Фразеологизмдерді зерттелуі

аза тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялы трыдан зерттеу ХХ асырды ортасынан баталып, бгінгі кнге дейін зерттеушілер назарына ілігіп, зерттеу обьектісіне айналып, лі толастамай келеді. Осы уаыттаы зерттеулерді шартты трде трт кезеге блуге болды:

— ХХ асырды ортасы мен 60 жылдар арасы – аза фразеологиясын теориялы жаынан зерттеуді алашы кезеі.

— 60 – 70 жылдар – аза фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар ебектеріндегі фразеологизмдер жайы.

— ХХ асырды соы он жылы – фразеологизмдерді, этнолингвистикалы, этномдени трыдан зерттеу жне салыстырмалы фразеология.

ырыыншы жылдардан бері аза тіліні фразеологизмдері р ырынан зерттеліп, маалалар клемінен шыып, диссертциялы зерттеулер обьектісіне айналды. аза фразеологиясын тілдік трыдан зеттеуге алаша кезеде лтты тіл білімін алыптастырудаы аса крнекті тілші алымдар дені тгел назар аударды. Фразеологизмдерді теориялы – практикалы мселелерін І. Кеесбаев, . Мсабаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, К. Аханов, Р. Срсенбаев жне кейінгі буын зерттеушілер А. Байтелиев, . алыбаева, Н. ашанова, С. Стенова т.б. фразеологизмдерді таырыпты – маыналы топтарын, синтаксистік ызметін арнайы зерттеп, тжырымдар жасады

Фразеологияны дербес пн ретінде арастыру туралы ой тастап, тркі тілдес халытар тіл білімінде осы мселеге байланысты зерттеуді тууына игі сер еткен, аза фразеологиясыны мселесімен шылданып, арнайы зерттеу жргізген, сол жайында ебек жазан І. Кеесбаев болды [39].

Ісмет Кеесбайлы Кеесбаевты фразеология мен лексикографияны зерттеу саласындаы кызметі орасан зор. Ісмет Кеесбайлы Кеесбаев 10000 аза фразеологизмдерін жинап ана оймай оан талдау жасап, зор жауапты да, ауымды енбекті бастан атарды. Окымыстыны бл саладаы деректерді жйеге келтіріп, зерттеуге ынтасыны ауа бастааны 1930 жылдарды ая шені болатын. Жергілікті халыты ауызекі тілін тікелей баылау рі жазба нсалара зер салу алымны аза фразеологизмдерін сз- тіркестеріні зге тобынан ажыратып блек арастыруына себеп болды. Авторды бл саладаы дамылсыз ізденістеріні нтижесінде «аза тіліндегі траты сз тіркестері» деген ебек жазылды да, ол кейін (1944 ж.) докторлы диссертациясына негіз болды. Бл — фразеологизм туралы тркологиядаы алашы ебек болатын. Бл салада алымны, сіресе, кп жылды ебегіні жемісі 1977 ж. басылып шыан «аза тіліні фразеологиялы сздігі» ерекше атау ажет. Мнда бай фразеологиялы ор жйеге келтіріліп, ыруар дерек пайдаланылан. Бл шынында, бкіл отанды сондай-а, шетелдік тркологияда да клем жаынан да (88 баспа), сапа жаынан да осы саладаы тыш ебек болып отыр. Сан жылдар тірнектеп жиан мол тілдік деректерін былай ойанда, сездік шыпай транда да I. Кеесбаев аза тіліні млдем озаусыз ты жатан проблемасы жайында ылыми журналдарды бетінде бірнеше дркін маала зерттеулер жариялаан-ды. Сздікте фразеологияны з объектісіні басы айын сараланып, оны тр-сипаты, маал-мтел, афоризм секілді тіркестерді зге трлерінен айырмашылыы тптіштей крсетіледі. Сздікте фразеологизмдерді лексикалы маынасы ана крсетіліп оймай, оларды кейбір нзік стильдік жатарына дейін салиалы сипаттама беріледі [40].

алым зіні « аза тіл білімі туралы зерттеулері» атты ебегінде аза тіліні фразеологиясына жеке тоталып, наты мліметтер береді. «аза тіліні фразеологиясы» деген блімде былай дейді: «Фразеологизмдер – тілімізді блінбес бір блшегі. зіні кнеленуі жаынан да, маына тратылыы жаынан да, стиль жаынан да олара тн ерекшеліктер бар.

