Орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі. 10 страница

Мазмндама жаздыру арылы оушыларды тілдік материалды орынды олдана білуге, жазбаша сйлеуді ерекшелігін, мтінні синтаксистік рылысын мегертуге, е басты айта жасау иялын дамытуа игі ыпал етеді. Осындай білім дадыларын алыптастыруда методистер Бегман Ыса жне Эльмира Оразбаева мазмндаманы мынандай трлерін сынады:

1. Дайын мтін бойынша мазмндама;

2. Сурет бойынша мазмндама;

3. Аяталмаан мтін бойынша мазмндама

Дайын мтін бойынша мазмндаманы зін бірнеше трге блуге болады:

1. Мтінге жуы немесе толы мазмндау;

2. Мтінні мазмнын сатап, біра баяндалу формасын згерту;

3. ысарта баяндау;

4. Толытырып мазмндау.

Шыарма – оушыны туан халыны дебиетінен алан білімін з ойымен, дниетанымды кзарасымен еркін штастыра отырып, баяндайтын шыармашылы тл ебегі. Оушыны кркем шыарманы зіндік ой-пікірі, кзарасы трысында тере талдап пайымдауы, кркем тілмен серлі, жйелі баяндалуы талап етіледі.

Оушы тапсырманы зі орындауы керек. Оушыны ойланып, наты нтижеге жетуін адаалау – малімні басты міндеті. Жазба жмысынан оушыны ой рісі, білімі, сауаты крініп отырады. Ауызша жауапта оушы білімін толы крсете алмауы ммкін, ал жазба жмысты ішіндегі е бір толыанды, оушы біліміні нтижесін толы тексеруге ммкіндік беретіні шыарма жмысы.

Шыарма трлеріне келетін болса, олар: еркін шыарма, оушыны іс-рекетіне байланысты шыарма, нер саласына байланысты шыарма, сурет, фильм (диафильм), экскурсия бойынша шыарма, оыан, естіген гімелеріне байланысты шыармалар.

Шыарма жазуа ойылатын негізгі талаптар:

1. Таырыпты толы аша білу;

2. Арты баяндау, ажетсіз длелдемелер мен кпсзділікке жол бермеу;

3. Шыармада сз болан жайды оушыны басалара тсінікті болатындай орамды тілмен, аз сзге кп маына сыйыза баяндауы;

4. Шыарманы блімдеріні негізгі ой арылы шебер байланысуы;

5. Шыармада жазушыны мірбаянына, жазылу тарихына, тарихи оиалара, кейіпкерлерге атысты ателіктер жіберілмеуі керек;

6. Оушыны шыармада сын маалалардан, дебиеттану ебектерінен шаын зінділерді исынымен олдануы, оны тере білімін танытады;

7. Барлы айтылан ойды жинатап, тжырымдап, тиісті орытынды жасай білу.

Диктантты жаздыруа ойылатын талаптар:

Малімні тексті йде алдын-ала таы бір арап шыуы, сіресе, саба жоспарын жасау кезінде аса ажет деп есептеледі. Саба жоспары демекші, диктанта жоспар жасамайтын малімдер де кездеседі. Жасаандары болса, диктантты атын, тетін кнін, айын, сыныпты жазумен ана шектеледі. Е алдымен, мтінді оу кезеінде клдене сз, сра болмауа тиіс. Жазу кезінде бірлі – жарым алып ойан оушы болса, ол малімні ісі. Ал кейде, оушылар тарапынан бір ажетті сра бола алса, жаздырып жатан кезекті сйлемді оушылар тгел жазып біткеннен кейін ойылу керек. Диктант мтінін жаздыру стінде, диктант мтінінен сыртары кездесуі ытимал клдене сздерді клемі, мазмны, шамасы оушылара алдын ала белгілі болуа тиіс. Мтінді жаздыру стінде малім тарапынан оушылара айтылатын ескертпе тріндегі сздерді жиі пайдалануа болмайды. Ерекше бір крделі, иын сйлемдерді жаздыру ретінде ана емес, бар ынта, зейіні диктант мтінін жазуда болып отыранда, апелімде мтін арасына клдене сзді кіруі оушыларды аз да болса, аладатады, зейінін бледі. Екіншіден, зі жазып лгіре алмай отыран кейбір балалар жааыдай сздерді (клдене) ажырата алмай, мтінмен бірге жазып ояды. Мтінді оуда басты талап – тілді орфографиялы задылыын сатау болып табылады.

