Омонимдерді зерттелуі

аза тіліндегі омоним мселесі алаш рет А. Байтрсынов, . Жбанов сияты алымдар ебектерінде белгілі дрежеде сз боланымен кпке дейін арнайы арастырылмай келді. . Мсабаевты « азіргі аза тілі» атты педучилищеге арналан оулыында омоним туралы алашы анытамалар берілді. Аталмыш оулыта . Мсабаев мынадай анытама береді: « Шыу жаынан да, маына жаынан да баса-баса, тек айтылуы ана бірдей сздерді омоним сздер дейміз. Бл анытаманы жаса жатарын осы мселені тбегейлі зерттеген алым К. Аханов жасы ашып крсетеді. Яни аза тіліндегі омонимдерді алаш рет арнай зерттеу нысанына айналдырып, жан-жаты саралаан алым – Ккен Аханов. рине, омоним мселесі кейінгі алымдар ебектерінде осы уаыта дейін назардан тыс алан емес. Оларды атарына . Мсабаев, С. Кеесбаев, М. Белбаева ебектерін атап ткен жн.

алым К. Аханов з ебегінде омонимдер мен кп маыналы сздерді састытары мен айырмашылытарына кеінен тоталады. Омонимдерді жасалу жолдарына жекелей тоталып, жасалу жолдарын тмендегідей жіктейді :

1. Сздерді маыналы жатан дамуы нтижесінде жасалан омонимдер;

2. Фонетикалы згерістер нтижесінде жасалан омонимдер;

3. Аффикстер жалану арылы жасалан омонимдер;

4. Баса тілдерден енген сздерді байыры тл сздермен дыбысталу жаынан бірдей келуіні нтижесінде жасалан омонимдер;

5. Екі сыары да баса тілдерден ену арылы жасалан омонимдер.

Омоним мен кп маыналы сзді састыы жайында алым К. Аханов: « Полисемия мен омонимді ажыратуды иындыы бл екі категорияны кейбір састыынан келіп туады. Кп маыналы сздер кейде омоним сздерді жасалуына негіз болады да, осыларды нтижесінде шыуы, жасалуы жаынан ондай омоним сздерді кп маыналыы дегенмен штасып жатады» деп крсетеді. алым атап кеткендей бір кездері полисемия болан сздерді маыналары ыдырап, орта байланыстырушысы маыналарыны зілуі нтижесінде тілімізде біршама омоним мен кп маыналы сздерді бір-бірінен згешелігі тр-трпатында емес, маынасында жатыр. Кп маыналы сздерді бір негізде шыандыын, састыын бірден танып білуге болады.

К. Аханов тілдегі омонимдік атарларды зерттей келіп, оларды санын жетіге жеткізеді. аза тіліндегі омонимдерді алым «лексикалы маынасына, оларды райсысына тн грамматикалы маыналары мен формаларына арай ш топа бледі: а) Лексикалы омонимдер; ) Лексика-грамматикалы омонимдер; б) аралас омонимдер (омонимдік атарлар).

Сздерді маынасын ажыратуда контексті рлі айырыша. сіресе, омонимдерді жеке транда айындау ммкін емес, демек сз маынасы В. Виноградов атап крсеткендей тек контексте ана аныталады. Контексте сзді ай ымда олданылып трандыы айын крсетілмек. Біра соны зінде де контекстік маынаны да екі шты жаы жиі кездесіп отырады. Сондытан алымдар омонимдік белгілерді анытауда р илы пікірлер сынады. Мселен, Е. М. Галкина – федрук дейтін орыс алымы лексикалы омонимдерді кп маыналы сздерден ажратуда оларды синонимдерін тауып салыстыру шарт дейді. Егер оларды салыстыран кезде р сз р трлі синонимдерге ие болса, кп маыналы сз болады деген тотам айтады. Белгілі дрежеде бл пікірді маызы боланымен, оны барлы жадайы дрыс бола бермейтіндігін алым . Садыбеков ашып крсетеді. Мысалы, белгілі нрсені жиынты мні ретінде кп маыналы олданыстаы сзге «нтиже», «шешім», «тйін» сздеріні кейбір олданыстарыны синоним болатынын ескерте келіп, барлы сздерді трлі синонимдер тзуіне арай омонимдер атарына жатызуа болмайтындыын ескертеді.

