Аржылы жадайды мні жне оны талдауды масаты.

Нарыты атынастары жадайында ксіпорыннын аржылы жадайын талдауды маызы те зор. Бл ксіпорындарды туелсіздікке ие болуымен, сондай-а жне де баса контрагенттер алдында зіні ндірістік-ксіпкерлік ызметіні нтижелері шін толы жауапкершілікте болуымен байланысты.

Ксіпорынны аржылы жадайын талдау жніндегі сратарды арастыр-мас брын, "аржылы жадай" дегеніміз немесе "аржылы жай-кй" дегеніміз не, соны анытап алан жн. Соы жылдары шыарылан арнайы дебиеттерде бл ым р трлі тсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет "Ксіпорынны ар-жы (активтер) жадайы аржыны тарату, пайдалану жне оны алыптастыру кздерімен (меншіктік капитал жне міндеттемелер, яни пассивтер) сипаттала-ды" деп жазан.

Профессор Н.А Русак бл ымды былайша анытайды: «Ксіпорынны аржылы жадайы аржы ресурстарын жасау, тарату жне пайдаланумен си-патталады.

Ксіпорынны аржылы жадайы ксіпорынны алыпты ндірістік, ком-мерциялы жне баса да ызмет трлері шін ажетті аржы ресурстармен амтамасыз етілуімен жне оларды масата сай, тиімді тарату жне пайдалану-мен, сондай-а баса шаруашылы субъектілерімен аржылы арым- атынас-та болу, тлеу абілеттілігі жне аржылы тратылыпен сипатталады.

Ксіпорынны уатылы тлеу ммкіндігі оны аржылы жадайыны жа-сылыын крсетеді.

В.М. Радионова мен М.А. Федотова ксіпорынны аржылы жадайы "ар-жы ресурстарыны калаптасуымен, таратылуы жне пайдалануымен крсетіле-ді" деп жазады.

М. Н. Крейнина, А.И. Ковалев жне В.П. Привалов аржылы жадай ымын былайша тсіндіреді: ''аржылы жадай - бл аржы ресурстарыны олда барын, лестіріліп таратылуы жне пайдалануын сипаттайтын крсеткіш-тер жиынтыы".

Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылы субъектісіні аржылы жадайы, бл оны аржы бсекелестік абілеттілігіні сипаттамасын (яни тлем абі-леттілігі, несие абілеттілігі) аржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мем-лекет алдында жне баса да шаруашылы субъектілеріні алдында з міндет-темелерін орындау. Шаруашылы субъектісіні аржылы жадайын талдау-ды келесі трлерін жргізеді: табыстылы пен рентабельділік; аржылы т-ратылы; несие абілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталы зін-зі теу" - деп жазады.

С.А. Стуков осы ым бойынша зіні кзарасын келесі сздермен баян-дайды: "Ксіпорынны аржылы жадайы - бл біратар крсеткіштермен си-патталатын оны саулыы мен мір сру абілеттілігін кешенді трде баалау".

Жоарыда берілген анытамалар арастырылып отыран ым мнін жеткі-лікті дрежеде ашпайды, біра оларды райсысында бл ымды длірек анытауа ммкіндік беретін тымды тжырымдар бар. Біратар трлі дістер-мен есептелетін бірыай крсеткіштерге араанда (мысалы, ебек німділігі, ор айтарымдылыы, зіндік н, жалпы табыс, тиімділік) аржылы жадай трлі крсеткіштерді есептеу нтижесінде жне оларды жалпы баалауа тигі-зетін серін зерттеу негізінде аныталатыны аны. орыта келе, ксіпорынны аржы жадайы лсіз жне мір сру абілеті жо ксіпорындара аяусыз а-райтын бсекелі нарыты экономика жадайындаы ксіпорынны сенімді бо-луын, тратылыын жне келешегі барлыын куландыруы тиіс".

Бізді кзарасымыз бойынша, сенімділік ксіпорын жмысыны здіксізді-гін жне оны тлеу абілеттілігін крсетеді.