Тілімізде ккейге онымды, кркем орамды алуан трлы траты сз тіркестері кездеседі. Тіл азынасына жататын ат-абат тіркес, тізбектерді халы орынды пайдаланды. Маал-мтелдермен бара-бар жоары баалап, оларды астерлей сатап келеді. Сол сан –салалы тізбек, алыптасан сз таптарын жинау, бір ізге тсіруді мні зінен-зі тсінікті.

Тіл-тілді зіне лайы лтты асиеті оны барлы тарауларынан (ярустарынан) байалатыны млім. Сол асиеті, рине, тиянаты сз тіркестерінен де аны крінеді. Тіл байлыын сз еткенде, сз байлыы деген топа осы сздікті амтылан алуан трлі фразеологизмдерді жай жалпылай жатыза салуа болмайды. Басаша айтанда, сз байлыын тексеретін саланы фразеология деп атау орынды. Бл саладаы ылыми топшылауларды 1941 жылы айтан болатынбыз» [41;202].

алым аза фразеологиясыны дербес пн екендігін длелдейді. Фразеологияны сыр-сипатын айтанда, оны тіл ярустарына, тілді ранды блшектеріне млде атысы жо деп айтпайды. Тілді сол блшектерінен тбірлі айырмасын, бас белгілерін (релевантты асиетін) бір-а ауыз сзбен тйеді: 1) Маына ттастыы мнда белгілі бір ФЕ-ні ішіндегі сздер бастапы маынасынан тгел немесе ішінара жартылай айырылып алады да, шоыр тіркес бірттас маына береді; 2) Тіркес тиянатылыы мнда – белгілі бір ФЕ-ні ішіндегі сздер бір-бірімен жымдаса байланысады, оларды орын тртібі ны келеді, барлы жадайда дерлік бір шо тіркесу з алпын сатайды; 3) олдану тиянатылыы мнда – белгілі бір ФЕ айна-атесіз, ледегі айырма трізді блжымай айталана олданылады. Сонымен зіне дейінгі барлы зерттеулерді жне зіні брын-соды ізденістерін шола, орыта, рі тжырымдай келіп, фразеологизмдерді танып-білуді жоарыдаыдай негізгі ш принципін (ш критерийін) олдайды.

Осы аталан ш белгіге, яни ш критерийге сйене отырып, бкіл аза тіліні рамындаы ФЕ былыстарын е негізгі екі арнаа бледі. Оны біріншісі фразеологиялы тйдектер, екіншісі фразеологиялы тіркестер деп аталады. Бл топтарды дстрлі термин атауларына сай тсіндіретін болса, тйдекке идиом сипатындаы фразеологизмдерді жатызады.

Сонымен, фразеологиялы тйдекке (идиом) мына трізді фразеологизмдерді жатады: жаны кйді, ит арасы иянда, талааны биті бар, жрегіні тгі бар, жрек жтан т.б. бл типтегі ФЕ компоненттері уел бастаы негізгі лесикалы маынасынан айырылып, брі жиылып бір ымды тйдегімен бір-а білдіреді. Осы тста І. Кеесбаевты идиом мен фразаны айырмашылыы мен ерекшеліктеріне тоталып ткенді жн крдік. Онда: «идиом да, фраза да – белгілі бір сз тізбектері: идиом тобындаы сздер зіні жеке трандаы негізгі маынасынан айырылып алады да, зара жымдасып, бір ана лексикалы формасы мен маынасын жоалтады да, грамматикалы формасын сатайды; блар – негізгі бір кесек крделі лексикалы единицаны грамматикалы элементтері болып есептеледі. Идиомны беретін маынасы оны жеке сыарларынан шыатын маынамен байланысты: мселен, «абырамен кеес», «ас пен кзді арасында», «жрек жалау», «ыри аба болу», «тонны ішкі буындай» дегендерді р айсысы бір-бір идиом; «абырамен кеес» дегенні маынасы «абыра, кеес» деген сздерді тікелей маынасынан туып отыран жо, мны беретін ымы «ойлан, асыпай, саспай ойлан»... рбір идиомны сыарлары бір тегіс, басы бірігіп трып ана жаа маына туызып тр... жеке элементтерді негізгі маынасынан барып жасалан тізбек идиом болмайды, ол фраза болады. Мселен, «белін ынадай буынды», «ата жолын уу», «егіліп жылау», «асар тау», «шалар кл», «жосадай ан», мидай дала». Бл тізбектерді райсысындаы компоненттер зіні негізгі маынасынан айырылып алып тран жо, бастапы тікелей маынасын сатап тр. Идиом мен фраза тілдегі олданылу ыайына арай, біріні орнына бірі жріп, ауысып отырады: бл екеуіні кей уаыт шегін белгілеп, ажырата білу иын болады. Мселен, «клін ккке шыру», «жермен жексен болды», «жерден жеті оян тапандай», «салы суа кетіп отыр», «санын соып алды», «тбе шашы тік трды» деген тізбектерді брі де бейнелі маынаа ие болып отыр. Блар да – идиомды сздер, біра р тізбекті ішіндегі сздер млдем зіні негізгі маынасынан айырылып алды деуге болмайды. Мндаы «жермен жексен ылды» дегендегі жексен сзі парсы тілінде бірдей, тегіс деген маынаны білдіреді екен; «жер бетімен бірдей ету – кзін жоалту, рту» деген метафоралы ымды беріп тр... солай бола трып, бл сздер екінші жанама, метафоралы ымды бергендіктен, олар зіні лексикалы маынасынан айырылып алып тр. Сол сыылды «салы суа кетіп отыр» дегенді де баса маынада да олданып отырмыз. Егерде бл сздерді салыны суа кетуі маынасында тікелей тсінсек, идиом бола алмайды» - делінген [42; 205-206].