Омонимдерді айырыша трлеріні бірі - омографтар. алым І. Кеесбаев пен . Мсабаев аза тіліндегі омографтарды мойындай оймайды. « Мндай сздерді пайда болуына, алдымен тілдегі дауыс екпіні сздерді айыру шін жмсалмайды. Орыс тіліндегі «замок-замок» типтес сздер сияты жаа сз жасай алмайды. Соны салдарынан аза тілінде омографтарды кездестірмейміз» дейді. Ал зерттеуші К. Аханов болса: « Есім сздер мен етістіктерді айтуда екпінні р трлі тсетіндігін ескерте келіп»... алма, кеспе, крме, кірме, тйме, кйме, жатпа, апа, бспе, ойма, шыарма, кірііпе, басарма деген есім сздер мен алма, кеспе, крме, кірме, тйме, кйме, жатпа, апа, бспе, йома, шыарма, кіріспе, басарма деген етістікті болымсыз трлері де омографтар атарына енеді. Осы келтірілген омографтарды екпіні бірінші сыарларыны (есім сздерді) соы буынына тседі де, екінші сыарларыны (етістік сздерді) соы буыныны алдындаы буынына тсді. Сонымен бларды жазылуы бірдей де, айтылуы екпінні ауысып тсуіне арай ажыратылып тр»,-деген уж айтады [26; 10-15].

Татар тіліндегі омонимдер жайлы алашы мліметтер Г. Сагдиді дебиет мселелеріне арналан ебектерінде кездестіруге болады. Автор омоним мселесіне дебиеттік кз арас трысынан келеді: омоним ымына анытама беріп, мысалдарды негізінде омонимдерді кркем шыармадаы рлін натылайды. Ол омонимдерді татар дебиетіні стилистикалы ралыны бірі ретінде арастырады. Зерттеу ебегінде омонимдер жайлы «Сљйлёмдёге сњзлёр арасында аваз тљзелешлёре ягыннан бертљрле булып та, њзлёре башка мёгънёлёрне аћлаткан сњзлёр байтак. Мондый сњзлёр омоним булалар. Мёсёлён, «оч» сњзе бар. Мёгънё ягыннан ул очуны џём предметныћ очын аћлата, «очсыз» сњзе – чиге юк, кыйммёт тњгел, очы юк – тупас мёгънёсендё» (тілде зіні дыбысты рамы жаынан бірдей, біра оан оса млде баса маына беретін сздер аз емес) (Сагди, 1941, 122).

Аталмыш ебекте омонимия мселесі жалпылама трде арастырылады, кптеген мселелер, соны ішінде омонимдерді пайда болуы, трлері, омонимдерді кп маыналы сздерден айырмашылыы сияты крделі мселелерді анытау авторды негізге масаты емес. Алайда бл омонимия мселесін зерттеудегі алашы тжірибе боландытан, аталан мселерді одан рі зерттеуге маызды рл атарды.

Татар тіліндегі омонимия мселесін алым Ш. Рамазанов жан-жаты зерттеді. Ол омонимдерді сздерді полисемантикалы топтарынан айыру мселесін озады. Автор омонимдерді табиатын анытай келе, оларды лексикалы жне лексика-морфологиялы омонимдер деп екі лкен топа бледі. алым омонимдер негізінен зат есім, сын есім жне етістіктерде сияты сз таптарында кездесетінін айтады. Сонымен атар Ш. Рамазанов дыбысталуы мен жазылуындаы айырмашылытарына арай омонимдерді омоформа, омограф, омофондар деп бледі (Рамазанов, 1954, 28-33).

Омонимдер жайында татар алымы Р. Шакирова зіні « Лексикалы омонимдер жне оларды этимологиясы» атты мааласында омонимдерді лексикалы жне морфологиялы деп бліп, лексикалы омонимдерге кеінен тоталып, оларды жасалу жолдарын жан-жаты арастырады.

Татар тіл білімінде омонимдерді йрену, зерттеу туралы сз бастаанда, Ф. С. Хакимжановты есімін ерекше атап туге болады. Ол з мааласында омонимия мселлесін арастыра келе, мынадай классификациясын сынады: 1. Лексикалы омонимдер; 2. Грамматикалы омонимдер 3. Фонетикалы омонидер; 4. Графикалы омонимдер; 5. Синтаксистік омонимдер (омомдел,омосинтагма) ; 6. Фразеологиялы омонимдер. Ф. С. Хакимжанов сонымен бірге морфологиялы (омоморфема) жне стилистикалы (омостилема) омонимдерді рамына осып, бл жйені толытыруа болатынын жазады [Хкиман, 2004. -№ 6. 33-39].

Татар тіліндегі омонимдерді ылыми трыда Б. С. Салимгараева арастыран. алым 1971 жылы «Омонимы в современном татарском языке» атты таырыпта кандидатты диссертациясын орады [27; 29-36].