йрету диктанттарыны маызы. йрету диктанттарыны бір ерекшелігі – оушыларды ойлануа, ізденуге, з ойларын салыстыру дісі бойынша длелдеп айта білуге жне з беттерімен жмыс істей білуге тселдіреді. Бл оушыларды лшындырып, з ісіне деген сенімділігін арттырады. ысасы, йрету диктанттары оушыларды сауатты жазуа ана баулып оймайды, алан білімін сыннан ткізіп, тратандыруа, мнерлеп оу машыын алыптастыруа кп септігін тигізеді.

ріп диктантын жаздыру масаты мен оан ойылатын талаптар. ріп диктантын жаздыру масаты – ана тілін жеткілкті білмейтіндер мен баса лт балаларына аза тіліне тн дыбыстарды айтылуы мен жазылуындаы фонемалы, орфографиялы ерекшеліктерге байланысты оларды бір-бірінен айырмашылытарын жне оларды жаза білуді аншалыты дрежеде мегергендіктерін білу. йткені ріп диктанты барлы жазу жмыстарыны іргетасы.

Буын диктантын жаздыру масаты мен оан ойылатын талаптар. ріп диктантын жазып, рбір дыбыс пен ріпті орфоэпиялы, орфографиялы згешелігін, ндестігі мен састыын салыстыру дісімен саналы трде тсініп, талдауа тселген оушылар шін буын диктантын жазу онша иынды келтірмейді.

Сз диктантын жаздыру масаты мен оан ойылатын талаптар. Сз диктантыны жеіл болатын себебі – ол оушылар мегеріп болан дыбыстар мен буындардан рылады. Мндаы масат – сздерді бір, екі, ш, трт, одан да кп буыннан ралып, белгілі бір ымды білдіретінін дыбыс (ріп) жне буынмен салыстыра отырып тсіндіру. Сз диктантын жаздырар алдында оушыа берілген сзді андай ымды білдіріп, неше буыннан, неше дыбыстан раланын, бірінші буындаы дауыстыны жуан немесе жіішке екенін айындап, ондаы бір дыбысты ріпке айналандаы жазылу емлесін айтып теді. Бл, мысалы, былайша баяндалуа тиіс: кз, ла, лашын, кзілдірік сздері бір, екі, ш, трт буыннан ралан. Кз сзінде 3, кзілдірік сзінде 10 дыбыс (ріп) бар. Трт сз трт трлі маына білдіріп тр. Бл сздерде аза алфавитіне тн , , , , ріптері жо.

Сйлем диктантын жаздыру масаты мен оан ойылатын талаптар. Диктантты бл трі алашыларды брінен де крделі. йткені бл бір, екі, ш, трт, бес, одан да кп сздерден ралып, аяталан ойды білдіреді.Сйлем диктантын жаздырудаы масат – оушылара сйлемні сырты рылымын таныту жне оны рай білуге машытандыру. Малім сйлем диктантын ткізуге кірісер алдында басалара тсіндіретін сйлемні бірінші сзі бас ріппен басталып, сздер бір-бірінен блек жазылатынын, маынасына арай сйлем соына нкте, леп немесе срау белгілеріні бірі ойылатынын, сондай-а аза тіліне тн дыбыстарды (ріптерді) бар-жоын айтады.ріп, буын, сз жне сйлем диктанттарын жаздыру шін тмендегідей дістер пайдаланылады.аза тілі бойынша жргізілетін диктанттар екі топа блінеді: мтіні згертілмеген диктанттар жне мтіні згертілген диктанттар.