Фразеологиялы тіркестерді з ішінен екіге бледі:

а) Тйін тіркес. Бл – уел бастаы еркін тіркесті ауыс маынада олданудан туан фразеологизм. Басаша айтанда ФЕ сыарларыны о бастаы маынасы млде жойылмаанымен, кмескіленген. Бан мынадай фразеологизмдер жатады: ернінен ене сті кетпеген, пыша кескендей тыйылды, кшеін жалтыратты т.б.

) Тйіс тіркес. Бл да уел бастаы еркін тіркесті ауыс мынада олданудан туан. Біра ФЕ сыарларыны бастапы маынасы мнда кмескіленбей, нтек солындап айтылады. Тйіс тіркестерді мысалдары мыналар: мырсадай жынаан, ортан олдай, кзді ашып – жманша, асар тау, ыпша бел т.б.

Автор фразеологияны азак тіл біліміні дербес саласы идея танып, оан нанымды длел келтіреді. Зерттеушіні зор тжірибесі, ана тіліне жетіктігі тіл азынасыны аса бір асыл інжу маржанын танып білуіне, оны эмоциялы, бейнелік асиетін, халыты рухын жне материалды мдениеті мен байланысын, этносты ерекшелігін еркін тсінуіне кмектесті. Автор фразеологизмдерді маынасы мен рылымды жаына тн белгілеріні егжей-тегжейіне дейін адейілеп тоталады. Сздікті ылым мен техника саласындаы 1978 жылы аза ССР Мемлекеттік сыйлыына ие болуы — осыны кміл айаы [40].

С. Аманжолов фразеологизмдерді зерттеуді ола алу керектілігін атап тті, баыт – бадарын крсетеді жне фразеологиялы тіркестерді сйлем мшесіне атысы жайлы айтып теді.

Н. Сауранбаев фразеологияа не жатады дегенге кіл аударады. «азіргі аза тілі» оулыына (1954 ж) фразеология блімін енгізген . Мсабаев та фразеологиялы ерекшеліктерге кп кіл блген. К. Аханов мтелдер мен шектеулі тіркестерді фразеологиялы тіркестер рамында арастырып, зіні «Тіл біліміне кіріспе» атты жоары оу орындарына арналан оу ралыны лексикология тарауында аза тілі фразеологиясына В. В. Виноградовты классификациясы бойынша жіктеу берсе, Р. Срсенбаев «Маал – мтелдер мен наыл сздерді фразеологияа атысы, бларды тратылыы мен эвфониялы былыста олдану сипатына байланысты, осы сипаттар арылы бларды фразеологиялы единицалар тобына осып араймыз деп атап теді. Сонымен атар тіркестерді бір тріне жататын маал – мтелдерді тілік ерекшеліктеріне тоталады».

аза фразеологизмдерін зерттеуді екінші кезеінде 60 – жылдары алымдар фразеологизмдер мен траты тіркестер бір ме, олара не жатады дегенге кіл блді. Р.Срсенбаевты «аза маал – мтелдеріні лексика – стилистикалы ерекшеліктері» атты кандидатты диссертциясында, С.Исаевты «аза тіліні траты сз тіркестеріні бір типі жнінде» мааласында осы ерекшеліктерге назар аударан. Осы жылдарда жеке авторлар шыармаларындаы фразеологизмдерді олдануына да кіл аударып, сз таптарын жйеледі, сйлемдегі беретін маынасына арай топтады. . Боланбаевты «аза тіліндегі алыс жне арыс мнді траты сз тіркестері», М. Белбаеваны «Слтанмахмт шыармаларындаы фразалы тіркестер» маалалры мен осы жылдары оралан Х.ожахметовты «.Мустафин шыармаларындаы фразеологиялы орамдар», Е.Бектрановты «М.уезовты «Абай жолы» роман – эпопеясындаы траты сз тіркестері» кандидатты диссертациялары сол кезені ізденіс нтижелері еді.

