Орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі. 8 страница

шінші сыныпта оу жылы басында сз рамы таырыбынан екінші сыныпта оылан тбір мен осымша айталанады. Оушылара сзді тбірін танытуа ерекше кіл блінеді, себебі олар жалауы жасырын тран сздерді жне туынды сздерді негізгі тбірден ажырата алмай шатастырады. Оушылара тбірді толы танытанда туынды сздерді маыналары анша трленсе де, оларды бастапы тбірі згермей, сол тласын сатап траны тсіндіріледі. Мысалы: й-йшік, йден, йші, йлі, йсіз.

Жаз-жазу, жазыш, жазушы, жазыз.

Біл-білім, білгіш, білу, білдір.

Сйтіп, осындай тбірлес сздерді маына, тласын салыстыра келіп, оларды брі орта бір тбірден тарап траны танытылады.

Одан рі сз рамында тбір, жрна, жалау жеген блімдері болатыны еске тсіріледі. Жрна жне жалау жаланан сздерді маыналары салыстырылып, жрна сз маынасын згертіп, жалау сз бен сзді байланыстырып тратыны ойдан сз жасау, сйлем рау, сз тласын талдау тсілдерімен бекітіледі.

Мтіннен тіркесіп тран сздер таптырылады. Сзге тиісті жрна не жалау жалатанда, оларды жазылу емлесіне де оушыларды зейіні аударылады. Тбірді жуан, жіішкелігіне немесе соы дыбысына арай ндесіп, бір трлі осымшаны бірнеше формада келетіні ескертіледі. Берілген грамматикалы анытама, тсініктер мысалдар келтіру жолымен бекітіледі.

Тртінші сыныпта сз рамынан тілетін негізгі бадарламалы таырыптары: біріккен сздер, ос сздер жне ысаран сздер.

Бадарлама біріккен сздерді жасалуы, оны жиірек кездесетін трлері жне біріккен сздерді жазылуы жнінде практикалы дады бойынша білім беруді талап етеді. Ал, оулыта «Екі тбірден ралан сзді біріккен сз» дейміз. Олар бірігіп жазылады,-деген анытама айтылады да, «ау, кнбаыс» сздері мысала беріледі. Бл сздерді тиісінше «а» жне «у», «кн» жне «баыс» деген екі-екі сзден бірігіп жасаланын айтып тсіндіріп, жазып крсету арылы йретіледі. Біра рбір екі сзден бірігіп шінші жаа маыналы сз пайда боланын таныту міндеті кзделмейді. йткені бізді орфографиямызда біріккен сздер сзді зіне тн айырым белгісі лі егжей-тегжейлі длелденіп біте алмай келеді. Егер тртінші сынып оушыларына «Екі трлі маыналы сз бірігіп, шінші бір жаа маыналы сз пайда болады» деген ереже берілсе, онда тоыз жасар бала кез келген екі сз тіркесіп келген жадайда оларды біріккен сзге есеп етіп осып жаза беріп, ате тсінікке рынады. Ал, е бастапы тсінік дрыс, айын болуы тиіс. йтпесе оушыны не ате, не жаса ан тсінігін айталап жндеп алу те иына тседі. Сол себепті жас балаларды жасатыа кезіктірмей, олара біріккен сзден ддамалы жо, танымал мысал крсету, жаздыру жолымен есте сатау арылы тсінік беріледі. Ол шін баылау дісі олданылып, мысала келтірілген біріккен сзді андай-андай сздерден екені талданып крсетіледі. Одан рі мтінмен біріккен сздерді здеріне таптыру тсілі олданылады. Немесе біріккен сздер жасату тапсырмасы орындатылады.

