі жрна жалап тбірлес сздер жасау, бір ана жрна жаланан р алуан тбірі бар сз табу сияты кптеген жаттыу жмыстары атарылады. Сйтіп, тбір формасы бірдей, маынасы баса сздерді тбірлес сздерден, ал, тбірлес сздерді омонимдер мен кп маыналы сздерден ажырата білуге йренеді.

3. Оушылар орфографиямызды морфологиялы принципті мнімен танысады.

4. Оушылара дрыс жазу ережелеріні негіздерін білдіріп, оларды з сздерінде те жиі олданылатын осымшаларды пайдалануа назар аударылады.

5. Балалара жаа сз жасату, лексикалы жаттыулар жйесінде оларды актив сздігін байыту, шыармашылы сипаттаы тапсырмалар орындату, байланыстырып сйлеуге йрету міндеттерін шешу де кзделеді.

осымшаларды таныстыранда, мына кестені пайдалануа болады.

Оны бірінші блімі бір сзге р трлі осымша жаланатынын, ол осымшалар зі жаланан сзді сйлемдегі баса бір сзбен байланыстырып тратыны байатылады. Екінші мысалдан тбірге осымшаларды жалану тртібі крінеді. Тбірге алдымен жрна, одан со жалаулар стемелеп жаланатыны талданып, таныстырылады:

1. Шопан жайлау -ды крді.

-а шыты.

-да болды.

-дан айтты.

2. Біз кеме -ші -лер -мен кездестік.

Сзді тбірге жаланатын блшегін осымша дейміз.

Екінші сыныпта тілетін сз рамы таырыбы бойынша йретілетін білім мазмны мынадай: тбір сз, яни негізгі тбір, осымшалы сз, осымша, бір тбірге осымшаны жуан не жіішке болып жаланатын емлесі, осымшаны жрна жне жалау болып екі трге блінетіні, туынды сз, осымшаларды сзге жалану тртібі.

Тбірмен таныстыранда, мысала алынатын сзді оушылара таныс затты атын білдіретін сздер болуы ескертіледі ал, осымшалардан оушыларды тез тсінуге олайлысы-кптік жалаулар.

Бл арада кптік жалау деген термин зір аталмайды. Біра кптік жалауды таныту ызметіне дайынды жасалып, балалара оны практикалы трыда байату, тсіндіру масаты жзеге асырала бастайды. Одан рі арай осымшаларды тр-трі кездесетін сздер арылы осымшалы сз жасалатыны крсетіледі. осымшаларды сзді трлендіретіні жне сйлемдегі сздерді бір-бірімен байланыстырып, сйлем рауа ызмет ететіні бірте-бірте танытылады. Сонымен, бл таырыптан оушылар сзді згермейтін блігін негізгі тбір (тбір сз), сзді тбірге жаланатын блшегін осымша деп атайтынымыз жнінде екі ереже йренеді. Жаттыу тапсырмаларын орындатанда, тбір сзді осымша сзге айналдыру, осымшалы сзден тбірді таптыру немесе берілген сздерде лайы осымшаларды тауып жалап жазу міндеттері орындалады. Осы жмыстара байланысты тбір мен осымшаа байланысты емле мселесі де ескеріліп, йретіледі. Демек тбірдегі дауыстыларды жуан не жіішке дыбыс болуларына арай осымшаларды да жуан немесе жіішке болып жаланатыны, ал тбірді соы дыбысыны дауысты, ата, я болуына сйкес осымшаларды алдыы дыбысыны сондай дыбыстан басталып, йлесіп жаланатынына мысалдар арылы баылатып, жаздырып тсіндіріледі. Мысалы, н, оу, а сздеріне –шы, -ші осымшаларыны, біл, айт, жаз сздеріне –ыш, -ыш, -гіш осымшаларыны лайытысын жалау – жнінде тапсырма беріледі.