Жетпісінші жылдарда фразеологизмдерді зге былыстардан айыру жнінде А.Байтелиев кандидатты диссертация орап , .айдаров пен Р.Жайсаова, А.Елешова аза фразеологизмдерін классификациялау мселесіне кіл аударды. Осы кезеде аза фразеологизмдеріні зге тілделде берілуі жне зге тілдердегі шыармаларды аза тіліне аударандаы фразеологизмні берілуі жайлі тілші алымдар назарын аударды. .Айтбаев пен К.Дйсетаеваны ебектерін атауа болады.

Академик І.Кеесбаевты кп жылды ебегіні нтижесі он мынан аса фразаны амтыан «аза тіліні фразеологиялы сздігі» шыты.

шінші кезе – аза фразеологиясын жан – жаты зерттеу кезеі. 80 – жылдар алдыы кезедегі жмыстарды зады жаласы болды. аза фразеологизмдерін зге тілдердегі траты тіркестермен салыстыра зерттеу, аударма мселесі жайында кандидатты диссертациялар оралды.

Ж.онабаева антоним фразеологизмдерді аза, орыс, аылшын тілдерінде салыстыра зерттесе, Д.Алтайбаева фразеологизмдерді аудармадаы біргу жолдарына (калькалау жолымен, дл баламасыны берілуіне) назар аударды.

Осы жылдарда аза фразеологиясын зерттеуде М.М.Копаленко мен З.Д.Попованы жаа дісін (семейный анализ) олдану тжрибелері жзеге асты. Р.М.Таев пен Ф.Р.Ахметжанованы ылыми ебектерінде фразеологизмдерді семантикалы табиатына талдау жасаанда сол діс – компоненттерді денотатив жне конотатив маынасын айындау дісі олданылан.

Осы кезеде аза жне орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу нтижесінде «азаша – Орысша фразеологиялы сздік» жасалды.

Бл кезедегі таы бір ерекшелік – траты тіркесті тарихи алпын зерттеуге кіл блінді. Р.Сыздыованы «адырали Жалайриді «Жами-ат-тауарих» атты шыармасындаы траты тіркестер» ебегі – диахронды фразеологиялы зерттеу.

аза фразеологиясын зерттеуді тртінші кезеі 90 – жылдардан бастап бгінгі кнге дейін жаласып келеді. Бл кезеде тіл біліміні осы саласында жан – жаты рі те кп ізденістер болып жатыр. Фразеологизмдерді этимологиясына кіл аударылып, оларды шыу тркініне талдау жасалды. Фразеологизмдерді этимологиясы мен жасалу кздерімен тыыз байланыста жатан этнопсихологиялы жне мдени – танымды аспектідегі кейінгі он жылдыта академик .айдаров пен оны шкірттеріні ебектерінде крініс табады.

ХХ асырды тосаныншы жылдар кезінде аза фразеологизмдерін этнолингвистикалы трыдан зерттеу ке ріс алды. Этнолингвистикалы трыдан зерттеу нысанына айналан фразеологизмдерді бір тобы – аза тіліндегі соматикалы етістікті фразеологизмдер. Осы таырыпты арнайы зерттеген Б. К. Уызбаеваны «аза тіліндегі соматикалы етістік фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипаты» атты кандидатты диссертациясы (Алматы, 1994) фразеологизмдерді ш трлі ырынан, атап айтанда, салалы фразеологизмдерді соматикалы тармаын, соматикалы фразеологизмдерді етістік категориясын, соматикалы етістік фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипатын арастыруа арналан [39].

аза халыны з тарихында кптеген діндер мен діни наным-сенімдерді стануына немесе белгілі бір дрежеде оларды ыпалына шырауына байланысты тілімізде байыры діни наным-сенімді сипаттайтын лекика-фразеологиялы жйе алыптасан. Алайда, тарихи-мдени мні ерекше наным-сенімге байланысты аза тіліндегі траты тіркестер 1990 жылдара дейін бірен-саран ебектерде сз боланымен, зерттеуші . абитханлыны 1995 жылы жазылан « Наным-сенімге байланысты аза тіліндегі траты тіркестер» деп аталатын кандидатты диссертацияа дейін арнайы этнолингвистикалы зерттеу нысанына айнала ойан жо.