шінші сыныпта берілетін білім клемі, негізінде оулыа ендірілген сздерді ана мегерту принципін станады. Онда да сзді ішкі мніне теориялы жаынан ілмей, тек сырт крінісін танып, алай жазылатынын есте сатауды талап етеді. Сол талапа орай 56 біріккен сз ендірілген. Оларды елу сзі адам, жер, су, жануар, сімдік секілді деректі заттарды аттарын білдіретін – зат есімдер. Алты сз р, лде, бір, еш сздеріні есімдіктермен осылып біріккен сздерді пайда болуына арналан. Мндай біріккен сздерді тсіндіргенде мысалы, «р» жне «кім», «бір» жне «неше» деген екі-екі сз бірігіп, «ркім», «бірнеше» деген жаа сздер жасалан деп айтып, жазылу лгісін крсетіп ана оймай сонымен бірге ондай сздерді есте сатау тапсырылады. йтпесе, олар ай-ай сз таптарынан бірігіп трандыын білімдік жаынан тсіндіруге оушыларды дайындыы жо.

Біріккен сздерді оытанда, ерекше кіл блінетін мселе – оларды жазылу емлесі. Біріккен сздерді жазылу емлесі бойынша бл сыныпта тмендегі трт жадай ескеріледі:

Балалар кітап оыанда не сйлегенде біріккен сздерді сол згеріске тскен алпында айтып дадыланады. Сйтіп балалар мтінді жазылуынша теріс оымай, дыбысталып айтылуын дрыс келтіріп, мнерлеп оуа машытанады.

Бадарламада белгіленген біріккен сздерді жазылу емлесі тмендегідей мселелерді амтиды: жалпы біріккен сздерді осылып, ал, кісі жне жер-су атауларыны бас ріппен жазылатыны, біріккен сздер сыарларыны арасында екі дауысты дыбыс атар келгенде екі трлі жазылатыны (егер жер-су атаулары болса, екі дауысты дыбыс ріптеріні саталып, ал, егер кісі аты болса, біреуіні тсірілетіні, яни естілуі бойынша бір дауысты ріппен жазылатыны) мегертіледі. Бл ережелерді ішінде кісі аты жне жер – су аттарыны бас ріппен жазылатындыы І сынып оушыларына ты мселе емес. Балалара бл ереже бірінші сыныптан-а таныс. Сондытан ол тек жаттыу жмысы стінде айталау есебінде еске тсіріледі. Сонда І сынып шін жаа білім біріккен сз туралы ымды, оны бірге жазылатынын, екі сз аралыында крші келген дауысты дыбыстарды сйлеуде бір дыбыс арылы айтылатынын, ал, бларды жазанда, жер-су атауларында бастапы тбірлері саталып, морфологиялы принциппен жазылатынын, кісі атыны фонетикалы принцип бойынша бір дауыстымен жазылатындыын мегерту ана болып саналады.

Малім мемлекеттік бадарлама мен оулы материалдарын жан-жаты зерттеп, оларды бір-біріне сйкестігін жне не олы, не жетіспейтінін бден анытап алуы тиіс. Содан кейін йретілетін білімні мазмнын жете тсіндіру шін, сабаты оу материалын тілдік фактілермен (лайыты мысалдармен) байытып оыту дістері ойластырылады.

Біріккен сз таырыбынан І сыныпта берілетін білім мазмны мен клемі бадарламада алай белгіленгенін ілгеріде сз еттік. Енді осы сыныпты аза тілі оулыындаы біріккен сздер маыналарына арай саралаанымызда тмендегідей млімет алынды. Оулыта «Кейбір сздер екі тбірден ралады. Екі тбірден жасалан сз біріккен сз деп аталады. Біріккен сзді райтын тбірлер бірігіп жазылады: кктан, итмрын», - деген ереже берілген.(74-бет) Сонымен атар біріккен сздерді мтіннен табу, оларды тауып астын сызу, біріккен сздерді оып, маынасын тсіндіру, жазылуы мен айтылуындаы айырмашылытарды тсіндіруге байланысты жаттыулар берілген.(76-77б.) Біріккен сздер бойынша материалды мегертуге байланысты оулыта он трт трлі жаттыулар берілген.

