Антонимдерді зерттелуі

Тюркологияда антонимия мселесі елуінші жылдарды соында ана зерттеле бастады (Мусабаев, 1959; Киекбаев, 1966; Ахатов, 1975, 1979).

аза тіліні антонимін Ж. Мусин зіні кандидатты диссертациясында зерттеді (1970). алымны бл зерттеуі тркі тіл біліміндегі тыш антонимия мселесіне атысты ебек болып табылады.

аза тіліні антонимдерін Ж. Мусин, А. Жмабекова зерттеп, антонимдер сздіктерін растыран. аза тіліндегі антонимдерді топтастыру жайында екі трлі кзарас бар: бірі - ымдарды белгілі бір логикалы атарындаы арама-арсылыына негізделген тіл бірліктеріні арама-арсылыын білдіретін антонимдік жптар трысынан топтайтын Ж. Мусинні пікірі. Екінші, антонимдерді логикалы, грамматикалы, психолингвистикалы атынастара негізделген универсалды былыс деп арайтын А. Жмабекованы пікірі. Оны пікірінше, осы кнге дейін тіл бірліктеріні арама-арсылыы ана антонимдік жп рауа негіз болан, енді логикалы, психологиялы, тілдік ымдарды ке клемде кешенді баытта Н.С. Трубецкой сынан оппозиция дісі бойынша топтастыру ажет [32; 150].

Башрт тіл білімінде бір атар маалалар мен башрт тіліндегі оулытарда жекелеген тарауларда антонимдерге атысты мселелерге тоталып теді. Бл ебектерде башрт тіліндегі антоним сздеріні семантикалы табиаты сипатталады, жасалу жаынан антонимдерді трлерін блуге тырысады, антонимдерді семантикалы классификациясын беріп, сонымен бірге антонимдерді баса да семасиология, синонимия сияты былыстармен байланысын сипаттайды [33]. Башрт тіліндегі антонимдер сздігі тркі тіл білімінде тыш сздік болып табылады. Бл сздікті кіріспе блімінде башрт тіліні антонимдері сипаттап, оны ерекшеліктерін айындайды. Авторды тбірлес антонимдерді баылауы, сонымен атар башрт тіл білімінде жиі сас болып танылан антонимдерді антитезадан айыра білу тсілі де ерекше. [34; 3-4]

Татар тіліндегі антонимдерге алашы болып аартушы, лингвист К.Насыри назар аударан. Ол зіні «Энмузэ» /Эндмюзядж, 1895/ атты ебегіні тртінші блімінде ос сздердегі антонимдер мен синонимдерді ажыратып, сздерді байланысуын талдайды. Мысал ретінде келесі антонимдерді келтіреді: ачалак - Яуумалак, алыш-биреш, алмак-бирмэк, килем-китем, килде-китте т.б.

Профессор Г.Х Ахатов татар тіліндегі антонимдерді семантикалы жне рылымды классификациясын зерттеген. Ол «Татар телендэ антонимнар» атты мааласында семантикалы трыда татар тіліндегі антонимдерді классификациясын алаш рет сынады. Автор антонимдерді семантикалы трыда алты группаа бліп крсетеді: 1) Зат атауларыны арама-арсылыын білдіретін антонимдер; 2)Адам жне жануарларды жынысына арай, жасына арай арама-арсылыты білдіретін антонимдер; 3) Зат атауларыны асиеттеріні арама-арсылыын білдіретін антонимдер; 4) Уаытты, кеістікті арама-арсылыын білдіретін антонимдер; 5) Клемі, лшемі жаынан арама-арсылыты білдіретін антонимдер; 6) имыл, іс-ретекетті арама-арсылыын білдіретін антонимдер. Осы сияты татар алымы Ф.С Сафиулина да антонимдерді лексикалы маынасына арай алты трге бледі. Сонымен атар, Г.Х Ахатов маалада антонимияны баса да лексикалы былыстармен, атап айтанда, синонимиямен, полисемиямен, омонимиямен жне фразеологиямен зара байланысы жайлы мселе де озалды.

алым рылымы жаынан антонимдерді екі трге бледі: 1. Тбір антонимдер ( тбір сздерден тратын); 2. туынды антонимдер.

Автор мааласында кркем дебиетте антонимдерді р трлі стилистикалы масатта олдану жайлы мселені озайды.

Антонимдерге байланысты айтылып жрген ымдарды бірі- энантиосемия. Энантиосемия былысы жайында алым Ханбикова Ш.С «Сздегі антонимдік маына (энантиосемия)» (1982) атты мааласында кеірек тоталып теді. Ол татар тілінде энантиосемияны екі трін атайды: 1. Бір сздегі арама-арсылы; 2. Бір маынадаы сздерді арама-арсылыы. Маалада бл былысты пайда болуыны екі себебін крсетеді: а) маынаны диффузиясы; б) Маына рылымында арама-арсы компоненттерді бар болуы. Фразеологиядаы энантиосемия Г.Х.Ахунзянованы (1972) ебектерінде айтылып ткен болатын.

Татар тіліндегі оксюморондара Г.Х Ахатовты жне Р.А Закировты (1980) маалалары арналан.

Диалектілік антонимдер Г.Х Ахатовты «Батыс Сібір татарларыны диалектілері» (1963) атты монографиясында крсетілген.

