Орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі. 9 страница
гімені барысында брын оылып ткен материалдардаы деректерді немесе балалара баса кітаптардан, кнделікті тжірибелерінен белгілі деректерді пайдаланан тиімді. Мысалы, Б.Майлинні III сыныптаы "Клпаш" гімесін оуа дайындалуда II сыныпта оылып ткен, осы шыарманы басы блімдерінде гімеленген оиалар еске тсіріледі.
в) Экскурсияда байаандарын пайдалану. Оушыларды гімесі болсын, малімні гімесі болсын — ай-айысысын да балаларды экскурсияда кргендерімен байланыстыру те тиімді нтиже береді. Бл айтыланнан бір гімені немесе ленді оыр алдында арнайы экскурсия йымдастыру керек деген ой тумаса тиіс. Біра, малім жыл бойы тетін материалдарды ай кездерде тетінін жоспарлап аланнан кейін, балалара табиат тану материалдарына байланысты шыарма жаздыру шін материал жинату масатында алуан трлі экскурсиялар йымдастырады. Осы экскурсиядан крген-білгендерін оушылара оулыктаы шыармалармен танысу жмыстарында пайдалануды йретуді пайдасы мол. Мысалы, кейбір малімдер балаларды кктемні бас кезінде зенге (жаын жерде зен, кл бар жерлерде) экскурсия йымдастырып, сені тсуін баылатады. Осы экскурсияны материалы "Се стінде" (С.Манов). гімесін оыанда пайдаланылады. Немесе кзде оушылара айналадаы згерістерді байату шін егістікке, ырмана т.б. жерлерге экскурсия йымдастырылады. Мндай экскурсияны материалдарын оулытаы табиат кріністерін суреттеген шыармаларды оыанда пайдалануа болады.
г) Суреттерді арау. Шыарманы мазмнына сай суреттер берілсе, олар оуа дайынды кезінде пайдаланылады. Мысалы, табиатты бейнелейтін суреттерді шыарманы оымас брын олдануа болады. С.Муленовты "ыс келбеті" леін оымас брын, тіл дамытуа арналан суреттерді ішінен "ысы ойын", "ыс" таырыптарына берілген суреттерді крсетуге болар еді. Немесе оыалы отыран гімені мазмнына сай келетін суреттерді пайдалану (мысалы. М.уезовты "Блдірген тере баранда" гімесін оуа дайынды кезінде Молдахмет Кененбаеваты "ашаан уу" картинасын крсетуге болар еді). Жекелеген портреттер, суреттер де пайдалануа болады. З.Иманбаевты "Мысалдарын"оымас брын маса мен гізді, асыр мен кірпіні т.б. суреттерін олданан тиімді. Мнда есте болатын нрсе — окулыта берілген суреттерді алдын ала крсетіп, оылатын материалдарды мазмнын айтып коюа болмайды. йткені ол суреттер материал оылып шыан со немесе оны оу барысында материалды мазмны жніндегі тсінікті тередете тсу шін берілді.
д) Сратар ою. Оуа дайындык кезінде сра ою тсіліні андай жадайда тиімді болатыны алдын ала ойластырылады. Егер оушылара дауыстап оылатын шыарманы алдында бірнеше сра берілсе, ал олар осы сратара материалды бірінші оыанда жауап дайындауа тиіс болса, мндай жадайда балаларды кілі аладайды да, шыарманы ойдаыдай сері болмайды. Сондытан дауыстап оылатын шыарманы оуа дайынды кезінде алдын ала сра беруді ажеті жо.
Мтінге байланысты йымдастырылатын сздік жмысы. Оу сабатарында сздік жмысына дейі кезе блінбейді. Алайда сздік жмысы сабаты н бойынан орын алады. Мтінді дрыс абылдау шін сздік жмысын жргізбейінше масата жету ммкін емес. Мысалы, біратар оушылар вокзал, перрон, метро, эксковатор т.с. сздерді тсіндірмесе, ішінде осы сздер кездесетін маалаларды дрыс абылдай алмайды, оларда елес тумайды.