Оушылара біріккен сзбен аталатын здері білетін а, с, шп аттарын жазу, немесе таныс бірнеше сз беріледі де, соларды жаа маына беретіндей етіп екі-екі сзді біріктіру тапсырмасы орындатылады. Немесе оушылара бірнеше жеке сздер беріліп, сол сздерді райсысына біріккен сз райтын жаа сз осып, белгілі бір таырыпта шаын шыарма жазу тапсырылады. Кптеген жаттыу жмыстарын орындау кезінде, сз жо, бадарлама белгілеген ережеге сйкес лденеше жаа біріккен сздер туындап, саба материалы кеейе тседі.

«ос сздер» таырыбын ткенде І сынып оушылары ос сздерді анытамаларын мегеріп, оларды жазылу емлесімен жне ш трлі жасалу жолымен: бір сзді айталануы, екі трлі сзді осарлануы жне кшейтпе буын арылы жасалуымен танысады. Оларды дефис арылы блек жазылатын емлесі йретіледі. ос сздерді бір сз сияты бір тйдек екпінмен ттас оылатыны, айтылатыны байату, баылату, жаттытыру дістерімен мегеріледі.

Малімдер саба материалын здері байытып, ос сздерді атыстырып крнекі ралдар, карточкалар жасап пайдаланан тиімді. Бл оулы материалын байытып, оушыларды танымын кеейтеді. Бастауыш сынып бадарлама сзді тек формасын білдіруді ана емес, маыналы белгісін танытуды масат етеді. Осыан орай сабата ос сздерді семантикалы, лексикалы мндерін ашып крсетілуі керек. Мны брі оушыларды сздік орын байытады, тіл байлыын арттырады, логикалы ойлауы мен дниетанымын жетілдіреді.

Жаа бадарлама бойынша ысаран сздер таырыбы тртінші сыныпта оытылады. Бадарлама сзді бірінші ріптерінен бірінші сзді басы буынынан келесі сздерді бас ріптерінен, сздерді басы буындарынан жасалатын трлерін тануды жне оларды жазылу емлесін йретуді талап етеді.

ысаран сздерді ткенде, дістемелік жаынан ескерілетін кейбір мселелер мыналар.

Біріншіден, оушылара сзді ысартып олдануды артышылыын аарту керек. Ол шін сзді толы жазуа оны оуа кп уаыт кететіні ысаран сзді жазуды, оуды жеілдігімен салыстырылады.

Екіншіден, ысаран сздерді бас ріптерден жасалатын трлерін ріп аттарымен айтып, оытып жаттытыру арылы практикалы дады беріледі.

шіншіден, бас ріппен жазылатын жне кіші ріптермен жазылатын сзді бірінші ріптерінен ысаран сздерді емлесін тсіндіру шін жаттыу жмыстары орындатылады, мндай сздер оушыларды сздіктеріне жаздырылады рі жаттатылады.

Тртіншіден, ысаран сздерді маыналарын дрыс тыру шін оларды толы трін айтызып, жазызып білім бекіту жмысы іске асырылады. Толы сздерден ысаран сздер жасатып дадыландыран дрыс.

Негізгі дебиеттер:31, 37, 41, 45

Таырып 11. Тіл дамыту жне байланыстырып сйлеуге йрету дістемесі

Дріс жоспары:

1.Тіл дамытуды масат-міндеттері.

2.Сйлеу туралы ым жне оны дамыту.

3.Сздікпен жмыс жасау дістемесі.

4.Байланыстырып сйлеу жне оны дамыту міндеттері.

5. Байланыстырып сйлеуге йрету жмыстары.

6. Балаларды тіліне ойылатын талаптар.