Осы берілген тсініктерге сйене отырып, біз бл ымды былай анытауды сынамыз:

Ксіпорынны аржы жадайы осы ксіпорынны белгілі бір кезедегі ар-жылы тратылыын жне оны з шаруашылы ызметін здіксіз жргізуі мен зіні арыз міндеттемелерін уатылы теуі шін аржы ресурстарымен амтамасыз етілуін крсетеді.

Ал ксіпорынны аржылы тратылыы нені білдіреді? Бл сра та ар-найы оулытарда трліше тсіндіріледі. Бір авторлар аржылы тратылыты "з аражаттарын шебер пайдалану абілеттілігі, жмыс процессінде здіксізді-гін амтамасыз ететін аржыны жеткілікті болуы" деп тсіндіреді. аржылы тратылы - меншікті жне арыз аражаттарыны байланысы деп жазады . Енді біреулер "з аражаттары есебінен активтерге (негізгі орлар, материал-ды емес активтер, айналым аражаттары) жіберілген аражаттарды жабатын, сондай-а телмеген дебиторлы жне кредиторлы арыздара жол бермейтін жне де з міндеттемелерін уатысында айтаратын шаруашылы субъектілері аржылы траты болып табылады" деп жазады .

Бл ымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин те ышам трде анытай-ды. Оларды ойынша "аржылы тратылы - бл рдайым тлем абілеттілі-гін кепілдендіретін ксіпорынны белгілі бір шоттар жадайы".

В.М. Родионова мен М.А. Федотова бл ымды келесідей тсіндіреді: "Ксіпорында траты алыптасан табысты шыыннан артуыны зіне тн айнасы - аржылы тратылы болып табылады. Ол аша аражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді олдану арылы ндіру мен німді ткізу процесі-ні здіксіздігін амтамасыз ететін, сондай-а сіпорынды кеейтуге жне жаартуа ажетті шыындарын аржыландыратын ксіпорынны аржы ре-сурсты жадайын сипаттайды. аржылы тратылы ксіпорынны жалпы тратылыыны негізгі блігі болып табылады". Осы ебегінде бл авторлар одан рі мына анытаманы келтіреді.

Ксіпорынны аржылы тратылыы - бл туекелділікті ммкін бола-тын дегейінде тлем абілеттілігі мен несие абілеттілігін сатай отырып, табысты сіру негізінде аржыны тарату мен пайдалану арылы ксіпорынны дамуын крсететін аржы ресурсыны жадайы".

В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бл ымды былай тсіндіреді: "ар-жылы тратылы - бл табысты шыыннан траты дрежеде артуы. Ол а-ша аражаттарын еркін пайдалануды амтамасыз етеді жне оларды тиімді пай-далану арылы ндіру жне німді сату процесіні здіксіз болуына жадай жа-сайды.

Сондытан да аржылы тратылы барлы ндіріс-шаруашылы ызметі процесінде алыптасады жне ксіпорынны жалпы тратылыыны негізгі блігі болып табылады. Ал ксіпорынны жалпы аржылы тратылыы, ол е алдымен рдайым табысты шыыннан артуын амтамасыз ететін аша аымыны озалысын крсетеді. Нары жадайында ол е бірінші німді (ж-мыс, ызмет) ткізуден тсетін табысты тратылыын талап етеді жне оны млшері мемлекетпен, жабдытаушылармен, несие берушілермен, жмысшы-лармен жне таы басалармен есеп айырысу шін жеткілікті дрежеде болуы тиіс. Сонымен атар ксіпорынны одан рі дамуы шін барлы есеп айырысу-лар мен барлы міндеггемелерді орындааннан кейін, осы ксіпорында ндіріс-ті дамытуа, оны материалды-техникалы базасын жаартуа жне де леу-меттік климатты жасартуа жне басалара ммкіндік беретіндей дрежеде табыс алуы ажет.

Айта біз олардын кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "аржылы тратылыты мні - аржы ресурстарын тиімді алыптастыру, тарату жне пайдаланумен аныталады" - деп жазады В.Т.Артеменко мен М.В.Беллендир.

Бізді ойымызша бл ымды А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин длірек жне аныыра тсіндіреді. Олар аржылы тратылыты мні — бл орлар мен шыындарды алыптасу кздерінен амтамасыз етілуі - деп тсіндіреді.

Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дл осындай кзараста. "Ксіпорынны з міндеттемелері бойынша есептесу ммкіндігі немесе "Сауда, несие жне баса да тлем сипатындаы операцияларды нтижесінде пайда болатын ксіпорынны тлем міндеттемелерін уатылы жне толы орындау ммкіндігін крсететін телем абілеттілігі, аржылы тратылыты сырты крінісі болып табылады". Ксіпорынны жмысы нары жадайына тумен бірге оны аржылы жадайы жне оны сауытыру жолдарын іздеу жніндегі сратар да шиелінісе тсті.

Ксіпорынны аржылы тратылы жадайына кптеген факторлар сер етеді, оларды В.М. Радионова жне М.А.Федотова келесідей трлерге жіктейді: 1) пайда болу орнына байланысты - ішкі жне сырты;

2) нтижесіні маыздылыына байланысты-негізгі жне негізгі емес;

3) рылысы бойынша - арапайым жне крделі;

4) рекет ету уаыты бойынша-траты жне уаытша.

Ішкі факторлар ксіпорынны зіні жмысын йымдастыруына байланыс-ты болады, ал сырты факторлар ксіпорын еркіне баынышты емес.

Негізгі ішкі факторларды арастырайы. Ксіпорынны тратылыы е бірінші ндіріс шыындарымен здіксіз байланысан ндірілген нім мен кр-сетілген ызметті рамы мен рылымына туелді. Сондай-а, траты жне айнымалы шыындар арасындаы атынас маызды болып табылады.

Ксіпорынны ндірілетін нім жне ндіріс технологиясымен тыыз байла-нысан аржылы тратылыыны маызды факторларыны бірі – активтер-ді тиімді рамы мен рылымы, сондай-а ксіпорынны басару стратегия-сын дрыс тадап алуы болып табылады. Аымдаы активтерді басару нері - ксіпорын шотында оны аымдаы жедел ызметі шін ажет болатын аржы-ны е тменгі сомасын стаудан трады.

аржылы тратылыты ішкі, маызды факторларыны бірі - бл аржы ресурстарыны рамы (мен рлымы, оларды басару стратегиясы мен такти-касыны дрыс тадалып алынуы. Ксіпорынны з аржы ресурсы, соны ішінде таза табысы аншалыты кп болса, соншалыты ол зін жайлы сезіне алады.

Сонымен бірге тек таза табысты клемі ана емес, сонымен атар оны тара-ту рылымы, сіресе ндірісті дамытуа баытталан блігі де те маызды бо-лып табылады.

Ксіпорынны аржылы тратылыына арызды капиталдар нарыында-ы осымша жмылдырушы (мобилизацияланушы) аражаттар лкен серін ти-гізеді.

Ксіпорын аша аражаттарын аншалыты кп тартатын болса, оны ар-жылы ммкіндіктері де соншалыты жоары болады, алайда, сонымен бірге аржылы туекелділік те седі - яни ксіпорын з кредиторларымен уаытын-да есептесе ала ма, жо па? - деген ауіп туады. Жне де бл жерде ксіпорын-ны тлеу абілеттілігіні аржылы кепіліні бір трі ретінде резервтерге л-кен роль берілген.

Жоарыда айтыландарды орыта келе, ксіпорынны аржылы траты-лыына сер ететін мынадай ішкі факторларды атап крсетуге болады:

•ксіпорынны салалы топа жатуы;

•шыарылатын німні (жмыс, ызмет) рылымы жне оны жалпы тлем абілеттілігі бар сраныстаы лесі;

•тленген жарылы капиталдьщ млшері;

•шыындарды клемі, оларды ашалай табыспен салыстырандаы динами-касы;

• орлар мен резервтерді, оларды рамы мен рылымын оса аландаы м-лік пен аржы ресурстарыны жадайы;

•ксіпорындарды басару тиімділігі.

Сырты факторлара шаруашылы жргізуді экономикалы жадайыны сері, оамда стемдік етуші техника мен технология, тлеу абілеті бар сра-ныс жне ттынушылар табысыны дегейі, Р кіметіні салы жне несие саясаты, ксіпорынны ызметін баылау жніндегі за актілері, сырты эконо-микалы байланыс жне таы басалар жатады.