Мтінде кездесетін тсініксіз сздер мен ымдарды тсіндіру ш кезеде жргізіледі:
1) мтінді оуа дайынды кезеінде;
2) шыарманы оу барысында;
3) оып боланнан кейін.
Мтінді оуа дайынды кезінде шыарманы мазмнын ынуа иынды келтіретін сздер тсіндіріледі. Кейбір сздерді маынасы контекске арай зінен-зі тсінікті болатынын ескеру ажет жне оымас брын кп сздер мен ымдарды тсіндіре бергенімен, мытылып алады да, оан айта оралу керек болады.
Шыарманы оу барысында екі-ш сзбен ысаша ана тсіндірілетін сздер немесе синоним арылы тсіндірілетін сздер іріктеліп алынады. Мысалы, І сыныпта "Блдірген тере баранда" гімесін оыанда алаызып - аладап, аршадай —кішкентай т.б. Алайда оу барысында сз маынасын тсіндіруді те байампаздыпен жргізу талабы ойылады. йткені оып келе жатан материалды зіп тастап, сзді тсіндіруге кірісу — оушыны зейінін аладатып, мтінге деген ынтасы мен ызыуын тежейді де, балаларды біратары онан рі оылан материалды тыдамайды. Сондытан мтінді оу барысында сз маынасын тсіндіруге уес болмаан жн.
Ал ле оу барысында иын сздер млде тсіндірілмейді. йткені лені ыраы, дауыс мнері бзылып, тындаушыа сері азаяды.
Сздерді шыарманы мазмнын балалар лде де тереірек ыну шін немесе оушыларды сздік орын молайту масатында тсіндіру ажет болады. Мндай сздер шыарма оыланнан кейін, яни шыарманы мазмнын талдау барысында тсіндіріледі (мысалы, К.Табейді «Ол аын болар ма еді?» гімесіндегі «мірін жалау еткен, «Амангелді батырымдаы « «обар ниет-ара ниетті т.б.).
Оушыларды ойын, тілін дамытуда синоним сздерді пайдалануа йрету жмыстарыны ролі кшті. Ол шін мтінді оуа дайындалу жмыстары кезінде тмендегі жадайлар арастырыла
1. Мтінде синоним сздер бар ма, болса, оларды маыналарын алай ындыру керек, балалар жауаптарында ол сздерді олдану шін, андай сраулар ою ажет — осыларды анытайды.
2. Егер мтінде синоним сздер болмаса, ал малім балалара синоним сздерді білдіргісі келсе, оны алай йымдастыран жн: оу барысында сзді синонимін айтып тсіндіре ме, орытынды гімеде кірістіре ме, сурет арылы ма, гімелесу барысында ма — осыларды карастырады.
Сйтіп, малім мтінді оуа дайындалу кезінде, біріншіден, мтінді дрыс абылдауа ажетті сздерді, екіншіден, оу барысында оушылара маынасы ындырлатын сздерді, шіншіден, оушыларды актив сздігіне енгізілуге тиісті сздерді іріктеп алады.
Сздік жмысын жргізгенде малімні есінде болатын жадай — сздік жмысын балаларды з мірімен, наты елестерімен байланыстыру. Ол шін оу барысында жаа сз кездескенде оушыларда осы сзбен байланысты андай елестер барын ашуа тырысу керек. Егер ондай елестер жо жне жеткіліксіз болса, малім затты немесе оны суретін крсетеді, оан аны сипаттама береді. Психологтарды айтуынша, сздік жмысыны дістемесіндегі басты талап — сз бен балалар санасындаы бейнені, елесті трлі жолдармен немі штастыра отыру. йткені сз бала санасында наты елесті жеткілікті орынсыз пайда болмайды.