аза тіліндегі фразеологизмдерді, соны ішінде діни-наным сенімге байланысты алыптасан фразеологизмдерді, тіл байлыы ретінде тек сз неріні рісін кеейтіп ана оймай, сонымен бірге ерте замандардан бергі барша рухани мірімізді байлыын, оы ыр-сырларын з бойына жинап, жан-жаты сипаттауда да ерекше орны бар. Осыан байланысты фразеологизмдерді осындай рлін крсету шін таза тілдік фактілерді зімен ана шектелмей, сол фактілерді халыты трмыс-тіршілігіне, салт-дстрі мен лтты дниетанымына, шаруашылыына, ысасы, материалды жне рухани мдениетіне байланыстыра зерттеуді масат ететін тіл біліміні этнолингвистика саласы ерекше роль атарады. алым . абитханлыны зерттеу жмысыны « Наным-сенімдерге атысты аза тіліндегі траты тіркестерді таырыпты-маыналы жаынан топтастырылуы» деп аталатын І-тарауында шыу тегі мен мазмнына, мотивтік негіздеріне т.б. байланысты наным-сенімге байланысты траты тіркестер тотемизмге, фетишизмге, анимизмге, магияа, дстрлі діндерге, киелі сандара байланысты траты тіркестер деп 6-топа бліп арастырады. Ал зерттеуді «Наным-сенімге байланысты траты тіркестерді этнолингвистикалы сипаты» атты ІІ- тарауында наным-сенімге атысты кптеген фразеологизмдерге этнолингвистикалы талдау жасалады. Ол шін тілдік фактілер этноса атысты мифологиялы, фольклорлы, этнологиялы, мдениеттанымды, лингвистикалы, діни, тарихи т.б. деректермен байланыстырыла арастырылады.

Фразеологизмдерді тек ана семантикалы ырынан арастыру оларды табиатын ашуда, тереірек тани тсуде жеткілікті бола бермейді. Сондытан, фразеологизмдерді рылымды-формальды трысынан арастыруды ерекше мні болма. Оны себебі: фразеологизмдерді рамды ерекшеліктері де оны табии негіздеріні біріне жатады. Осыан орай С. К. Сатенованы « аза тіліндегі ос таанды фразеологизмдерді тілдік жне поэтикалы табиаты» деп аталатын докторлы диссертациясыны (Алматы, 1997) зерттеу нысаны етіп фразеологизмдерді рамды-рылымды ерекшеліктері алынады. Жмыста лан-айыр тілдік материал негізінде ос таанды фразеологизмдерді тілдік статусын айындап, ылыми дниесіне танытуа, оларды жасалу, алыптасу задылытарын саралап, траты тіркес орындаы алатын орнын, тілдегі атаратын ызметі мен олданыс аясын айындауа мтылыс жасалады. Атап айтанда, жмыста фразеологиялы тіркестерді тлалы-рамды жаынан лкен екі топа бліп арастыруды ылыми-теориялы принциптерін айындауа кіл блінеді. Сол принциптерге сйкес оларды бір тобына о бастан-а маыналы екі сыара жіктелмейтін, сз саны мен орын, тратылыын сатайтын (ааш ерге жіп йысан, ел таразысын адамау т.б.) фразеологизмдер жатызылса, екінші тобына сйлеу стінде сл кідіріспен айтылатын, жазуда тір арылы ажыратылатын, маыналы, рамды жігі аны байалатын, зара жарыса бірінен со бірі алыптасан тртібімен жаласа олданылатын жер арлаан, шиыр шарлаан, зында шті, ысада кекті т.б. трізді екі сыардан тратын фразеологизмдер жатызылады. Автор ос таанды фразеологизмдерді жасалуындаы мотивтік негіздерді айындауда лтты менталитетке, халыты дниетанымы мен салт-дстр, наным-сенім т.б. этнолингвистикалы факторлара сйенеді.

1998 жылы лым Г. Н. Смалова « Маыналас фразеологизмдерді лтты-мдени аспектілері» атты докторлы дисертациясында аза фразеологиясында лексикалы синонимдер сияты фразеологизмдерді синонимділігі кездеседі деген пікірлерді теориялы трыдан негіздеуге, маыналас фразеологизмдерді пайда болу себептерін ашуа, адам факторныны маыналас фразеологизмдерге ыпал-серін антропоцентристік баытта айындауа, сонымен бірге этнолингвистика, мдениеттану аспектілерін толытыра тсуге т.б назар аударылады.