Антонимдерді олдануды стилистикалы ерекшеліктері Х.Р Курбатовты « Хозерги татар деби теленен стилистик системасы» (1971) атты ебегінде айтылан. Бл ебекті «Лексикалы стилистика» деген блімінде автор антонимдермен тыыз байланысты оксюморон сынды былыса талдау жасайды.

М.Б Хайруллина татар деби тіліні лексикалы жйесіні дамуы мселесіне арналан монографиясында антонимдерді тілдегі сздік орды байытуа абілеті бар екенін айырыша атап теді. Ебекте лексикалы антонимдер хаында жалпы тсінік берілген.

Татар тілініндегі антонимдерді жалпы мселелеріне Л.Г Хабибовты кандидатты диссертациясы арналады [1984].

Баса да антонимдер, оны рылысы, грамматикалы жне стилистикалы ерекшеліктері, кркем дебиетте, фольклорлы туындыларда, ономастикада олданылуы жайында М. 3. Закиев, Ф. А. Ганиев, Д. Г. Тумашева, Э. М. Ахунзянов, А. Юсупов, Г. Ф. Саттаров, Ф. Г. Гарипова, Л. М. Ризванова, Д. Б. Рамазанова жне т.б алымдарды жалпыфилологиялы ебектерінде бар[35].

мы тіл білімінде антонимия мселесі тбегейлі зерттелмеген, дегенмен диссертациялы, монографиялы зерттеулер баршылы. Мселен, мы жне орыс тіліні лексикасы мен фразеологиясыны антонимдік атынасын салыстармалы зерттеуге арналан Г.Р Муташеваны ебегі [Махачкала, 2010], жне де З.А Хасбулатованы "мы тіліндегі антонимдер: лексика-грамматикалы жне стилистикалы аспектілері" [Махачкала, 2010] атты диссертациясын атаймыз. алым З.А Хасбулатова мы тіліндегі антонимдерді алаш зерттеп, тере талдаулар жасады. алымны диссертациялы ебегінде тыш рет азіргі мы тіліндегі лексикалы антонимдер арастырылды. Лексика-грамматикалы жне рылымды згешелігін талдау негізінде антонимдерді трлеріні классификациясын жасап шыарды. Алаш рет азіргі мы жазушыларыны шыармаларыны олданысындаы лексикалы антонимдер р аспектілі арастырылды.

арашай-балар тіл білімінде антонимия проблемасы Ж.М. Гузеев, И.М. Отаровты ебектерінде арастырылан. Екі автор да з зерттеулерінде антонимдерді тілдік жне контекстуалды деп бледі. И. М Отаров « арама-арсы маынаа ие сздерді ртрлі белгілеріне байланысты антонимдер тілдік жне контекстік деген екі трге ажыратыла алады.» деп ескертеді [36;34-35].

араалпа тіл білімінде антонимдерді филология ылымыны докторы, профессор Е.Б. Бердимуратов жан-жаты зерттеп арастырды. алым араалпа тіліндегі антонимдерді маына жаынан бірнеше трін крсетуге болатынын айта келіп, оларды мынадай мндерде антонимиялы жптар райтынын крсетеді:

1. Затты сапасын білдіретін сздер арылы (ашшы- душшы, жасы-жаман, атты-бос т.б);

2. Затты я былысты трін-тсін, , лкен-кішілігін білдіретін сздер арылы (а-ара, уза-ыса т.б);

3. Уаыта, мезгілге байланысты сздер арылы (ыс-жаз т.б);

4. Трмыста адамдар арасындаы атынасты характеріне, оларды трмыс жадайына байланысты пайда болан сздер арылы (дос-душпан, мспир-жауыз, аш-то т.б);

5. Затты я былысты белгілі бір жаын крсететін сздер арылы (басы-аяы, иши-сырты, оы-терси т.б);

6. рекетті анытайтын сздер арылы (жылау-клу, кел-кет т.б);

7. Антонимдік жптар затты я былысты клем, млшерін тсіндіретін сздер арылы (кп-аз, орта-толы, жуп-та, егиз-та т.б);

8. Затты я былысты орнын, баытын крсететін сздерден (жоары-тмен, блент-пс, баспа-шйелме т.б) [29;47-50б].

алым азіргі араалпа деби тілі лексикасында антонимдерді зерттеу бл лексиканы баса да мселелерін зерттеу шін де зор мнге ие екенін баса айтады. Себебі, мселен, сздерді арама-арсы мндерін анытау арылы тілдегі полисемиялы былыстарды, омонимиялы жне синонимиялы былыстарды дрыс белгілеуіміз ммкін дейді.

Антонимия мселесі ырымтатар тіл білімінде де кеінен зерттелген. ырымтатар тіліндегі антонимдер тыш алым А. Меметов арастыран. Жалпы ырымтатар тіліндегі негізгі лексикалы категориялар- омонимия, синонимия, антонимия мселелерін А. Меметов е алаш баспасз бетіне жариялап зерттеген болатын. алым з ебектерінде антоним ымы, тбірлес сздерді антонимге атысы мселесін арастырып, толы жне толы емес антонимдер жайлы тсінік береді. [37;62-68б, ; 39-40б]. ырымтатар тіл білімінде антоним ымы жайлы «Къырымтатар тили (фонетика, лексикология, фразеология)»[38;51-52б] атты оу ралында антонимдік атынаса тсетін зат есім, сын есім, есімдік, стеу, етістік сияты сз таптары блінеді. Тбірлес жне ртбірлес антонимдер, сондай-а антонимдік жптары жо сз таптары т.б., ажыратылып крсетілді.