Есту диктанты. Емле ережелеріні шегін ажырата отырып, оушыларды есту абілетін арттыруа байланысты орындалады. Есту диктантыны орындалу тсілі екі трлі. Бірінші трі: дауысты, дауыссыз дыбыс ріптеріні, ріптер тіркесіні, тасымалды, сз рамыны жне сз таптарыны жазылу ережесі ауызша тсіндіріледі де, осы мліметке сай дайындалан мтінге оушылар кз жгіртеді. Сонан со бл мтін малім тарапынан жаздырылады. Екінші трі: малім белгілі емлеге сай дайындалан мтінді жаздырады. Жазу стінде белгілі бір емлелерді астын сызып отыруды жктейді. Сонан со диктанттаы емлені оушыларды здері тсіндіріп, атесін здері тзетеді. Белгілі бір емлені тсіндіруге байланысты алынан диктантты мтіні 40-50 сзге, ал арнайы жргізілген диктант мтініні сзі 90-210 сзге дейін болады.

Кру диктанты. Емлені айыра отырып, оушыларды кру абілетін дамыту масатында жргізіледі. Бны да орындалу амалы екі трлі. Бірінші трі: емлеге сай дайындалан мтін оушылара тгелдей оытылады да, оны малім дптерге жаздырады. Содан кейін оушылар жазылан диктантты емлеге сай тсіндіреді. Екінші трі: малім дайындаан мтінді татаа жазады. Емлеге байланысты тсіндіру кезінде татадаы орфограммаларды асты сызылады. Сонан со татадаы мтін шіріледі де, сол мтінді малім оушылара жаздырады.Бл диктант оушыларды кру, есту, есте сатау, затты тану сияты абілеттерін дамыту масатында жргізіледі. Кру диктанты шін ріп, буын, жеке сздер, сондай-а жазылуы иын сздер мен сз тіркестері жне шаын мтіндер, жмбатар, маалдар, жаттауа берілген ледерді де алуа болады. здік диктанты. Диктантты бл тріні де ткенді айталап, тіл стартуда маызы зор. Оушылар тілген материалдара байланысты ріптер мен буындарды, сздер мен сз тіркестерін, сйлемдер мен жатталан ледерді, жмбатар мен жаылтпаштарды естеріне тсіріп, здігінен ойланып отырып жазады. Малім здік диктантты ай кні болатынын, нені айталап келу керектігін оушылара алдын-ала ескертіп ояды. Сонда оушылар йден шала жаттаан ле, жмбаты, жаылтпаштар мен ережелерді пысытап келетін болады.

Шыармашылы диктант. Диктантты бл трі – йрету диктанттарыны ішінде мазмн, рылым, стиль, діс-тсіл жаынан е крделісі, оушыларды ойлау абілетін, сздік орын, білім дегейі мен здігінен жмыс істеудегі шеберліктеріні крсеткіші. Сондытан бл диктант шолу, орытындылау, айталау сабатарында жиі жргізілсе, шкірттер ескерту, баылау диктантттарына сенімді даярлыпен келеді.

Сздік диктанты. Сздік диктанты сабаты кез келген уаытында жазылады. Оан оушыларды жыл бойы мегеруге тиісті термин сздері, омоним, антоним сздері жне жазылуы иын сздер алынады. Тексті клемі 5-10 сзден аспауы керек. Сздік диктантын кру, здік диктанттары ретінде де, малімні ауызша айтуы бойынша да жаздыруа болады. Ол малімні еркінде.

Терме диктанты. Диктантты бл трі кез келген ережеге негізделіп жргізіледі. Малім диктант мтінін оымастан брын андай ережеге кіл аудару керектігін ескертеді. Оушылар мтінді тгел жазбай, малім оып тран мтіннен ркім зіне берілген тапсырмаа лайыты сздер мен сз тіркестерін немесе сйлемдерді теріп жазады.