Ксіпорынны траты аржылы жадайын алыптастыруда оны з кон-трагенттерімен (салы органдары, банктер, жабдытаушылар, сатып алушылар, акционерлер жне таы басалар) зара арым-атынасы лкен сер етеді. Сон-дытан да серіктестермен реттелген іскерлік атынаста болу - жасы аржылы жадайды бірден-бір шарты болып табылады. рине, акционерлер з жина орларын траты тиімділікке ие жне дивиденттерді ыпты тлейтін аржы-лы траты "ксіпорындара салады. Инвестициялы тартымдылыы болуы шін, тек бгінгі кні ана емес, болашата да ксіпорынны аржылы жа-дайы кршісіне араанда жасы болуы тиіс. Сондай-а, бл жыл сайын з об-лигациясы бойынша белгілі бір пайызбен алысы келетін, ал заем мерзімі біт-кен уаытта-облигация нын толы теуді талап ететін облигация иелеріне де атысты. Кез келген коммерциялы ксіпорын сияты банктер де з несиелері-мен туекел ете отырып несие алушыны з арызын уаытында жне толы теуін алайды, сондытан оны беру туралы шешім абылдай отырып, кез кел-ген банк з клиентіні аржылы жадайын жне бл арызды амтамасыз еті-луін тексереді. Басаша айтанда, ксіпорынны аржылы жадайы банктер осы ксіпорына несие беру орынды ма, жо па, ал бл сраты дрыс шешкен жадайда - андай пайызбен жне анша мерзімге деген сратарды шешудегі негізгі белгі болып табылады. Жабдытаушылар мен ттынушылар сенімді ж-не тлем абілеттілігі жоары ксіпорындармен келісім-шарта лкен ыылас-пен отырады. Тіпті аржы органдары, сіресе салы инспекциясы ксіпорын-ны жадайы траты боланын алайды, себебі тек осындай ксіпорын ана салытар мен баса да міндетті тлемдерді уакытылы жне толы тлей алады.

Осылайша, аржылы жадай ксіпорынны бсекелестік абілетін жне оны іскерлік арым-атынастаы потенциалын анытайды, ксіпорынны зі-ні жне оны серіктестеріні аржылы жне баса атынастар трысындаы экокомикалы ызыушылытары аншалыты дрежеде кепілдендірілгенін ба-алайды.

Жоары сапалы німді здіксіз ндіру жне ткізу ксіпорынны аржылы ресурстарыны алыптасуына о серін тигізеді. ндіріс процесінде нім сапа-сыны тмендеуі жне оны сатуды иындытары ксіпорын шотына аша а-ражаттарыны келіп тсуіне кедергі жасайды, нтижесінде ксіпорынны тлеу абілеті тмендейді. Кері байланыс та бар, ол аша аражаттарыны болмауы материалды ресурстарды келіп тсуіні іркілісіне, демек ндіріс процесіні тотауына келіп сотыруы ммкін.

Шыындар клемі ндіріс процесіні тиімділік дегейімен аныталады. Оларды тиімділігі аншалыты кп болса, ксіпорын німді ткізу клемін сатай отырып ресурстарды, соны ішінде аржылы ресурстарды соншалыты аз жмсайды. Жне керісінше, шикізат пен материалдар шыындарыны норма-сыны суі, ебек німділігі дегейіні тмендеуі, баса да ресурстарды мл-шерден тыс жмсалуы жне ндірістік емес шыындар осымша аржы ара-жаттарыны ажеттілігіне себепші болады. Ебек жне материалды ресурстар шыыны е алдымен німні зіндік нында, содан со табыста талдап оры-тылады.

Соы айтылан крсеткішті клемі ксіпорыны зіндік аражаттарыны клемін згерте отырып, оны жалпы аржылы жадайында елеулі крініс та-бады.

Ксіпорынны аржылы ызметіні алыпты болуы сіресе з кезеіндегі ойылан масаттара ол жеткізу шін ажетті жадайларды туызады, оны тлеу абілеттілігіні кепілі болып табылатын нім ндіруді здіксіздігін жне ксіпорынны аржылы жадайыны тратылыын амтамасыз етеді.

