Ономастикалы зерттеулер.

аза ономатикасыны кейбір проблемалары, оны зерттеуді алашы адымдары жайлы кптеген орыс жне аза алымдарыны ебектерінде р кезде сз болан. Мселен, ХІХ асырды екінші жартысынан бастап кейбір аза есімдері, жер-су атаулары мен этнонимиясы жніндегі аса нды деректерді Ш.Улихановты, сондай-а орыс алымдары П.П Семенов-Тянь-Шанский, Н.А Северцов, И.В Мушкетов, В.В. Радлов, С.У. Ремезов, П.И. Рычков, А.Е. Алектров, А.В. Левшин, Н.А. Аристов, П.С. Паллас, Г.Н. Потанин, А.Н. Харизинны ебектерінен кездестіруге болады. сонымен атар Кеес дуіріні 30-40 жылдары ономатикалы материалдара аза алымдары да ызыушылы танытып, оны мазмны мен тсілдемесіне лес осан .К. Жбановты, С.А. Аманжоловты, С. Алиевті, Н. Баяндиндерді есімдерін атауа болады.

аза ономастикасыны, оны ішінде топонимика саласыны ылыми баыт ретінде алыптасуына бастауына географ-алым . оашбаевты 1948 жылы "азаты халыты географиялы терминдері" атты таырыпа ораан кандидатты диссертациясы мен осы таырып тірегінде жазылан кптеген маалалары йыты болды.

Ебектерінде алым географиялы терминдерді шыу, пайда болу жайы, тсінігі, ерекшелік жатары, монол, араб тілден енгендерді типтері, халыты, шаруашылы, трмыс жадайларымен байланысты атауларды шыуы сияты мселелерді арастыран. Ол е алашы " аза географиялы атаулар сздігі" атты топонимикалы ебекті жарыа шыарды (1963).

азастан топонимдерін тарихи-лингвистикалы аспектіде, баса туыстас тілдермен салыстыра тыш зерттеген А. бдрахманов 1955 жылы кандидатты диссертация орап, ылыми дреже алды. Ол осы диссертация негізінде 1959 жылы жеке монография жариялады. автор бл ебегінде азастандаы ірі объектілік географиялы атауларды ішінен 800-ден аса ала, ауыл, поселке, аудан жне темір жол стансаларыны атауларына талдау жасады. Авторрды ерекше назар аударан мселелері: топонимдерді жасалуындаы лексика-грамматикалы былыстар, топонимдерді лексикалы жйедегі орны, топонимдерді лексика-семантикалы трыдан классификациялау жмыстары еді. Кптеген топонимдерге этимологиялы этимологиялы талдау жасап, тіл тарихына атысты ойларын ортаа салды.

1954 жылдан Т. Жанзаов аза антропонимдері жайлы зерттеу жмыстарын жргізіп, 1961 жылы "Лично-собственные имена в казахском языке" атты аза антропонимдері мселесіне арналан алашы ебегін жазды. Т.Жанзаовты "аза тіліндегі жалы есімдер"(1965) жне "аза есімдеріні тарихы" (1971) атты ебектері аза ономтикасы ылымын теориялы, фактологиялы мол материалдармен байытан, брын-соды зерттелмеген ты лексикалы абат есімдер жйесіне арналан.

аза ономастикасыны лтты лингвистик ылымында дербес сала ретінде тпкілікті ны орныуына Т. Жанзаовты 1976 жылы аза антропонимия, этнонимия, косминимия, зоонимия салаларын жан-жаты тілдік трыдан, сіресе этнографиялы деректерге молынан иек арта отырып зерттеген докторлы диссертациясы лтты ономастикадаы кезедік жмыс ретінде бааланатын айтарлытай лес болды.

Жетпісінші жылдары Е. ойшыбаевты "Краткий толковый словарь топонимов Казахстана" (1974), О. Слтаньяевты " Понятные непонятности" атты оу ралы (1973), А. бдірахмановты "Топониримика жне этимология" (1975), "азастан этнотопонимикасы" (1979) атты екі кітабы да лтты ономастиканы дамуына тілдік, тарихи-деректік трыдан осан зор лес боп бааланады.