Ескерту диктанты. Бл диктант клемі, орфографиялы емлеге тн сздік оры жаынан баылау диктантына жаын келеді.Баса диктанттардай тек кеше не бгін ана тілген таырыптарды емес, осы уаыта дейінгі барлы материалдарды тгел амтып, оушыларды баылау диктантына тікелей зірлейді. Сондытан бл диктанта енген мтіндер бірін-бірі айталамай, ткен материалдарды тиянатап, толытыра тсуге тиіс. Ескерту диктантына малім де, оушылар да тиянаты, ыпты да жауапты арауы ажет.

Баылау диктанты. Бл диктант айына бір не рбір лкен таырып, тараудан кейін немесе тосанны соында ткізіледі. Баылау диктанттары оушыларды брын тілген материалдарды андай дрежеде мегергенін жне сауаттылы дегейін анытау масатымен жргізіледі. Диктант шін ІІ сыныпта 18-20 сзден, ІІІ сыныпта 20-30 сзден ралан ыса сюжетті мтін алынады да, клемі жнінен де, мазмны трысынан да біртіндеп крделеніп отырады. Баылау диктанты тмендегіше жргізіледі:

а) зіліс кезін пайдаланып, малім диктант таырыбын, мтін ішінде кездесетін иын сздерді татаа жазып ояды;

) малім диктант мтінін екі рет дауыстап оып, жазылуы иын сздерді татадан арап алу керектігін ескертеді;

б) егер диктант мтіні жеке сздер мен сз тіркестерінен немесе оан негізделген сйлемдерден ралан болса, мндай мтіндерді рбір сзін, сйлемін малім ш рет оиды. Оушылар жазар алдында рбір сзді кіл оя тыдап, ып аланнан кейін ана жазуды сынады. Малім оушыларды тгелдей жазуын адаалап, е баяу жазатын оушы жазып бітісімен, келесі сйлемді оиды. Біра ол жаа сйлем екені айтылмайды.

 

15-таырып. Бастауыш мектепте аза тілі сабатарында білім, білік дадыны есепке алу, тексеру жне баалау.

Дріс жоспары:

1.Оушыларды білімін тексеруді маызы.

2.Оушыларды білім, білік, дадыларын тексеру дістері, жолдары мен трлері.

3.Оушыларды білімін баалау жолдары.

 

1.Оушыларды білімін тексеруді маызы

Оытуды р кезеінде баылауды р трлері олданылады: алдын-ала баылау, аымды баылау, таырыпты баылау, орытынды баылау.

Кез келген таырыпты игеруді нтижелілігі алдыы кезеде игерілген білімдірді клемі мен дегейінен туелді. Егер малімде ондай апараттар болмаса оны оыту процесін тиімді жобалау жне басару ммкіндігі тмендейді. Сонымен атар пн немесе блім бойынша оушыларды білімдерін анытау малімні зіні іс-рекетін дрыс жоспарлауына жне йымдастыруына ммкіндік береді. Аталан міндеттер алдын-ала баылау арылы шешіледі.

Аымды баылау кнделікті жмыста оушыларды білімдеріндегі олылытарды анытау жне алдыы материалдарды игеруін тексеру масатында іске асырылады.

Таырыпты баылау бадарламаны бір блімін ткеннен кейін олданылады. Оны масаты оушыларды білімдерін жйелеу. Баылауды бл трі жйелеу сабатарында олданылады жне оушыларды орытынды баылауа дайындайды.

орытынды баылау тосан, жартыжылды, оу жылы соында ткізіледі.

Баылау формалары: жеке, топты жне фронталды.

