Тыва дыл Хнн” байырлаанывыс азы «ш не» деп аттыг тг-редилиг диктант тнелдери

Тыва Республикада бир дугаар эрткен «Тыва дыл Хнн» байырлаар ажыл-чорудулгаларны аразынга республиканы иштинге болгаш республикадан дашкаар тыва дылды билир чонга «ш не» деп аттыг тг-редилиг диктантыны 2016 чылды октябрь 30-де чонга бижиткен турган.

Диктантыны бижидерини удуртулгазын ТР-ны редилге болгаш эртем яамызыны Крнени бюджеттиг эртем албан чери «Национал школа хгждер институт», ТР-ны Дээди Хуралыны (Парламент) чанында Аныяктар Хуралы (Парламент), тыва дыл болгаш чогаал башкыларыны Ассоциациязы алган. Диктантыны онаалгаларын НШХИ-ту тыва филология лабораториязыны ажылдакчылары кылган, онаалгаларны экспертизазын тыва дыл, литература эртеминге, Тываны тгзнге, географтыг айтырыгларынга хамаарышкан тускай эртемниглер эрттирген болгаш, эдилге-чазалганы, смелерни берген. Диктант дугайында медээни чонга таныштырып чедирерин кожууннарны тыва дыл, чогаал башкылары баш бурунгаар кылып, “Тыва дыл Хннге” байырымныг, харыысалгалыг шинчини кииргеннер. КТРК “Тыва” байырлал бетинде дорт эфирни организастап, тыва дылды ренирини, салгалдарга арттырып бээрини чугулазын кдрген. ТР-ны Дээди Хуралыны (Парламент) чанында Аныяктар Хуралыны (Парламент) кежигннери кожууннарны администрациялары, сумуларны удуртулгалары-биле дорт харылзааны тудуп, Тывада бир дугаар эртип турар улуг байырлалды эрттиринге таарымчалыг байдалдарны тургускан.

Диктантыны чон аразынга чорутканыны кол сорулгазы республиканы чонуну трээн дылынга хумагалыг чоруурун чедип алыры, ону салгалдарга арттырарыны таарымчалыг аргаларын тургузарыны айтырыгларын кдрери; Тыва Республиканы географтыг байдалын, тгзн, культуразын, чонну ажыл-амыдыралын рениринге сонуургалды бедидери; республиканы чонуну тыва дыл, чогаал, тг талазы-биле билиини денелин тодарадыры турган.

Диктантыны бижииринге 17 кожуун болгаш Ак-Довурак, Кызыл хоорайдан база Интернет четкизин ажыглап 3106 чон киришкен. Кожууннарга – 2282, Ак-Довурак хоорайга – 174, Кызыл хоорайга – 562, интернет четкизинче кирип бижээннерни саны 88 болган.

Ниитизи-биле шын харыылаан баллдар болгаш киржикчилерни хар-назынын барымдаалап, тнелди ндрерге, мындыг сан-чурагай нп кээр болду:

Шуптузун шын харыылаан киржикчи 80 балл алыр ужурлуг.

Эрткен чери Киржикчилер 40-50 б. 50-60 б. 60– 70 б. 70-80 б.
1. Кожууннар, Ак-Довурак, Кызыл хоорай

 

3018 киржикчини 2304 кижи онаалгаларны чартыын ксеткен, а тергииннерни саны 100 болган.

Киржикчилерни хар-назыны.

Эрткен чери Киржикчилер 20 хар четпээн 21-40 х. 41-60 х. 60-80 х.
1. Кожууннар, Ак-Довурак, Кызыл хоорай

 

Диктантыны тнелдеринден алгаш крге, бдн ажылдакчылардан эгелээш, улуг эрге дужаалда ажылдап чоруур удуртукчуларга чедир тыва дылды школа назыны четпээн назылыг уруглар албан черлеринден, школа, ортумак, дээди редилге черлеринге чедир редиририни чугулазын илереткен.

Ак-Довурак хоорайны 5 (даг техникуму болгаш 4 школа), Кызыл хоорайны 25 шлдеринге (9, 3, 2, 11, 7, 5, 14, 15 дугаарлыг школалар, “Аныяк”, Н.К. Крупская, К. Чуковский аттыг база караа крбестер ниитилелини библиотекалары, ТКУ, ТР-ны Аныяктар яамызы, Кызыл хоорайны редилге департаментизи, Кызыл хоорайны культура департаментизи, Арт-тп “Найысылал”, ТР-ны Дээди Хуралы, Культура яамызы, ТР-ны Алдан-Маадыр аттыг национал Музейи, Кызыл хоорайда кеш аарыгларыны эмнелгези, РФ-ны социал камгаладылга фондузуну ТР-да регионалдыг салбыры, ТР-ны КТРК “Тыва”, уруглар болгаш г-бле камгалалыны тв, ТР- девискээринге хамааты камгалал, чурттакчы чонну база девискээрни онза байдалдардан болгаш сугларга камгалаар ажыл-чорудулганы хандырар талазы-биле агентилели, тыва культура тв) 562 киржикчилер бодуну билиин шылгап келгеннер.

«ш не» деп аттыг тг-редилиг диктантыны бижииринге Тыва Республиканы 17 кожууннарыны чону киришкен.