Сздерді маынасын ашып тсіндіру тсілдері алуан трлі. Оны ішіндегі бастылары:
І.Затты табии жадайда баылау немесе оны сыныпта крсету, экскурсия йымдастыру.
2.3атты зін немесе суретін, трлі картинкалар крсету арылы сздерді маынасын ашып тсіндіру.
З.Синоним сздер олдану: "андай сздермен ауыстыруа болар еді? Басаша алай айтар едік?" сияты сраулар ою арылы синоним табуа оушыларды здерін атыстырып отыру.
4.Сзді кейде морфологиялы рамына арай талдау арылы тсіндірген де пайдалы. Мысалы, тетелестері сзіні тбірі айсы? т.б.
5.Сздерге анытама беру арылы жиі тсіндіріледі: шидем - ой жнінен тоылан сырт киім т.с.
б.Абстракциялы ымдарды тсіндіру шін трмыстан мысалдар келтіру, деректер келтіріп, гіме айту. Мысалы, батырлы, аморлы, айы, адамгершілік т.с.с. сздерді маынасы осы тсілмен тсіндіріледі.
7.Сз маынасын тсіндіруде техникалы ралдар олдануды біраз пайдасы бар. Біра мнда диафильмдерді бастан-ая крсетуді ажеті жо, зінді ана алу керек.
Мтінді дрыс абылдауа байланысты жргізілетін жмысты шінші трі — шыарманы оу- Мнда кпшілік малім шыарманы мазмны крделі, клемі за болмаса, оны уелі зі дауыстап оып шыады немесе балалара оытады. Осыан орай, шыарманы алдымен ттас оыан дрыс па, лде бліп-бліп оыан дрыс па деген срак, туады.
Шыарма бірінші рет оыланда оушылар ондаы кейіпкерлерді істерімен танысуа тиіс. Егер блініп оылса, балалара оны мазмнын тсіну оай болмайды. Сондытан шыарма алаш рет ттас оыланы жасы. Шыарманы мазмнын бір оыанда-а тындаушыларды ккейіне ондырып санасына жеткізу шін, ол наышына келтіре, мнерлеп, дрыс ои алатын балаа оытады. Біра сіресе ыраы иын немесе жолдары за, бала демі жетікіремейтін лендер, кркем фразалар мен сз рнектері кездесетін шыармаларды малімні зі оыаны жн. Мысалы, .Трманжановты «арлыаш» леін талапа сай, серлі де аянышты нмен оып беру балалара оайа тспейді. Кейбір оуа жеіл ыса зінділер мен маала стилімен жазылан шаын гімелерді шамалылау оитын оушылара оытуа болады. Ондай материалды оу арылы балалар оу дадысына тселеді, келе-келе мнерлеп оитын болады.
Мтінді оушылара бліп оытанда оны кез келген жерден збей, р блімді, белгілі бір аяталан ойды білдіретін блімдерін, кезекпен бірнеше бала оыаны жн.
Шыарманы бір рет ттас оып шыанда балаларда жалпы ым ана алыптасады, енді осы ттас абылдаудан бірте-бірте оны жеке бліктерін талдауа кшу ажет. Біра айталап оуа кіріспес брын оушыларды мтінді алашы абылдау дрежесін тексеріп алан дрыс.
8-таырып. Бастауыш сыныптарда сз таптарын оыту жйесі (зат есім, сан есім, сын есім)
Дріс жоспары:
1.Бастауыш сыныптарда сз таптарын танытуды ерекшеліктері.
2.Зат есімді оыту дістемесі.
3.Сын есімді оыту ерекшелігі.
4.Сан есімді оыту дістемесі.
5.Етістікті оыту жолдары.
1. Бастауыш сыныптарда сз таптарын танытуды ерекшеліктері
Бастауыш сыныпта оушылар сз таптарын мынадай бес белгісі бойынша таниды:
1. Сзді мнін, затты аты, имылы, саны, сыны туралы т.б. маынасын ынады.
2. Сзді андай сратара жауап беретіндігін айырады.