1984 жылы аза атауларынан сыр шертетін, тартымды тілмен жазылан ылыми-публицистикалы сипаттаы екі кітап жары крді. Оны бірі белгілі жазушы Б. Нржекеевті "зендер рнектеген лке. Ел-жрт, жер-су жне Жетісу жайында тараулар" атты, екіншісі Е. Керімбаевты " Атаулар сыры" (1984), осы жылдары " Тюркская ономастика" (1984), " аза ономастикасыны мселелері" (1986), "Есімііз кім" (1989), " Орталы азастанны жер-су аттары" (1989) атты кітаптар аза ономастикасыны оржынын толытыра тсті.

1988 жылы азастанны жер бедерін сипаттайтын географиялы атаулар мен апеллятивтік атауларды типологиялы аяда зерделеген Е. Керімбаевты "Лексико-семантическая типология оронимии Казахстана" атты кандидатты диссертациясында аза оронимдеріні лтты спецефикасы, атауларды жасалуындаы халыты трмыс-тіршілігі, мдениетіні маызы баса айтылады.

Тосаныншы жылдары «азастан географиялы атауларыны сздігі.» Жезазан облысы ( 1988), «азастан географиялы атаулары. Амола облысы» (1988), Т. Жанзаовты авторлыымен «Атажрт», «Отечество»(1988), В.Н. Попова авторлыымен «Павлодар облысыны топонимдік сздігі» ебектері жарыа шыты. Бл кезеде азастан Республикасыны жер-су атаулары тгел дерлік жинастырылып, тарихи-лигвистикалы, этнолингвистикалы сипата ие болды.

90-жылдардаы аза ономастикасында кезедік сипаттаы А. бдірахмановты "Историко-этимологическое исследование топонимов Казахстана" (1991) жне Е. Керімбаевты " Этнокультурные основы номинации и функционирования казахских собственных имен" атты докторлы диссертациясында (1992) лтты ономастиконны басты салаларыны фоно-морфологиялы, сзжасамды, рылымды дегейлері мен лексикалы мазмны этнолингвисикалы, лтты-мдени трыдан жан-жаты арастырылды. Сонымен атар Керімбаевты зерттеуі шеберінде аза жалы есімдеріні номинация проблемалары, ызмет аясы мен коммуникативтік атыс барысында олдану ерекшеліктері ылыми сипата ие болды.

2000 жылдан кейін лтты ономастиканы топонимдік, антропонимдік зерттеулермен атар зге де зерттелмеген салалары, ылыми-теориялы аспектілері ола алына бастады. Сйтіп, С.Иманбердиева, Какимова ала кеістігіні ономастикасын зерттеп, прагматонимия мен эргонимия салаларына атысты кандидатты диссертациялар орады. Б. Кшімова жалы есімні жалпылану, деонимдену дерісін айындауа арналан кандидатты диссертация орады. А. Арысбаев аза топонимдеріні кумулятивтік ызметін (2005), Ж. Исмаилова Отстік азастан іріні жер- су атауларыны алыптасу, даму, ызмет ету ерекшеліктері мен соы жз жыл ішіндегі динамикасын саралап берді (2006), араб тілінен енген кісі есімдері Ж. Аабекованы кандидатты диссертациясында (2005), А. Малбековты жмысында топонимдер дыбыс ужділік трысынан зерделенген (2008). З. Абдуллина балалар дебиетіндегі ономастикалы кеістікті (2008), Н. Асылбекова кісі есімдеріндегі ужділікті тарихи-тілдік парадигмада арастырды (2008).