Бізді ойымызша, аржылы жадайды талдауды аржылы тратылытан

бастаан жн жне оан мыналар жатады:

• ксіпорын активтеріні рылымды жне рамды динамикасын талдау; • ксіпорын активтеріні алыптасу кздеріні рамды жне рылымды ди-намикасын талдау;

• ксіпорынны аржылы тратылыыны абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштерін талдау;

• баланс тімділігін талдау;

• ксіпорынны тлем абілеттілігін жне несие абілеттілігін талдау.

1.2 аржылы болжауды мазмны, міндеттері аидаттары жне дістері. аржылы болжау - бл аржылы механизмні осалы жйесі, саналы басаруды аса маызды элементтеріні бірі жне леуметтік-экономикалы жоспарлауды рамды блігі. Ол экономиканы йлесімді жне тепе-тедік дамуына жетуге, бірттас лтты шаруашылы кешеніні барлы буындарыны ызметін йлестіруге, оамды ндіріс суіні жоары арыны амтамасыз етуге, халыты леуметтік орауа баытталан. аржылы жоспарлауды зіндік ерекшелігі сол, бл жоспарлау ндірісті материалды-заттай элементтеріне ауыштырылан блуді оамды дайы ндіріске белсенді ыпал жасауына аша озалысыны салыстырмалы дербестігіне байланысты ашалай нысанда жзеге асырылады.

аржылы жоспарлауды мазмны экономикалы субъектілерді ашалай табыстар мен орланымдарды жасау, блу жне айта блуді экономикалы дерістермен отайландыруды кні брын аныталан ммкіндік ретінде крінеді жне осыны негізінде орталытандырылан жне орталытандырылмаан ашалай орларды алыптастыру жне пайдалану.

аржылы жоспарлауды объекті шаруашылы жргізуші субъектілер мен мемлекетті аржылы ызметі, ал орытынды нтижесі аржы жоспарлары мен аржыландыруды дара жоспарларынан бастап мемлекетті жиынты аржы жоспарына дейінгі аржы жоспарларын жасау болып табылады. рбір жоспарда белгілі бірмерзімге белгіленген кірістер мен шыыстар, аржы жне кредит жйелеріні буындары мен байланыстары аныталады.

аржылы жоспарлауды натылы міндеттері аржылы саясатпен айындалады. Бл:

1. аржылы ресурстарды алыптастыру кздерін жне оларды млшерін анытау

2. орталытандырылан жне орталытандырылмаан орлар, лтты шаруашылыты салалары жне кімшілік блімшелер арасында аражаттарды блуді отайлы йлесімдерін белгілеу;

3. ресурстарды пайдалануды натылы баыттарын анытау жне ажетті резервтер жасау.

аржылы жоспарлау экономиканы жне оны буындарын басаруды аса маызды функциясы болып табылады. аржылы жоспарлауды мемлекеттік билік пен басаруды органдары, мекемелер жне оларды жоары рылымдары жзеге асырады.

Шаруашылы жргізуді рынокты жадайларында шаруашылы жргізуді белгіленетін тпкі нтижелеріне ыпал етуші кптеген факторларды екі штылыына байланысты аржылы жоспарлау кбінесе болжау ретінде жргізіледі.

Болжам - арнайы ылыми зерттелім негізінде болашата андайда бір жай-кй туралы ытималды жорамалдау. Болжау - андайда бір былыс объекті, деріс дамуыны натылы перспективалары туралы болжам зірлеу. аржылара атысты болжаудаы былыс дамуы - бл аржылы атынастарды ммкіндігінше жетілдіру, объект - аржылы ресурстар, деріс - ашалай аражат орларыны озалысы.

Жоспар - іс-рекеттерді немесе іс-шараларды жзеге асыруды тртібін, мезгілдерін жне дйектілігін анытайтын тапсырмаларды бірыай масатына жетуге баытталан зара байланысты жйе. Жоспарлау - тегінде жоспарды зірлеуде, оны орындалуын йымдастыруды жне атарылуын баылауды амтитын деріс.

Шаруашылы жргізуді рынокты жйесінде сонымен бірге индикативтік, яни сынбалы (нсамалы) жоспарлау пайдаланылады; ол апаратты- йлестіруші рлді орындайды жне аржылы ызметіні субъектілеріне экономикалы реттеушілер арылы жанама трде ыпал етеді.