3. Сзді алайша згеретінін, андай категориясы бар екендігін таниды.
4. Сз сйлемде андай мше болып, андай синтаксистік ызмет атаратынын тсінеді.
5. Сзді зіне тн андай жалауы болатынын, оларды кбіне кп-кп алай жасалатындыын ынады.
2. Зат есімді оыту дістемесі
Зат есімді оытанда оушыларды оны зіні сйлеу тілінде орынды пайдаланып, емлелік жаынан дрыс жазуа йрету масаты кзделеді.
Бірінші сыныпта – «Зат есім» термині аталмай, тек ана затты атын білдіретін сздер жнінде жалпы тсінік беріледі. Оушылар зат деген, затты аты деген ымдарды тсінеді. Крнекілік элементтері кеінен олданылады Ммкін болса, затты зі крсетіледі. Мынау не? деген сра тиісті затты крсете трып ойылады да, балалар заттарды атын атайды. Крнекілік затты трден бейнелі трге-суретке ауысады. Мны балаларды эстетикалы таламын трбиелеу жолында маызды рал екенін ескеріп, суретті заттан айнытпай салуа бар нерін жмсайды. Малімнен лгі алан оушылар сурет салуа деттенеді.
Бірінші сыныпта зат таныту, оны атын білдіру жмысыны алашы кезеінде «не» деген сраа жауап беретін сзді затты атын білдіретін сз деп танытылады. Осылайша зат танытуда сраты ерекше мні барлыы аартылады. Бдан кейін 1 – сынып аза тілі оулыын пайдалануа ауысып, оны таырыпа арналан бетіндегі Кім? Не? сратарын, олара лайы салынан суреттерді (заттарды) атын білдіретін сздерді оытан жн. Соан орай р суретке бл Кім? Мынау Не? сратарын ою жолымен Домбырашы, Ашы, Палуан – адам ымын, ал Тырна, Борсы. лан — жан-жануарлар атын білдіретін сз екені тсіндіріледі.
3. Сын есімді оыту ерекшелігі
Сын есім — тілімізде зат есімнен кейінгі кп шырасатын сздерді лексика — грамматикалы атары. Сын есімні семантикалы негізі затты сынды ымын білдіреді. Грамматикалы категория ретінде сын есім зіні лексикалы маынасы бойынша затты р алуан сапа белгілерін крсетеді. Сын есімдер морфологиялы рамы жнінен негізгі жне туынды тбір болып блінеді. Туынды сын есімдер сын есімнен, зат есімнен, ішінара етістік сздерден жрна арылы жасалады. Блармен атар крделі сын есімдер де кездеседі. Сын есімдер андай рамда болса да затты сырты, ішкі сапа-асиет белгілерін жан-жаты анытап, рнектеп, оан слулы сымбат бітіреді. Тілімізде сын есім сзді кп болуы айтайын деген ойды ажарлы етуге ммкіндік береді. Сын есімні осындай маыздылыына арай ол мектепте бірінші сыныптан бастап оытылады.
4.Сан есімді оыту дістемесі
оршаан заттарды, затты атауларды санды ымын, сан млшерін таныту процесінде балаларды ойлау абілеті жетілдіріледі. Оушылар заттар арасындаы сан — млшерлік атынастарды айырып, зат пен сан атаулыларыны байланыстылыын тсінеді. Балалар сан есімді оу арылы здері кнделікті мірде кріп, стап, пайдаланып жрген заттарды, есебін, сол сандар арасындаы маыналы атынастарды табады. Зат саны, затты санды мні сра ою арылы аныталатынын ынады. Сан есімдерге, кбінесе анша? Неше? Нешінші? деген сратарды ойылатынын біліп, олара сра ою тсілін йренеді. Сан есімдерді жазу емлесін де практикалы жолмен мегертеді.
Бадарлама бойынша сан есім таырыбы бастауыш сыныптарды брінде де оытылады. Бірінші сыныпта затты санын білдіретін сздер деп аталып, ал, II—I сыныптарда грамматикалы термині бойынша «Сан есім» сз табы ретінде арастырылады.