 

Бастауыш мектептерде жргізілетін тіл дамыту жмысы негізінен мынадай масаттарды кздейді:

1) оушыларды байаышты ойлау абілеттері мен тілін, дниетанымын дамыту, р нрсені салыстыра талдап, салыстыру негізінде з беттерімен орытынды шыара білуге йрету;

2) оушылара аза деби тілі нормасына сай, з сезімін, ойын дрыс жазып бере алатындай дадылар, біліктер алыптастыру;

3) оушыларды ана тілін сюге, оны алтын орын, тамаша сырлы, кркем де нзік соз байлыын олдана білуге жне оны сезініп, рметтей білуге трбиелеу;

4) аза тіл ылыми табысы негізінде оушыларды жазу тілін дамытуа септігі тиетін мазмндама мен шыарма жмыстарыны оай да тиімді трлерін іріктеп алып сыну;

5) шыарма мен мазмндама мтіндері арылы балаларды з Отанына берілген шын патриот, бір-біріне досты, туысанды рухта, бауыласты сезімге, оамымыза саналы да белсенді ызмет ете білуге трбиелеу.

Бл жмыстара ойылатын методикалы талаптарды бастылары:

1) Берілген таырыпты ашып крсете білу, оушы озіні жинаан материалын берілген таырыптаы негізгі ойды крсететіндей етіп іріктеуі ажет.

2) Жазылан жмысты мазмнды болуы, балаларды жазан мазмндамалары мен шыармалары орфографиялы, пунктауциялы жаынан ана емес, мазмны жаынан да, ойды реін білдіруі, сйлемдерді арасындаы байланыстарды дрыстыы т.б. жатарынан да баалануа тиіс.

3) Оушы материалды ешбір айшылысыз, белгілі бір ретпен, жйелі трде баяндауа тиіс, яни алдын ала синтездеу жмысы дрыс йымдастырылып, саналы трде ткізілуі ажет. Оушы уелі не жнінде, одан кейін нені айтатынын толы синтездеп, жоспар жобасын жасап алады. Сз, сйлем алдырып кетіп, ойды крт зіліп, байланыссыз алуынан са болан жн.

4) Оушылар айтайын деген ойын длме-дл, аны білдіретіндей етіп, сздерді, материалды ішіндегі негізгілерін тадап олдануа тиіс (мысалы, III сынып оушысы "Мншк" мтіні бойынша мазмндама жазанда, "жауды жабырша жаудыран оы" деген тіркесті сол алыпында беруге тырысып, "жауды тамаша жаудыран оы" деп жазан.) Мндай ателерге жол бермеу шін, сз іріктеу, сйлем растыру т.б. мтінді анализдеу, синтездеу жмысына дрыс мн берген жон.

5) Басы арты сз олдану, ыстырма сз олдану, бір сзді бірнеше рет айталануы сияты кемшіліктерге жол бермеу шарасы жасалуа тиіс (Мысалы, "ар ери бастасымен, ызалдатар шыа бастады", "Кн жауды, кн жауан со, жер су болды", "араны арны ашты. Сосын ол тама іздеді. Сосын ара келіп онды").

6) Оушы жазба жмысында сйлемдерді белгілі бір формада арастыратын болсын, яни бір сйлем ткен шата, екінші сйлем келер шата трмасын ("Мен тауа бардым. Кн ысты болады").

7) Жергілікті ауызекі сйлеуде олданылатын сздерді жазуда олдануа дадыланбау керек ("Там тбесін ар басып алды"; "Жейдесі су болды", "Азанда блдірген теруге кетті").

8) Жазба жмыстарын жетілдіре білу дадыларын оушылар міндетті трде мегерген болуа тиіс, яни жазба жмыстарыны орфографиялы, пунктуациялы, лексикалы ателерін оушы мият арап, тексеріп шыатын болсын. Мнда тіпті кейбір ате растырылан сйлемдерді жндеуге де жол беріледі.