Бай-Тайга кожуунга 6 шл (Хемчик, Кара-Хл, Кызыл-Даг, Шуй, Тээли), Барыын- Хемчик кожуунга – 3 (Кызыл-Мажалык, Д-Терезин, Хнделе), Мнгн-Тайга кожуунга – 3 (Мугур-Аксы №1, №2 школалары, Мген-Брен), Чн-Хемчик кожуунга 1 шл (Хайыракан), Ст-Хл кожуунга – 4 (Ак-Даш, Суг-Аксы, Ишкин, Бора-Тайга), вр кожуунга – 5 (Дус-Даг, Солчур, Ак-Чыраа, Солчур, кожуун чагыргазы), Чаа-Хл кожуунга – 1 (Чаа-Хл), Улуг-Хем кожуунга – 6 (Арыскан, Шагаан-Арыг №1, №2 школалары, Торгалыг, Ийи-Тал, эдип-чазаар колония), Тады кожуунга – 10 (Бай-Хаак, Кызыл-Арыг, Усть-Хады, Успенка, Балгазын, Межегей, Кочетово, Бай-Хаак, Сосновка, кожуун чагыргазы), Тес-Хем кожуунга – 5 (Самагалтай №1, №2 школалары, Ак-Эрик, Шуурмак, О-Шынаа), Эрзин кожуунга – 1 (Эрзин), Тере-Хл кожуунга – 1 (Кунгуртуг), Тожу кожуунга – 3 (Ий, Адыр-Кежиг, Тоора-Хем), Каа-Хем кожуунга – 6 (Суг-Бажы, Брен-Бай-Хаак, Дерзиг-Аксы, Бояровка, Брен-Хем, Кундустуг), Кызыл кожуунга – 3 (Сукпак, Шамбалыг, Ээрбек), Пии-Хем кожуунга – 6 (Туран №1, №2 школалары, Аржаан, Хады, Сушь, Сесерлиг), Чеди-Хл кожуунга – 1 шлдер ажылдаан.

 

Ам адаанда таблицаларда диктантыны ниити тнелдеринге хамаарыштыр сан-чурагайны киирдивис. Диктантыны киржикчизи шупту айтырыгларны шын харыылааныны тнелинде, 80 балл алыр ужурлуг. 40 баллдан азы ниити харыыны чартыын алганындан р харыыларга даянып, кожуун брзн агылап крге, тнел мындыг болган.

Кожуун Киришкеннер 40-50 б. 50-60 б. 60– 70 б. 70-80 б.
Бай-Тайга
Барыын-Хемчик кожуун
Чн-Хемчик кожуун
Монгун-Тайга кожуун
вур кожуун
Ст-Хл кожуун
Чаа-Хл кожуун
Улуг-Хем кожуун
Тады кожуун
Чеди-Хл кожуун - -
Эрзин кожуун
Тес-Хем кожуун
Кызыл кожуун
Тере-Хл кожуун -
Тожу кожуун
Каа-Хем кожуун
Пии-Хем кожуун
  Ак-Довурак хоорай -
  Кызыл хоорай

Ниитизи-биле:

Эрткен чери Киржикчилер 40-50 б. 50-60 б. 60– 70 б. 70-80 б.
1. Кожууннар
2. Ак-Довурак -
3. Кызыл

Киржикчилерни хар-назынын барымдаалап крге, мындыг тнел нп келген.

Кожуун Киришкеннер 20 хар четпээн 21-40 х. 41-60 х. 60-80 х.
Бай-Тайга
Барыын-Хемчик кожуун
Чн-Хемчик кожуун
Монгун-Тайга кожуун
вур кожуун
Ст-Хл кожуун
Чаа-Хл кожуун
Улуг-Хем кожуун
Тады кожуун
Чеди-Хл кожуун
Эрзин кожуун
Тес-Хем кожуун
Кызыл кожуун
Тере-Хл кожуун
Тожу кожуун
Каа-Хем кожуун
Пии-Хем кожуун
  Ак-Довурак хоорай
  Кызыл хоорай

Ниитизи-биле:

Эрткен чери Киржикчилер 20 хар четпээн 21-40 х. 41-60 х. 60-80 х.
1. Кожууннар
2. Ак-Довурак
  Кызыл

 

Ниити тнелди кылып турар коммисия кежигннери онаалгаларны кселдезини шынарын дараазында денел-биле ндргеш, тергииннерге хндлг бижиктерни байырлыг байдалда тыпсыр деп тнээн: 76-80 – шыырак денел, 75-70 – шору денел, 71– 65 ортумак денел.

Эрткен чери Киржикчилер 76-80 балл 75-71 балл 70 – 66 балл
1. Кожууннар
2. Ак-Довурак - -
3. Кызыл

 

Онаалгаларны кылып тура, киржикчилер аразындан ат, фамилиязын, хар-назынын айытпаан болганы-биле саннарда карышкактар болу бээрини магадылалы барын дынадып каалы.

Тыва тгзнде бир дугаар улуг шимчээшкинни эгезинден тнчзнге чедир кады демнежип ажылдаан эш-рге база катап рп четтиргенивисти илереттивис.

Лидия Ооржак, ТР-ны НШХИ-ту

тыва филология лабораториязыны методизи