Етістікті оыту ерекшелігі
Етістік — семантикалы мні жнінен тіліміздегі бай сз табыны бірі. Ол — имыл процесін білдіреді. Бастауыш мектеп клемінде имыл процесі деген ым жалпылы, жинатылы маынада алынады. йтпесе, етістік білдіретін имыл процесіні мні р алуан. Мселен, адамны ебек рекетін (ааш кесу, тас ашау,) адамны озалысын (ебектеу, жру), сезім кйін (есту, кру), ойлау процесін (ойлау, білу), трліше табии жай-кйді (отыру, йытау, клу) білдіреді. Біра бастауыш кластарда етістік осыншалыты ке жне р талап мні бойынша зерттелмейді. Тек кана затты имылын, ісін білдіреді деп жина малмат беріледі.
Бастауыш сыныптарда етістік тым арапайым трде тіледі. Сонда да, бл таырыпты оытылуына бадарлама ерекше талап ояды. Оушылар етістік туралы йренген ережелерді айтып берумен бірге, етістік сздерді, оны формаларын з сзінде, жазуда еркін олдана алатын болуы тиіс. Етістік атыстырып сз тіркесін ру, сйлем растыру дадысын мегеріп, етістік сздерді атесіз жаза білуі керек.
Негізгі дебиеттер: 3, 4, 7, 8, 9, 18, 19, 20.
13-таырып. Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын оыту технологиясы
Дріс жоспары:
1.Жай сйлем туралы ым алыптастыру дістемесі, жай сйлем жасалуындаы синтаксистік байланыстар.
2.Сйлем мшелерін оыту дістемесі.
3. рмалас сйлемді оыту дістемесі.
Бастауыш мектепте сйлем жне оны трлері мен сйлем мшелерін оытуда ескерілетін лингвистикалы ерекшеліктер мыналар:
1. Тиісті анытамалар оларды басты белгілеріні негізінде берілуі тиіс жне белгілі бір синтаксистік тланы басты белгілерін танытуда бастауыш сыныптан бастап, оны маынасы мен формалы сипаттары сабаты байланыста болатынына оушыны кзін жеткізу керек.
2. рбір затты мазмны мен формасы болады, оларды зара тыыз байланысында ана уа ммкін. Мазмн затты негізгі сапа ерекшелігін белгілейтін жне оны барлы элементтерінде крінетін басты жаы.
Бастауыш мектепте синтаксистік материалдарды оытуды таы бір ерекшелігі – тілді интонациялы былысы мен пунктуациясыны байланыстылыында. Синтаксисті оыту мселелерін зерттеуші-алымдар тыныс белгілері сйлемні грамматикалы, маыналы, пунктуациялы сипаттарыны негізінде ойылатынын айтты.
2.Бастауыш сыныптарда сз тіркесін оыту ерекшелігі
Бастауыш мектепте хабарлы, сраулы, лепті сйлемдерді ткенде бл сйлемдерді маынасы мен интонациялы, пунктуациялы белгілеріні арасында себепті байланыстылы болатынын, сйлемні маынасы оны интонациясына р алуан р беріп, р трлі пунктуацияны ойылуына себеп болатынын оушыа тсіндіріп отыран жн.
Сйлем трлеріні маынасын, интонациясын, тыныс белгілерін танытуда баланы ойдниесін озап, эмоциялы сезімін оятуда оушыны кру анализаторларыны ызметі кріп абылдаудан грі естіп абылдауыны басым болатыны ескеріледі.
Бастауыш сыныпта оушылар сйлемдегі сздерді байланысы туралы практикалы дадылар алады. Бл материалдарды анытауды лингвистикалы ерекшеліктеріне жне жйесіне малімдерді здері де кіл бле бермейді.