Жалпы татар тіліндегі грамматикалы омонимдерді біратар алымдар, Х. Р. Курбатов (Грамматические омонимы в татарском языке // Татар теле м дбияты.– Казан: Татар. кит. нешр., 1959.), Р. Р. Салахова (Омонимичные суффиксы татарского языка. - Казань: Gumanitarya, 2007.) т.б.

Татар тіліндегі омонимдер сздігі тыш 1997 жылы Ф. С. Сафиуллина жне Л. М. Ризванованы авторлыымен жарыа шыты.

Башрт тіл білімінде омонимия мселесін алым М. Х. Ахтямов зерттеген. алым 1996 жылы «Проблемы омонимии в современном башкирском литературном языке» атты таырыпта кандидатты диссертация орап, башрт тіліндегі омонимдерді ылыми трыда жйелі арастырды.

мы тіліндегі омонимия мселесін алаш арастыран мы алымы – Б. Ш. Беширов. Ол 2002 жылы « Омонимия в современном кумыкском языке» атты таырыпта кандидатты диссертация орады. алым диссертацияны бірінші блімінде баса тркі тілдеріндегі диссертациялы ебектердегі сияты омонимия жне полисемия мселесін озайды, екеуіні айырмашылытарын анытайды, грамматика жне сзжасам станымы трысынан омонимдерге талдау жасайды, ал екінші блімінде азіргі мы тіліндегі омонимдерді трлері мен типтерін жйелі трде зерттеп анытайды [28].

араалпа тілінде омонимия мселесі жайында ебектерді кездестірмедік. Дегенмен, омоним ымы, трлері, жасалуы жайлы араалпа алымы Е. Бердимуратовты «Хзирги заман араалпа тили. Лексика» атты ебегінде сз етіледі [29].

ырымтатар тіл білімінде омонимия мселесін тыш зерттеп арастыран алым – З. М. Саттарова. алым 2003 жылы « Омонимы в современном крымскотатарском языке» атты таырыпта кандидатты диссертация орады. З. м. Саттарова зіні кандитатты диссертциясында омонимия жне полисемия саласында славян жне тркі лингвистеріні жетістіктері арастырылан, азіргі ырымтатар тіліндегі омонимия жне полисемия мселесі, жне де оларды сас тстары мен дифференцианальды белгілері зерттелген. Негізгі омонимия жне полисемияны шектік белгілері- семантикалы айырмашылытарыны сипаттамасы аныталды. Омонимиялы былысты сипаттамасы беріліп, кешенді тсілдеме негізінде азіргі ырымтатар тіліні омонимдеріні синхронды классификациясы жзеге асырылды, сонымен бірге жай, крделі жне аралас омонимдік топтара жйелі талдау жасады. Диссертацияда омонимдерді пайда болу жоддары сипатталып аныталды, омонимдерді жасалу жолыны екі тобы: бірінші, семантикалы жне грамматикалы жолмен пайда болан гомогенді тобы, жне де екінші, тілді ішкі жне сырты ресурстаны рекетіні нтижесінде пайда болан гетерогенді тобы деп блініп белгіленді. Диссертацияны бір ндылыы, азіргі ырым татар тіліні омонимдерді жне омонимдік былысты ысаша сздігі сынылан [30].

Ноай тіліндегі омонимдерді тыш зерттеп арастыран алым- З. С. Суюнов. Ол 2004 жылы «Омонимия ногайского языка» атты таырыпта кандитатты диссертация орап, ноай тіліндегі омонимдерді жан-жаты зерттеді. Ебекті ерекшелігі, ноай тіліні омонимдері баса да генетикалы трыда жаын тілдермен аза, араалпа, территориялы жаынан жаын мы, татар, арашай- балар т.б тілдермен, сонымен атар омонимдерді трлері мен типтерін зерттеуде туыстас емес тіл, яни француз тілімен тілімен салыстыра отырып зерттелді, зерттеуді бндай жолы омонимия мселесін жан-жаты аша тсуге ммкіндік береді [31].

арашай-балар тіл білімінде де омонимия мселесіне атысты біратар ебектерді кездестіруге болады. Мселен, Ф. К. Аппаева «Генетически родственные омонимы в карачаево-балкарском языке»(Нальчик, 2000) атты кандитатты диссертациясында конверсия жне сзді полисемиясыны ыдырауыны нтижесінде пайда болан генетикалы туыстас омонимдерді жан-жаты арастырып зерттеді.