аза тіл білімінде соы жылдары оралан диссертацияларды ішінен ономастиканы жаа антропозектік парадигмада зерттеу, аталым теориясыны негіздерін зерделеуге атысты мынадай ебектерді атауа болады: Г. Мадиеваны « Имя собственное в контексте познания» (2005), Б. Тілеубердиевті « аза ономастикасыны лингвоконцептологиялы негіздері» (2006), А. Жартыбаевты « Орталы азастан топономиясыны тарихи-лингвистикалы, этимологиялы жне этномдени негіздері» (2006), . Айдарбекті « аза терминологиялы аталымыны ономасиологиялы аспектісі» (2009) атты докторлы диссертациялары. Бл жмыстарда аза ономастикасы мен терминологялы аталым теориясыны біратар іргелі мселелері арастырылып, о нтижелерге ол жеткізілді.

Ономастиканы шеткері санатындаы "периферийный" маргиналды блігі нарыты экономиканы ыпалынан замана талабына сай туындап, кн ткен молыа тскен эргонимдер тобы да зерттеу нысанына айнала бастады. Осыан орай сала бойнша С. Иманбердиеваны " ала таамхана атаулары" атты кандидатты диссертация оралды (2001) [1; 16-30].

Болатбек Тілеубердиевті "аза ономастикасыны лингвокогнитивтік аспектілері"(2006) атты монографиясында аза тіліндегі жалы есімдер когнитивтік лингвистика мен лингвоконцептология трысынан арастырылады, ономастикалы концептіге когнитивтік категория ретінде сипаттама бере отырып, аза жалы есімдерін зерттеудегі когнитивтік, лингвомдени, семиотикалы аспектілер сз болады. Жалы есімдерді бойындаы рухани жне материалды мдениетті лтты-танымды тжірибесімен сабатастыра отырып, ментальді-когнитивтік трдегі табалану ерекшеліктері аныталады [2].

Бекжан бдулилыны «аза антропонимжасамы» (2012) атты зерттеу ебекте адам мен есімні араатынасы негізге алына отырып, кісі аттарыны жасалуына тн белгілер антропонимжасам терминіні аясына топтастырылан жне сзжасамны дербес саласы ретінде арастырылан. Антропонимжасамны дыбысты тла, маыналы болмыс, танымды кеістік секілді негізгі ш баыты кешенді трде тілдік жне тілден тыс факторлар бойынша сараланан [3].

Татар ономастикасы ХХ асырды аяында айырыша жандана бастады. Бл ретте Г.Ф. Саттаров, М.И. хмтанов, Ф.Г. Гарипова, Л.Ш. Арсланов, А.Г. Шйхулов, Х.Ч. Алишина т.б алымдарды татар ономастикасына осан зор лесін ерекше атап туге болады. Соларды е негізгілеріне тоталып тсек.

Татар ономастикасы Поволжья топонимикасы бойынша кптеген ебектер мен монографиялар жариялаан ататы алым Г. Ф. Саттаровты зерттеулерімен бай. азан Университетіні профессоры Г.Ф Саттаров Татар тіліні ономастикасына дамуына зор лес осты. «Антропотопонимия ТАССР»(1973) атты ебегінде Татарстан антропотопонимиясын жйеледі, аталмыш микросистеманы рылымын ашты. Толы есімдерді фонетикалы жне фонетика-морфологиялы згерістерді нтижесінде пайда болан жалы есімдерді нсаларын зерттеді. Жалы есімдер мен тектерден ралан (шыан) ТАССР трылыты жерді атауларыны маыналарын ашты, сонымен атар кне тркі жалы есімдеріне талдау жасады. Г.Ф Саттаров жалы есімдерді толы атаулары, жне оны этимологиясы, ысартылан, кішірейткіш, еркелеткіш нсалары крсетілген татарды жалы есімдеріні тсіндірме сздігін растырып шыарды [4]. Г.Ф. Саттаровты «Татарстан АССР-ны микротопонимиясы» атты ебегі татар филологиясы бліміні студенттеріне арналан дістемелік оу ралы болып табылады. Бл ебекте микротопонимдер материалдарын жинатау жне арнайы курсты міндеттері , татар топонимдері арастырылды. Г.Ф Саттаров «этапы развития и очередные задачи татарской ономастики» ебегінде татар тіліні топономикасы жне антропонимикасыны туу тарихы, алыптасуы мен азіргі дамуы хаындаы мселені бетін ашты. Ататы тркітанушы Тенишев Э.Р аталмыш ебекті ылыми маыздылыы жайында : «Ценной стороной работы является критическое освещение источников, а также трудов специальных и общего характера. Историю изучения татарской ономастики автор делит на три периода... Книга Г.Ф Саттарова, подводящая итоги достигнутым татарской ономастикой успехам и намечающая как ближайшие, так и более отдаленные ее задачи, несомненно ономатики в Татарской АССР» - деп зіндік баасын берді. [5;124-126]. алымны таы бір елеулі ебегі – «Ни очен шулай аталган?» (1971). Бл ебек Татарстан АССР-ны аудандарыны, алаларыны, жне оны астанасы, кшелеріні географиялы атауларды талдауларынан трады[6].