Бл ретте, сімдікке байланысты траты тіркестерді тілдік табиатын зерттеу негізінде оларды лтты болмыс-мазмнын анытауды масат еткен Ш. Сейітованы 1999 жылы оралан «сімдікке байланысты траты тіркестерді этнолингвистикалы сипаттамасы» атты кандидатты диссертациясын атап туге болады.

азіргі этнолингвистикалы зерттеулерде аза халыны болмысы, дниетанымы тілімізде саталан нды апараттар арылы жан-жаты танылу стінде. Халымызды лтты болмысы мен танымын крсететін аза тілі абаттарыны бірі – трт тлікке байланысты, оны ішінде жылы малына атысты фразеологизмдер. Осыан байланысты трт тлікті ішінен жеке бліп алып, жылы малына атысты фразеологизмдерді жиыстырып, оларды маынасын экстралингвистикалы факторлар арылы ашуа талпыныс жасаан Ж. Д. Байтелиеваны зерттеу жмысыны таырыбы « аза тіліндегі жылы малына атысты фразеологиялы тіркестерді этномдени уждемесі» деп аталады. Зерттеуші осы таырып бойынша 2007 жылы ораан кандидатты диссертациясында аза тіліндегі жылы малына атысты фразеологиялы тіркестерді уждемесін анытауды масат етеді [43; 227-255].

Татар фразеологиясы да ХХ асырды ырыыншы жылдардан бастап зерттеле бастады. татар фразеологиясыны алыптасу жылдарында Л. Джалай, Ш. Рамазанов, Л. Махмутова, Н. Бурганова, В. Хаков, К. Сабиров, Г. Ахунзянов, Х. Курбатов, Г. Ахатов т.б. алымдарды зерттеу ебектеріні жарыа шыуы лкен рл атарды. Е алашыларыны бірі болып татар тіліні фразеологизмдерін зерттеген ататы алым, тюрколог Г. Х. Ахатов болып табылады. алымны 1972 жылы «Фразеология» атты монографиясы жарыа шыты.

Алпысыншы жылдарды екінші жартысы мен жетпісінші жылдарды екінші жартысында Г. Х. Ахатовты, Э. М. Ахунзяновты, Г. Х. Ахунзяновты, Н. Исанбетті, Х. Х. Ярмухаметовты т.б алымдарды ебектері жарыа шыты, бл ебектерде идиомаларды семантикалы мселесі, компоненттеріні рамы, грамматикалы формасы жне оларды лексикографиялы сипаттамасы арастырылан. Сонымен атар, маал-мтелдер жайлы мселелер ктерілді.

Татар фразеологиясына атысты Г. Х. Ахунзяновты ебектерін ерекше атап туге болады. алым 1964 жылы «О стилистических особенностях образных фразеологических выражений» атты таырып кандидатты диссертация, ал 1974 жылы 1974 жылы « Идиомалар» атты таырыпта докторлы диссертация орады. Автор «фразеологияны» орнына «идиоматика» терминін олдану дрыс деп санайды. Ол з ебегінде идиомаларды териялы сипаттамасын, жне оны классификациясын береді. Жне де идиомаларды семантикалы, грамматикалы жне лексикографиялы ерекшеліктерін сипаттайды .

Татар фразеология саласында алымдарды басым кпшілігі маал – мтелдерді идиоматикаа жатызады. Г. Х. Ахунзянов оларды «афористикалы идиомалар» деп атайды.

Наки Исанбетті Татар фразеологиясыны теориялы, сонымен бірге практикалы трыда дамуына осан лесі зор болып табылады. алым татар тіліні фразеологиялы жне паремиологиялы орыны негізгі блігін жинатап жйелеген. Фразеологиялы бірліктерге мындай анытама береді: «асылда бербтен мгън белдерче, чынбарлыктагы кренешне тэсирле, суртле м снгатьле итеп чагылдыручы, семантик м синтактик яктан таркалмый торган тотрыклы сз тезмсе».

алым татар фразеологиялы бірліктерін В. В. Винаградовты сынан классификациясы бойынша ш топа бледі. Сонымен атар алым Н. Исанбет сздіктегі фразеологиялы бірліктерді орналасу мселелерін, траты тіркестерді компонентті рамын т.б мселелерді арастыран. Осы сияты дниелерді Г. Х. Ахунзяновты ебектерінде де арастырылды.

Бл ретте алым Р. Р. Замалетдинованы татарларды лтты леміні крінісін тілді призмасы арылы ашып зерттеп арастыран ебегін атап ту болады.