Сонымен бастауыш сыныпта синтаксистік материалдарды оытуда:
- оушылара алашы синтаксистік тсінік бергенде тиісті синтаксистік фактілерді семантикалы маынасы мен грамматикалы формасы (морфологиялы формалы белгілері) бірге танытылып, оларды негізінде оушыларды ымына сай анытамалар берілгені дрыс.
- Синтаксисті жне пунктуацияны оытуда тілді дыбысты табиаты интонациямен крінуі тиіс жне ол интонацияны сйлем маынасына баынышты екені ескеріледі.
- Практикалы жмыстарды орындауда оу материалыны синтаксистік фактілерді бір-бірімен жне баса грамматикалы фактілермен салыстыруа ммкіндік туызарлытай р жаты, р сипатты боланы жн.
Бастауыш сыныптарда негізгі таырып — сйлем. Балалар сйлем материалдары арылы дрыс сйлеу, сз формаларын згерту, сйлемдегі сздерді зара байланысын табу жолдарын йренеді, сонымен бірге грамматикалы ымдарды, орфографиялы жне орфоэпиялы дадыларды мегереді. Сйлем тіліміздегі синтаксистік рылымыны негізі айтылатын ойды йытысы болу ызметін атарады. Жеке сздер мен сздерді зара байланысты тіркестері ойды білдіретін сейлемні крылыс материалы ретінде жмсалады. зіні ойын айтып немесе жазып білдіру шін, оушыларды сйлемді саналы трде пайдалана аларлытай білікпен арулануыны ерекше маызы бар.
3.Бастауыш сыныптарда сйлем ымын мегерту
Сйлем туралы ым бірінші сыныпта ліппе кезінде баылау, талдау жне жинатау дістері бойынша практикалы жолмен танытыла бастайды. Бл тста малімні тсінік сзі, практикалы лгісі жетекші роль атарады. Оушылар керсетілген сурет бойынша сйлем рып йренеді. Ол ушін оушыларды заттану абілеті, р затты имыл-ісі, тр-тсі андай болатынын байау баалау сезімі трбиеленеді. Одан рі абстракциялы ойлауды ажет ететін тсілдер олданылып, сйлем ру процесі крделене тседі. Оушылар кластас балалармен байланыстары туралы сйлем ойлайды. Ал, бірнеше ріпті танып, ои алатын дрежеге жетуіне арай балалар кітап оуа ызыып кірісіп кетеді. Бл кезеде тапсырма талаптары бойынша сейлемді тану, сйлемде неше сз бар екенін айыру жмыстары, сйлемді ажыратып оу, сйлем біткен сайын дауыс кідірісін жасау талаптарымен штастырып орындатылады.
Тмендегі кестеде бастауыш мектеп бадарламаларында синтаксис материалдары аншылты амтылан, саат клемі аншалыты берілген- соан кз жгіртуге болады.
2001-2005 оу жылындаы стандарта талдау:
1997-2001 оу жылындаы стандарта талдау:
Негізгі дебиеттер:5, 13, 17, 23.
Таырып 14. Жазба жмыстарын йымдастыру дістемесі
Дріс жоспары:
1.Бастауыш мектепте диктант жргізу
2.Мазмндама мен шыарма жмыстары.
3.Оушыларды диктант, мазмндама мен шыарма жмыстарынан жіберген ателерін тзету жолдары.
Тіл дамыту жмыстарын жргізуде жиі олданылатын жазу жмыстарыны бірі – мазмндама. Мазмндама жаздыру арылы оушылар оыан мтінді абылдап, сол абылдаандарын айта жаыртуа тиіс жне естерінде алан мліметтерді з сздерімен жазып беруге дадыланады, сз тіркесін ру, сйлем рау шеберлігіне жаттыады. Мазмндама жазу арылы біратар сз тіркестері мен сйлемдер, бейнелі сздер оушыны есінде алады, оылан мтінді айта жаырту шін, сздер мен сйлемдерді бір-бірімен байланыстыруа жаттыады