аржылы болжау - мемлекетті ммкін болатын аржы жадайын алдын ала кре білу, аржы жоспарларыны крсеткіштерін негіздеу (длелдеу). Болжамдар орташа мерзімді (5-10 жыл) жне за мерзімді (10 жылдан астам) болуы ммкін. аржылы болжау аржы жоспарларын жасау стадияларынан брын болады, оам дамуыны белгілі бір кезеіне арналан аржылы саясатты тжырымын жасайды. аржылы болжауды масаты - болжанан кезедегі аржылы ресурстарды шынайы ммкін болатын ауымын, оларды алыптастыруды кздерін жне пайдалануды анытау болып табылады. Болжамдар аржы жйесіні органдарына аржы жйесін (рамын) дамыту мен жетілдіруді трлі нсаларын, аржылы саясатты іске асыруды нысандары мен дістерін белгілеуге ммкіндік береді.

аржылы болжау р трлі дістерді олдануды ажет етеді:

· экономикалы дерістерді анытайтын факторлара арай аржы жоспарлары крсеткіштеріні динамикасын бейнелеп крсететін экономикалы моделдерді жасау;

· корреляциялы-регрессиялы талдау;

· тікелей сараптамалы баалау дісі.

аржылы жоспарлауды дістемелігі аса маызды мына аидаттара негізделеді: орталытандырылан жне орталытандырылмаан тсілдемелерді йлесуі, бірлік, здіксіздік.

аржыны болжау белгілі дістерді кмегімен жзеге асырылады, оларды атарына жататын е маыздылары мыналар:

1. Есеп-исапты-талдамалы діс. Оны маынасы аржылы крсеткіштерді оларды динамикасын белгілеу негізінде анытауда болады. Есеп-исаптар есепті кезені жетістіктері жне оларды суді немесе тмендеуді салыстырмалы траты арынына тзету негізінде жргізіледі. Мндай тртіпті айтарлытай кемшіліктері бар:

ммкін болатын ішкі шаруашылыты резервтерді анытауды есепке алмайды;

материалды жне ашалай ресурстарды пайдалануа теріс сер етеді, йткені жоспарланатын кезеде оларды клемі ол жеткен дегейге арай аныталады.

2. Сарапты баалаулар дісі жоспарлау объектісіні жай-кйіні параметрлерін анытау шін аса білікті мамандарды - сарапшыларды тжірибесін пайдалануды ажет етеді.

3. Нормативтік діске сйкес жоспарлы аржылы крсеткіштер белгіленген нормалар мен нормативтерді негізінде есептеп шыарылады.

4. Балансты діс шыындарды оларды жабу кздерімен йлесушілігін, аржы жоспарларыны барлы блімдеріні, сонымен бірге ндірістік жне аржылы крсеткіштерді зара йлесуін арастырады. аржы балансыны талаптарын сатау ксіпорынны, саланы, бюджеттерді, бкіл лтты шаруашылыты шыындары мен табыстарыны арасында йлесімсіздікті пайда болуынан сатандыруа; лтты шаруашылыты дамытуды ажетті арындары мен йлесімдерін анытауа; ішкі резервтерді жмылдыруды ескере отырып оларды жан-жаты негіздеуге ммкіндік береді.

5. Бадарламалы масатты діс р трлі дегейлерде - жалпылтты, салалы, бастапы дегейлерде жзеге асырылатын ылыми-техникалы бадарламалар негізіндегі аржылы болжау дістеріні бірі ретінде рынок жадайларында дамып отыр. аржылы бадарламалау - бадарламалы-масатты дісті пайдаланатын аржылы жоспарлау дісі, оны негізіне айын тжырымдалан масаттар мен оан жету ралдары ойылан: басымдытарды белгілеу, аражаттарды жмсауды тиімділігін арттыру, баламалы нсаны тадауа сйкес аржыландыруды тотату.

6. Экономикалы математикалы дістер ЭВМ-ді пайдалана отырып есеп-исаптарды кп нсалылыы жадайларында е жасы шешеімдерді тадау шін олданылады.

аржылы болжауда тарихи мына йымды аидаттар алыптасты: ведомстволы, салалы,ауматы жне предметтік-масатты.