Татар тілін баса тілдермен салыстыра зерттеу ХХ асырды 70-90 жылдарында бастау алады. Татар тіліні фразеологиясын салыстырмалы зерттеулер Р.А.Юсупов (1980), Л.К.Байрамова (1983), З.З.Гатиатуллина (1984), Г.З.Садыкованы (1989) ебектерін ерекше атаса болады. Татар тіл білімінде лингвомлени жне когнитивтік сипаттаы зерттеуле Н.Д.Пименова (2002), З.Р. Загирова (2003), Р.Р. Закиров(2003), Л.А. Мирсаетова (2004), Л.Н. Шигабутдинова(2004), Л.Р. Гатауллина(2004), Э.Н. Гилязева (2006), Н.И. Якимова (2007), Г.А.Садриева (2007), З.А. Мотыгуллина (2007), Л.Х.Галимова (2007), А.М. Яхина (2008) т.б. алымдарды ебектерінде жан-жаты зерттелген [44; 173-175].

Башрт тіліні фразеологиясы жайлы алаш зерттеулер ХХ асырды ортасында Башрт АССР-да жргізілді. Зерттеу нтижелері С. Н. Муратованы «Устойчивые словосочетания в тюркских языках» (1961), Х. Г. Юсупованы «Фразеология башкирского языка» (1963), Д. Г. Киекбаевты «Херге башорт телене лексикаы м фразеологияы» (1966; «Лексика и фразеология современного башкирского языка») ебектерінде крініс тапты. Бл ебектерде фразеологиялы бірліктерді маыналы жне грамматикалы классификациясы сынылып, жай фразеологиялы тіркес, идиоматикалы сйлемше, маал-мтелдер жне анатты сздер сияты типтерге бліп арастырды.

Башрт фразеологизмдерін жан-жаты арастыран алым З. Г. Ураксин болып табылады. алымны диссертациялы ебегінде фразеологиялы синонимдерді арастыран []. З. Г. Ураксин «Башрт тіліні фразеологиясы» ебегінде башрт тіліні фразеологиясыны, сипаттамасын жйеледі, жне де маыналы, грамматикалы жне синтагматикалы талдаулар жасады, парадигматикалы жне трлендірмелік, этимологиялы асиеттерін ашты.

Башрт тіліні фразеологиясы З. Г. Ураксин, Ф. А. Надришина, Юсупованы «Башортса-русса фразеологик лек» (1973; «Башкирско-русский фразеологический словарь») сздіктерінде, сонымен атар З. Г. Ураксинні «Русско-башкирский фразеологический словарь» (1989), «Башорт телене фразеологик леге» (1996; 2006; «Фразеологический словарь башкирского языка») сздігінде сипатталып крсетілген[45] .

мы тіліні фразеологиясымен тыш рет К. Х. Даибова айналыса бастады. 1973 жылы мы фразеологиясына арналан кандидатты диссертациясын орады. Бл ебекте алым мы тіліні фразеологиялы бірліктеріне жалпы талдау жасайды. Автор фразеологиялы бірліктерді типтерін оларды компонентеріні семантикалы бірлігі жне негізгі сзді жиі айтылу атыстылыы трысынан арастырады. К. Х. Даибованы бл ебегі мы фразеологиясына осан лесі зор десек болады. Сонымен атар алым екі фразеологиялы сздік рыстырып шыарды.

А. З. Абдуллаеваны мы фразеологиясыны дамуына осан лесін ерекше атап туге болады. Автор зіні диссертациялы ебегінде мы тіліні фразеологиялы бірліктеріні формальды жне маыналы рылысына атысты кптеген мселелерді бетін ашады. алым фразеологиялы бірліктер тілді дербес единицасы ретінде ртрлі белгілеріні негізінде айырылуы тиіс деген орытындыа келеді (тратылы, образдылы т.б). А. З. Абдуллаева зерттеуіні алашы тарауында фразеологизмдерді категориялы белгілері мен грамматикалы формасын, мы фразеологизмдеріні формальды-рылымды лгісін арастырады. Соматикалы, зоонимдік, фитонимиялы, фразеология сияты лексика-семантикалы аясына ерекше кіл аударады. алым идиоматикалы сйлемшені рылымды ерекшеліктеріне ерекше тоталып теді.

Соы жылдары тркі тілдеріні фразеологиялы бірліктерін баса тілдермен салыстыра зерттеуге арналан кптеген ебектер жарыа шыа бастады. мы тіл білімінде М. И. Мугидованы диссертациялы зерттеуінде, орыс тіліні соматикалы фразеологизмдеріні материалы негізінде орындалан жалыз салыстырмалы зерттеу ебек болып табылады.

Б. Г. Шахманова мы тілдік леміні крінісінде намыс концепітісін мы фразеологизмдері мен париймелеріні материалыны негізінде арастырды.