Оушыларды байланыстырып сйлеуге йретуде е маызды орын алатын – сздік жмысы. йткені наты заттар мен былыстар да, абстрактылы ымдар да сз арылы белгіленеді, сезім мен ниет те сз арылы білдіріледі. Сондытан оушылара жаа сздер йрету, йренген сздеріні маынасын мегерту, кркем шыармалардаы бейнелі сз тіркестерімен таныстыру жне оны барлыын баланы активті сзіне айналдыру маызды да крделі, жауапты жмыс болып табылады. Мнда, яни сздік жргізу барысында сіресе синонимдер, антонимдер, кп маыналы сздер мен анатты сздерге кіл аударылады. Бл айтыланнан I—Ш сынып оушыларына «синонимін, антонимін тап, анатты сздер ра...» сияты трде, терминдерді колдана отырып тапсырма беріледі екен деген ым тумауа тиіс. Бл терминдер малімдер шін ана аталып отыр: ал оушылар «мны таы алай атауа болар еді? Осыны орнына таы кандай сз ойып айта алар едік? Мны арама-арсы маынасын кандай сз арылы айтамыз?» т. б. тсілдер арылы бір маынаны білдіру шін бірнеше сз іздейді немесе оны арсы маынасын білдіретін сздерді табады. Мнан былайы терминдер жнінде де осы пікір есте боланы дрыс.

Сздік жргізу барысында маынасы жаын сздерді бір топа біріктіру, синонимдерді маынасыны кшею немесе кему барысына арай реттеу, бір сзге синоним табу; антоним сздерді жптап жазу (берілген сздерден), антонимні бір сыарын табу, сйлемді бірнеше трге ауыстыру; берілген сздер бойынша сйлем, текст растыру, т. с. с. жмыстар жргізіледі.

Тілді синтаксистік негізі сз тіркесі мен сйлем болып табылады. Сз тіркесі аяталан ойды білдірмейді, біра сол ойа атысты ымды жасайды; сз тіркесінде баыныы сз, басыы сз болады: ашы аспан (иысу), сабаа барды (мегеру), т. б. Сз тіркесі де сз сияты заттарды, оны сын-сипатын жне имыл-озалыстарын білдіреді. Сйлеу барысында алуан трлі сз тіркесі пайлаланылады. Сйтіп, сз тіркесі ойды алыптасу процесін крсетеді. Ендеше, балаларды байланыстырып сйлеуге йрету барысында оларды сз тіркесін де мегеретіні сзсіз. Біра мнда да балалара «сз тіркесі», «баыныы, басыы сз», «иысу,мегеру», т. б терминдерді айтуды ажеті жок. Олар тек практикалы трыда ана йретіледі, яни сйлемні рамындаы сздерді малім байланыстыру жолдарына арай топтап алып, балаларды зейінін р топтаы сздерге аудара отырып, сол сздермен трлі жмыстар йымдастырады. Бл жмыстар, балаларды сйлемдегі сздерді топтай білуге йретуді зі ой бліктерімен жмыс жасау болып табылады.

Оушылар оыан материалдарыны мазмнын дрыс абылдап ондаы негізгі ойды жасы ыну шін, оу сабатарында алуан трлі жмыстар йымдастырылады. Мндай жмыстар оылатын материалдарды сипатына, оушыларды жасына, дайындытарына, білімі мен дадылану дрежесіне байланысты іріктеледі. Окушылар мтінді дрыс абылдау шін негізінен мынадай жмыстар жрізіледі:

1. Мтінді абылдауа оушыларды психологияды дайындау.

2. Мтінге байланысты сздік жмысын жргізу.

3. Шыарманы оу.

4. Оыан шыарманы мазмнын айту.

5. Шыарманы жоспарын жасау.

6. Мтінні мазмны бойынша жргізілетін шыармашылы жмыстар.

Мтінді абылдауа оушыларды психологиялы дайындау.