«Исеме‹ матур, кемнўр куйган?» (1989), «Татар исемнўре ни сойли?» (1998) атты монографияларда енгізілген, мият жинаталан, талданан татарды адам атаулары лкен сздікті райды. «Татар исемнэре ни сойли?» деген ебегінде 15000 астам кісі аттары жарияланан. алым Г. Ф. Саттаров антропонимдерді даму тарихын зерттей келе, генетикалы, лексика-семантикалы, сзжасамды жне нормативтік анализдерін берді.

Татар ономастикасыны негізін салушыларды бірі, Г. Ф. Саттаровты шкірті Ф. Г. Гарипова болып табылады. Ол бар мырын татар гидронимиясын, топонимикасын, жалпы ономастика саласын зерттеуге арнады. алым Ф. Г. Гарипова 1976 жылы « Казан арты гидронимиясе» атты таырыпта кандидатты диссертация орады. Ол зіні диссертациясында Казансу, Мише , Шушма, Ашыт сияты жер-су атауларын зерттеді [7]. Ал 1991 жылы « Татарстан гидронимиясе» деген таырыпта докторлы диссертациясы орады. алым тек татар гидронимиясын арастыран жо, сонымен атар ол 1992-1993 жылдары « Татар микротопонимнары» сздігін жасап шыарды.

Татар топонимикасы бойынша Филология ылымыны докторы, профессор А. Г. Шайхулов Еділ-Урал аймаындаы топонимиясын , ал алым Р. К. Садыкова Ульяновск лкесіндегі топонимияны, Х.Ч. Алишина Сібір татарларыны топонимиясын (Тюмень облысы материалы негізінде) [8] зерттеді.

алым Ф. Л. Мазитова татар тектерін, оны алыптасу жне даму тарихына, тектерді лексикалы негізі мен сзжасамды рылымына талдау жасады. Кптеген татар тектеріні алыптасуына татар тіліні диалектілері мен говорларыны ыпалыны кштілігін атап теді. алым Ф. Л. Мазитова сегіз лексика-семантикалы топтан тратын татар тектеріні классификациясын берді. Ф. Л. Мазитова татар фамилияларын екі негізгі этнолингвистикалы абаттарын бліп крсетеді: байыры татар жне кірме абаттары [9].

алым Х. Ф. Исхакова «Сопоставительная грамматика татарских и русских собственных имен» атты монографиясында типологиялы жаынан р топа жататын тілдер орыс жне татар тіліні антропонимдеріні грамматикалы ерекшеліктерін сипаттады [10]. Ал татар есімдеріні фонетикалы ерекшеліктерін Л. Ф. Осипова зіні кандидатты диссертациясында арастырды [11].