А. А. Айсякаева етістікті фразеологиялы бірліктерді семантикалы жне грамматикалы ерекшеліктері трысынан классификациясын жасап, етістікті фразеологиялы бірліктерді жалпы жне зіне тн рылымды-семантикалы типтерін айындады.

З. Б. Яхьяеваны зіні арнай зерттеу ебегінде сздіктер мен кркем дебиет негізінде діни маынадаы фразеологиялы бірліктерді анытады, оларды рылымды-семантикалы ерекшеліктеріне, коммуникативті-прагматикалы ызметіне кеінен тоталады.

С. З. Садыкованы диссертациялы ебегінде рамында колоритті компоненті бар фразеологиялы бірліктерді бір жйеге келтіріп, оларды формальды-грамматикалы жне лексика-грамматикалы ерекшеліктерін атап теді, колоритті фразеологиялы бірліктерді лтты-мдени фонын, жне де тр-тстік фразеологиялы бірліктерді рылымды типін анытады.

Н. Э. Гаджиахмедовты «Кумыкско-русский словарь фразеологических единиц» атты сздігі отыз екі жылдан со жарыа шыты [46].

арашай-балар тіл білімінде фразеология мселесін тыш 3.К. Жарашова зіні «Бусагъатхы къарачай-малкъар тилни фразеологиясы» атты кандидатты диссертациясында арастыран болатын (Баку, 1973). Кейіннен арашай-балар фразеологиясы жайында Х. М. Акбаевты «Фразеология карачаево-балкарского языка: вопросы границ и семантических особенностей» атты монографиялы ебегінде арастырылды (2007). Бл монографияда арашай-балар тіліні бгінде толы жауабын таба алмай келген фразеология саласындаы мселелерді р-ырынан зерттеп арастырды. Сонымен атар монографияда арашай-балар тіліні ысаша фразеологиялы сздігі де берілген [47]. арашай-балар тіліндегі тыш сздікті К. А. Текелев (къарачай тилни фразеология сезлюгю, Черкесск, 1992) растыран. Сонымен бірге арашай-балар тілінде фразеологизмдерді салыстармалы зерттеулер де баршылы. Атап айтанда, З.А. Лайпанованы «Структурно-семантические особенности фразеологических единиц с соматическим компонентом в карачаево-балкарском языке в сопоставлении с русским» (2007), Ж. Х. Гергокованы «Фразеологическая концептуализация понятия «человек»: На материале карачаево-балкарского, английского и русского языков» (2004) т.б кандидатты диссертацияларда арастырылан.

Ноай тіл білімінде фразеология мселесі те аз зерттелген. Дегенмен туыс емес тілдермен салыстырмалы зерттеулер азды-кпті кездеседі. Оларды атарында А. Ю. Мусалованы «Фразеологизмы-антонимы с компонентами «рука», «глаз», «сердце» в ногайском и английском языках» (2014), «Тематическая классификация фразеологизмов с компонентом глаз/коьз/eye в английском и ногайском языках» атты біратар маалаларында арастырылды. Ноай тіліндегі фразеологизмдерді Д. М. Шихмурзаев біршама зерттеген болатын. Д. М. Шихмурзаев тыш ноай тіліндегі фразеологиялы сздікті растыран (Черкесск, 1991).

араалпа тіліні фразеологиясы бойынша осы уаыта дейін жйелі трде жазылан арнаулы ебектер жо. Тек араалпа тіліні фразеологиясыны айырым мселелері хаында алым Е. Бердімратовты «зирги араалпа тилини лексикологиясы» (Нкис, 1994) атты ебегін атап крсетуге болады. Фразеологизмдерді сздікте берілу мселелері С. Наурызбаева тарапынан арнайы зерттелді. араалпа тіліндегі ос компонентті фразеологизмдерді Г. Айназарова арастырды [48;7-8].

ырымтатар тіл білімінде фразеология мселесі жасы зерттелген. ырымтатар тіліні фразеологизмдерін тыш алым - Усеин Куркчи. Ол тыш ырымтатар тіліндегі фразеологиялы сздігін “Сёз бирикмелери” атымен «Йылдыз» журналында жариялады. Ал ырымтатар тіліндегі фразеологизмдерге ылыми трыда талдаулар жасаан алым – А. М. Эмирова ебегі айырыша. алым «Основы крымскотатарской фразеологии» атты ебегінде ырымтатар фразеологиясы ылым ретінде азіргі жадайы сипатталан, фразеологизмдерді семантикалы типтері, семантика-грамматикалы жне стилистикалы ерекшеліктері барынша жан-жаты арастырылды [49].