Кркем шыарма жазушыны сзі арылы абылданады. Шыарманы окыан кезде оушыда елес (адамдарды портреті, табиат картинасы, ондаы окиалар т.б) туады. Бл оушыны сезімін де озайды. Балалар ояннан орыан асыр туралы оыанда кледі. Бомба тсіп: "-Ей, тілсіз жануарлар. Мені де, сені де балапанынан айыран ара жрек жауыздар..." деген сздерді оыанда, кздеріне жас келеді. Осы ішкі крініс айындала тсу шін, оушыны санасында осы бейне аны жасалу шін шыарманы оымас брын оушылармен алдын ала дайынды жмысы жргізіледі. Бл кбіне гіме трінде йымдастырылады. Дайындык гіме оыалы тран шыармадаы оиаа сас, балаларды з мірінде болан оиаларды еске тсіру сияты тсілдермен ткізіледі.

Мысалы, М.уезовты ататы "Абай жолы" романынан кішкене балаларды тсінігіне сай келетіндей етіп, ыскартылып алынан Абайды балалы шаын крсететін зінді оулыта "Блдірген тере баранда" таырыбы арылы беріледі. Осы мтінді оуа дайындау барысында малім балалара блдіргенні андай трлерін білетіндерін айтызып, оны алай сетіні, балаларды блдірген теріп крген-крмегендері жнінде гіме ткізеді. Осылайша, алдын ала гіме жргізілгеннен кейін, "Блдірген тере баранда" шыармасыны мамнын білуге оушыларды ынтасы артып, оны тереірек ынуларына жне гімеден молыра сер алуына жадай жасалады.

Алдын ала жргізілген гімеде малімні оылатын мтінде кездесетін жаа сздер мен иын ымдарды тсіндіруді мытпааны жн. гімені ішіндегі тсініксіз сздерді мн-маынасын біліп алмайынша, оны оыанда мазмнын у балалара те иына соады. Ал оулытарда рбір гімедегі осы тсініксіз болады-ау деген создерді барлыын теріп алып, мтіндерді аяына сздік ретінде бере беруге болмайды.

Сонымен шыарманы оуа дайындау жмысы, біріншіден, балаларды оылатын гімені мазмны мен ондаы кейіпкерлерді ісін саналы тсіне білуге дайындау, екіншіден, оылатын гімені мазмнына ызытыру, шіншіден, ондаы тсініксіз сздер мен ымдарды тсіндіру масатында жргізіледі. Дайынды жмысыны да кздейтін тпкі масаты — балалара шыарманы толы та саналы абылдауа ммкіндік туызу. Дайынды жмысында андай діс-тсілдер олдануа болады:

а) Оушыларды здеріне гіме айтызу. Кейбір шыармаларды оуа дайындау барысында балалара здеріні басынан кешірген немесе естіп, кріп, оып білген оиалары жнінде гіме айтызылады. Мндай гіме балаларды ойы мен сезімін озауа жрдем етеді. Мысалы, .Мстафинні "ырман стіндегі ту" гімесін оуа дайындалуда егін жинау, асты тасу жмыстарында балаларды болан-болмаандары аныталып, гімеге тартылады.

С.Мановты "Се стінде" гімесін оымас брын жазытрым зендерде се жру оиасы туралы гімелеуге болады.

)Малімні гімесі. Кейбір жадайларда, егер оылатын материалды тсінуге ажетті деректерді балалар білмейтін болса, малімні зі кіріспе гіме айтып береді. Мысалы, "Сырым батыр", "Тарас Шевченко" мтіндерін оымас брын бл мтіндердегі оиа ай кезде боланын Сырым батырды немесе Тарас Шевченконы кімдер екенін айтып, тсінік беру керек.

Мнда балалар малімні гімесін тындай отырып, шыарманы оуа кмартатындай, оыанша асыатындай жадайда боланда ана дайынды гімені талапа толы сай ткені деуге болады.

б) жымдасан трде гіме айту. Біреу білмегенді біреу біледі. Жеке оушыдан грі сыныптаы барлы оушыны білетіні кп болады. Сондытан кейбір жадайда оылатын материала кажетті малмат жымды трде айтылатын гіме йымдастыру арылы аныталады. Мнда балалар з беттерімен біреулері екіншілеріні айтанын тзетеді, толытырады.