 

1. Баылау дістері

Баылау дісі - оыту процесіні тиімділігі, оытуды нтижелілігі туралы мліметтер алу масатымен оыту процесіндегі арама-арсы байланыстарды амтамасыз ететін малім мен оушыларды бірізді зара байланысан рекеттер жйесі. Олар оыту процесі туралы жйелі, толы, жан-жаты, дл жне оперативті апараттарды алуды амтамасыз етуі керек.

Ауызша баылау дістері - гімелесу, оушы гімесі, тсіндіру, мтінді, технологиялы картаны, схеманы оу жне таы басалар. Ауызша баылауды негізі - оушыны монолог тріндегі жауабы немесе сра–жауап формасындаы гімелесу. Аымды ретіндегі ауызша баылау р сабата жеке жне фронталды формаларда йымдастырылуы ммкін. Ауызша жеке баылау барысында малім оушыны білім дегейі туралы толы жнее наты деректтер алады. Ауызша жеке баылауды кемшілігі ретінде бір оушы жауап бергенде баса оушыларды оу белсенділігіні тмендеуін айтуа болады.

Ауызша фронтальды баылау аз клемді оу материалы бойынша бір-бірімен логикалы байланысы бар сратар ретін ажет етеді. детте бл діс ыса уаыт аралыында оу материалдарын айталау жне бекіту шінг олданылады. Фронтальды срауды жеке сраумен салыстыранды артышылытары мен кемшіліктері бар. Оны артышылыы бкіл сыныпты жмысын белсендіруге, аз уаыт ішінде кп оушыларды срауа жадай жасайды, уаытты немдейді. Сонымен атар фронтальды срау барлы оушылара баса оушыны жауабын толытыруа, тзетуге ммкіндік береді. Біра ол оушыны біліміні тередігін, жан-жатылыын тексермейді жне ондай срау барысында оушыны кездейсо стті жауаптары болып алуы ммкін.

 

2. Оушыларды білімін баалау жолдары

1. Оушыларды білімін баалау.

Білімдерді, іскерліктерді жне дадыларды баалау деп оушыларды оларды мегеру дегейлерін оу бадарламаларында крсетілген эталонды кріністермен салыстыруын айтады. Отанды дидактикада Білімдірді, іскерліктерді жне дадыларды баалауды 4-баллда жйесі алыптасан.

«5» - толы мегерген (здік);

«4» - жеткілікті мегерген (жасы);

«3» - жеткіліксіз мегерген (анааттанарлы);

«2» – мегермеген (анааттанарлысыз).

1. Оушыларды білімін тексеруді маызы.

Оушыларды білімді берік жне дрыс мегеруін білу білім, білік жне дадыны тексеру арылы жзеге асады. Тексеру мытудан сатандыру ана ралы емес, білімді берік мегерту ралы да. рбір материал малім тарапынан жасы тсіндіріліп, онан аншама дрыс дады берілгенімен р оушыны білімі, іскерлігі мен дадысы есепке алынбаса, оларды материалды алай мегергені, малім мен оушылар ебегіні барысы, нтижесі белгісіз болады.

лгерімі нашар балаларды баалау кезінде малім те мият боланы жн. Бл мезетте оушыны тек кемшіліктерін ана айтпай, кейбір жетістіктеріне кіл бліп, мадатаан дрыс.

2. Оушыларды білім, білік жне дадыларын тексеруді жаппай срау (фронтальды) жне жеке дара трлері бар.

Фронтальды тексеру немесе жаппай срау бл кптеген оушыларды орындарын отырып сраау – жаа материалды оыту жне оан дайынды кезеінде олдану ке тараан. Ол міндетті трде есте сатауа арналан білімді тексеру шін олданылады.

Фронтальды тексеруді жоспарлай отырып, малім йде оушылара сынылатын сратарды ойластыран жн. Сонымен атар ай оушылардан бгінгі сабата срайтындыын да алдын-ала жоспарлап алу керек. Фронтальды тексеруді жеке дара тексерумен байланыстыран жн. Жекелей тексеру – оушыларды жеке срау – оу материалын толы рі тере мегеруді обьективті крсеткіші. Осындай жолмен тексеру кезінде тілген материалдарды айта жаыртумен бірге грамматикалы былыстарды длелдеу, тсіндіруге де кіл блінеді. р сабата 2,3 оушыны білім, білік жне дадысын жеке-дара тексеру керек. Жекелей тексеру байланыстырып сйлеуге дадыландыру шін де маызды.