Сонымен атар, татар ономастикасына лес осан, статистикалы діс олдану арылы орындалан Г.Р. Галиуллина, Г.С. Тимирханованы кандидатты диссертациясын ерекше атап туге болады. Зерттеуші Галиуллина «ХХ . азан аласыны татар антропонимиясы» ебегінде ХХ асырдаы азан аласындаы жаа туан сбилерге ойан есімдерді себебін зерттеді, татар есімдеріні санды динамикасы мен статистикасын крсетті, татар кісі атауларыны генетикалы абаттарын анытады. Е кп тараан жне сирек кездесетін есімдерді анытап белгіледі. Автор сирек кездесетін есімдер атарына кнерген архаизм есімдер, шын мндегі архаизмдер, жааран архаизмдер, сирек неологизм-есімдер, ата-ананы стсіз ат оюыны нтижесінде пайда болан, жне жазылуындаы ателерді салдарынан есімдерді маынасы мен этимологиясын аныталуы ммкін емес сирек кездесетін есімдерді жатызады [12]. алым Г. Р. Галиуллина стазы, профессор Г. Ф. Саттаровты жетекшілігімен 2009 жылы зіні докторлы диссертациясын орады. алым ебегінде татар антропонимиясын лингвомдени аспектіде арастырып зерттеді [13].

Антропонимияа атысты алым Г.С. Тимирханованы кандидатты диссертациясын атап туге болады. Кісі атаулары мен тектерді алыптасу алышарттарын егжей-тегжейлі арастырды, есімдерді ойылу себебі мен шартын анытап, лексика-семантикалы жне татар есімдері мен тектерді классификациясын берді. ХХ асырдаы « Набережная Челны» аласыны татар ісі атаулары мен тектерін тарихи-лингвистикалы зерттеуі нтижесінде оларды жалпы татар антропонимикалы мрасымен тыыз байланысын крсетті [14].

Башрт тіл білімінде ономастика мселесі ХХ асырды елуінші жылдарды басында зерттеу нысанына айнала бастады. А. А. Камалов, Р. З. Шакуров, Ф. Г. Хисамитдинова, Т. Х. Кусимова, М. Г. Усманова, З. Ф. Габдрахманова, Г. Х. Бухарова башрт ономастикасны дамуына айтарлытай лес осты. Башртстан су атауларын А. А. Камалов зіні кандидатты диссертациясында зерттеді [15]. Кейіннен алым «Башкирская топонимия» (Уфа, 1997) атты таырыпта 1997 жылы докторлы диссертация орады. алым бл ебегінде салыстырмалы жне ареалды зерттеулер жргізді. Ал алым Р. З. Шакуров «Топонимия бассейна реки Демы»(Мскеу, 1973) атты ебегінде башрт топонимдерді сіресе сзжасамды рылымына жне тарихына назар аударады. Башрт тіл білімінде антропонимдерді е алаш Т. Х. Кусимова «Древнебашкирские антропонимы» (Уфа, 1975) атты кандидатты диссертациясында арастырды. Бл ебекте тыш рет антропонимдерге толы лексикалы анализ жасалды. Сонымен атар А. Шайхуловты «Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения» (Мскеу, 1978) атты ебегінде тарихи трыда башрт жне татар антропонимдеріне салыстырмалы-типологиялы сипаттама берілді. Башр тіл біліміндегі антропонимдерге атысты жааша баытта зерттелген З. М. Раемгужинаны «Башкирский антропонимикон в свете языковой картины мира (аспекты формирования и особенности функционирования)» (2009) атты ебегін ерекше атап туге болады. Бл ебекте автор башрт тіліні клемді антропонимикалы материалдарда универсалды жне лтты лемні крінісі зерттеп, башрт антропонимдеріне этнолингвистикалы анализ жасайды. Сонымен оса антропонимдерге генезис, рылымы жне семантикасы трысынан сипаттама беріледі [16]. 1980 жылы тыш « Словарь топонимов БАССР» атты топонимдер сздігі жарыа шыты. Негізгі растырушылары – Р. З. Шакуров, А. А. Камалов, З. Г. Ураксин, М. Ф. Хисматов.

