Блім. ыпша тілдік тобына жататын тркі тілдері лексикасыны зерттелуі.

Кіріспе

Жмыс таырыбыны ылыми теориялы жне практикалы маызы, оны зектілігі.азіргі тада рбір халыты зін-зі тануа деген лшынысы айырыша. Осыан атысты тркі халытары да зіні ткенін, бгінгісін айта саралап, тілін, дінін айта жаыртып, рухани азынасын, тарихын, халыты тлтума болмысын алпына келтіруге мтылуда.

Осы кезге дейін дыбысты, грамматикалы трыдан сз болып жрген жаын туыстас тілдерді фразеологиялы параллельдерін осылайша салыстыра отырып зерттеу аза тіл біліміндегі тарихи лекикология, тарихи фразеология салаларын ты деректермен толытыра тседі, сол арылы тіл біліміні тарихи фразеология саласын теориялы тжырымдармен байытып, оны келешек баыты мен бадарын айындауа мол ммкіндік береді.

ылыми зерттеуде ол жеткізілген нтижелер жоары оу орындарыны филология факультеттерінде «Тркітануа кіріспе», «Тркі тілдеріні салыстырмалы грамматикасы», «Тарихи грамматика», «аза тіліні тарихи лексикологиясы», пндері бойынша дріс оуда кмекші рал бола алады. Сондай-а зерттеу барысында жинаталан фразеологизмдеріні мол оры тркі тілдеріні сздіктерін жасауда пайдаланылуы ммкін.

Бір кездерде бірттас географиялы кеістікті сан асырлар бойы кшпелі мір салтына негізделген бір ана мдениетті кілдері болып саналатын тркі халытарыны дниетанымы да уаыт кшімен бірге ркендеп, сіп трлі салалы, сапалы згерістерге шырасады. Жалпы бір негізден тараан тілдерді зі трлі ішкі, сырты факторлара байланысты негізгі тілді белгілерін бірдей дрежеде сатай алмауы лингво-эволюцияны задылыы екендігін ескере отырып, тркі лексикасыны бгінгі тарихи-танымды сипатын жіті саралау ажеттігі туындайды. Себебі, азіргі ыпша тобына енетін тілдерді бір блігіні негізінде оызды сипаты бар кне блар тіліні жатуы, ыпшатану процесінен кейін де баса туыстас тілдермен атынаста болуы, оларды лексикалы орындаы, грамматикалы рылымындаы ыпшаты абатты згерістерге тсуіне алып келді. Ол згерістерді ыр-сырын танытатын нды дереккздер халы тілінде халыты тарихымен бірге екшелген сз тарихи даму ерекшеліктерін з бойында сатап отыран осындай сз маржандарын семантикалы, рылымды, танымды жаынан салыстыра зерттеу тркі дниетанымындаы, мдениеті мен болмысындаы, рухани леміндегі, тіліндегі трлі згерулерді табиатын зерделеуге мол ммкіндіктер ашып беретіндігі жмысты зектілігін танытады.

ылыми ебектерде лексиканы кне абаттарынан келе жатан сздерді фразеологизмдерге атысудаы ммкіндігі ке екендігі орынды айтылып жр. Алайда, тркі тілдеріні жйесінде лексикалы абаттарыны фразеологизмдерге атысу ммкіндігі салыстырмалы трыдан арнайы сз болан емес. Демек, зерттеуді лексикасыны кне абаты болып табылатын соматизмдерді, зоонимдерді, нумеративтерді, тр-тс атаулары тірек болан фразеологиялы параллельдерді салыстырмалы трыдан сз етуі де дипломды жмысты зектілігін танытады.

Сонымен атар, ыпша тілдік тобына тн фразеологиялы параллельдерді зерттеу тркі тілдеріні тамырластыын ана танытып оймайды, жалпы тркі халыны менталды ерекшелігі мен тркілік таным ортатыыны тарихи сабатастыын тере тануа ммкіндік береді.

ыпша тілдік тобына тн фразеологиялы параллельдерді зерттеу - тркі халытарыны лтты, мдени, санасын барынша тере таныта отырып, жалпы тркілік менталитет ортатыын сатауа, сол арылы бгінгі тркі халытарыны тарихи, рухани бірлігін арттыруа да септігін тигізері сзсіз.

Жмысты маcаты мен міндеттері.ыпша тобына енетін бірінші аза, араалпа,ноай, екінші татар мен башрт, шінші мы, арашай-балар мен ырымтатарларыны зара фразеологиялы параллельдерін анытап талдау арылы ыпша тілдік тобына тн фразеологиялы параллельдерді анытау.

Осы масата жету шін мынадай міндеттері шешу кзделеді:

- ыпша тобы тілдеріні лексикасыны, фразеология саласындаы ылыми-теориялы тжырымдарды, зерттеулерді бгінгі жадайын, фразеологиялы сздіктерді сипатын баамдау;

- Тркі фразеологизмдеріні лексикасын компонентті талдау арылы оларды рылымындаы семалы ерекшеліктеріне талдау жргізу;

- Тркі фразеологиясындаы зге тілдермен арым-атынас салдарынан пайда болан тіларалы элементтерді, калька фразеологизмдерді табиатын саралау;

- ыпша тобы тілдеріндегі фразеологизмдерді біртектес тірек компоненттері негізінде соматикалы, зоонимдік, нумеративтік, тр-тстік трлерін рылымды семанткалы трыдан талдау:

- азіргі ыпша тобы фразеологизмдерін семантикалы топтарына арай саралау арылы, ыпша тілдік тобына тн фразеологиялы параллельдерді анытау.

Жмысты малдануы.Диплом жмысы таырыбы бойынша Еуразия Гуманитарлы институтында 2014 жылы 17-18 суірде ткен «ылым жне жаа рпа» атты ЖОО студенттері мен магистранттарыны ХVІ ылыми конференциясында баяндама жасалып, жината маала ретінде жарияланды. [68]

Жмысты діснамасы.Зерттеуді ерекшелігіне сйкес туыстас тілдерді фразеологизмдерін кеірек таныстыру масатында сипаттамалы діске ке жол берілді. Сонымен атар, ылыми талдауды тарихи - этимологиялы, этнолингвистикалы, танымды, компонеттік, рылымды, лексика-семантикалы анализдеу, синтездеу, статистика, салыстырмалы дістер де олданылды.

Жмысты зерттеу дегейі мен теориялы негіздері.Тркі тілдерінде орта семантика, лексикалы жне синтаксистік рамы бірдей фразеологизмдер кездеседі. Бл кне замандардаы тркі халытарыны тарихи жне тілдік ортатытарыны олтабасы болып табылады. азіргі кездерде тркі тілдерінде лексикалы параллельдерді зерттеу мселесі едуір нтижелерге ол жеткізді. Х. И. Суюнчев «Карачаево-баларские и монгольские лексические параллели», В.И. Рассадин «О характере монгольско-казахских лексических параллелей», Альберт Катчиев «Некоторые осетино-тюркские лексические параллели (по материалам ИЭСОЯ)», Н. М. Будаев «Лексические параллели японского и карачаево-балкарского языков» т.б. Ал фразеологиялы параллельдер жайында З. Г. Ураксин «фразеологические параллели в башкирском и монгольских языках», С. А. Турдакунова «Фразеологические параллели в немецком и кыргызском языках», . А. Мамаділ «Кейбір тркі тілдеріндегі фразеологиялы паралельдер туралы» біратар ебектерде, маалаларда арастырылан.

Жмысты рылымы.Кіріспеден, 2 – блімнен, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

Блім. ыпша тілдік тобына жататын тркі тілдері лексикасыны зерттелуі.