3. Фронтальды жне жеке-дара тексеру де жазбаша жне ауызша болуы ммкін. Ауызша срау сабатан сабаа жзеге асырылып отырылады. Жеке дара ауызша тексеру формасына: белгілі ереже бойынша жауап беру, таырып бойынша хабарлама, тілген материал бойынша мысалдар келтіру, сйлемге тсінік беру. Ауызша жаппай тексеруге сигнальды карточкалармен жмыс жатады. Кбінесе сигнальды карточкалар зіндік жмысты тексеру немесе материалды бекіту, сздік жмысын тексеру кезінде олданылады. Оытушы сздерді оиды, оушылар орфограммасы бар карточканы ктереді. Сз рамдарын тексеру кезінде оушылар екі сигнальды карточканы крсетеді: біреуі жрна, жалау; екіншісі тбір.

Сигнальды карточкалар малімге оперативті трыда барлы сыныпты жетістігі жайлы млімет алуа кмектеседі.

Тексеруді жазбаша формасы – бір мезгілде барлы оушыларды амту, малімні сынан сратары бойынша оларды білімдерін тексеру. Біра оушыларды білімі жайлы апарат кешірек аныталады, себебі тексеру жмыстары таырып тілген со жргізіледі.

Диктант шін «байланыстырып сйлеуге йретуге» арналан мтіндерді олданан маызды. Диктант жмысын баалау лшемдері тмендегідей: Диктанта ойылатын баа нормалары:

«5» деген баа атесіз, тзетуі жо, те ыпты, каллиграфиялы талаптара сай жазылан жмыстара ойылады.

«4» деген баа оушыны жіберген емле атесі екіден аспаан, 2 пунктуациялы ате жіберілген, 1-2 каллиграфиялы атесі немесе тзетулері кездескен жадайда ойылады.

«3» деген баа 3-тен 5-ке дейін емле атесі бар немесе ол ателер мынадай варианттарда кездескен жадайда: а) 3 емле, 2-3 тыныс белгі; ) 4 емле, 2 тыныс белгі, б) 5 емле, 1-2 тыныс белгі атесі боланда жне ыпсыз орындалан, каллиграфиялы нормадан айтарлытай дрежеде ауытыан жмыстара ойылады.

«2» деген баа емле атесі 6-7 дейін болса, жмыс ыпсыз орындалып, сздер мен ріптер ауыстырылып жазылса, бадарлама клеміндегі тыныс белгілері бойынша ателер кездессе ойылады.

Диктантта жіберілген мынадай ателер есепке алынбайды:

а) тілмеген орфограммалар мен тыныс белгілері болса;

) сйлем соына нкте оймай, біра келесі сйлемді бас ріптен бастап жазса.

Бір ате ретінде есептелетін ате трлері:

а) бір сзде бір ате айталанып кездессе;

) екі сас жіберілген тыныс белгілік ате;

б) бір ріпті айталанып жазылуы;

в) тасымал кезінде сзді брыны жолда бар бір блшегі жаа жолда айталанып кездесуі.

Негізгі дебиеттер: 19, 29, 32, 41

 

 

«АЗА (ОРЫС) ТІЛІ мен ДЕБИЕТІН ОЫТУ ДІСТЕМЕСІ» ПНІ БОЙЫНША 5В010200 БАСТАУЫШТА ОЫТУ ПЕДАГОГИКАСЫ МЕН ДІСТЕМЕСІ МАМАНДЫЫНА АРНАЛАН ПРАКТИКАЛЫ (СЕМИНАРЛЫ) САБАТАРА