мы тіл білімінде ономастика саласын тыш зерттеген алым А. А. Сатыбалов болды. Ол 1936 жылы « Советское языкознание» журналында « К вопросу о личной ономастике у кумыков» атты мааласын жариялады. Бл маалада мы халыны кісі атаулары салт-дстрлерімен байланыстыра арастырылады. Сондай-а кісі атауларыны этимологиясына да ерекше назар аударады [17]. мы тіліндегі антропонимдерді кеінен арастыран - Н. Э. Гаджиахмедов. алым «Личные имена кумыков: традиции, имянаречения, происхождение, семантика и грамматика» атты ебегінде мы антропонимикондарыны алыптасуы мен дамуы, мы есімдеріні этнолингвистикалы абаттары, кісі атауларыны морфологиялы аспектілері арастырылып, сондай-а мы антропонимдеріні рылымды-сзжасамды классификациясы берілген [18]. мы антропонимдеріне атысты Р. А. Мусаеваны «Кумыкская антропонимика :прозвища и полуимена» атты ебегін атап туге болады. Бл ебекте автор мы лаап аттарыны лексика-семантикалы, грамматикалы жне стилистикалы ерекшеліктерін анытап, мы тіліндегі лаап аттарды ылыми классификациясын берді [19].

мы топонимдері тек осы 5-6 жылда ана ола алынып зерттеле бастады. Атап айтанда мы топонимдері Г. А. Джаватованы «Топонимика селения Нижнее Казанище Буйнакского района Республики Дагестан» (Махачкала, 2010) жне З. А. Адукованы «Семантика и структура кумыкских топонимов»(Махачкала, 2013) атты кандидатты диссертацияларда кеінен арастырылан болатын.

арашай-балар ономастикасы ХХ асырды алпысыншы жылдарды соында жйелі трде зерттеле бастады. Мселен, 1969 жылы П. С. Рототаевты орографиялы объектілерді атауларымен « Краткий словарь горных названий Кабардино-Балкарии» атты ебегі жарыа шыты. Ал 1970 жылы Дж. Н. Коков пен С. О. Шахмурзаевты « Балкар топонимикалы сздігі» жарияланды. 1981 жылы Б. Х. Мусукаевты « Топонимия высокогорья Балкарии» атты ебегі дниеге келді. Бл баларды географиялы атауларын лингвистикалы трыда зерттеген тыш монографиялы ебек болып табылады. Сонымен атар алымны таы "Топонимы Балкарии" (Нальчик ,1981) ебегінде Балар еліні барлы топонимдер жйесін сипаттайды, топожйені алыптасу тарихы мен даму кезедерін белгілейді, оларды басты абатын (топтарын) анытайды, лексико-семантикалы топтар арылы (бойынша) оларды классификациясын береді, сонымен атар рылымды талдау, топонимдерді жасалу жолдарын саралап крсетеді.

1982 жылы М. А. Хабичев « К гидронимике Карачая и Балкарии» деген кітабы жары креді. 2007 жылы жары крген Б. Х. Мусукаевты « очерки балкарской ономастики» атты ебегі кісі атауларыны р трлі тобына, сонымен бірге топонимдерге де арналан.

Балар топонимиясы негізінен зерттеу нысаны ретінде ХХ асырды екінші жартысында ола алына бастады. балар топонимиясыны рылымы, семантикасы, этимологиясы мселесіне арналан Л. И. Лавров, И. М. Мизиев, К. И. Мизиев, Ш. К. Акбаев, И. Х. Ахматова, М. А. Хабичева, С. Я. Байчорова, Б. Х. Мусукаев, Дж. Н. Коков, С. О. Шахмуразаев, С. А. Хапаев жне т.б., алымдарды ебектерін атап туге болады.

ырымтатар ономастикасы бойынша мліметтер те аз. Жалпы ырым татарларды антропонимдерін алым А. М. Эмирова алаш арастырып зерттеген. алым з ебегінде «онимы являются кумулятивными знаками – в них скапливается разнородная информация об предмете, именем которого они являются: о месте его нахождения, о времени его создания, о языке именования, о народе, давшем ему это имя и оценившем его место в своей материальной и духовной жизни» [20; 232] деп ескертеді. алым орыс тіліні серінен ырымтатар антропонимдеріні згерістерін арастырды.