Аза, араалпа жне ноай тілдеріндегі фразеологиялы параллельдер
аза тіліні тарихында елеулі із алдыран дуірді бірі - Ноайлы дуірі. ыпша-ноай тобы тілдері тарихын зерттеу шін бл дуірді маызы зор. Тіл тарихшысыны ткен асырлар тіліні лексикалы азынасын, грамматикалы рылысын зерттеу шін сйенері ткен дуірді мралары болып табылады. Еділден Дона дейінгі Кубанны ке даласын, Арал теізі мен Каспий жаасын, ырым мен Кавказ арасын ке жайлаан ноай-ыпша лыстарыны тілі мен аза деби тілі арасындаы сйкестіктер мен ортатытар болса, оларды арасындаы дстр жаластыы бар екенін крсетіп, тркі тілдерін алыптастырудаы мны рлін, оан андай дрежеде негіз боланын ашу маызды. Бл – бгінгі кн талабынан туындап отыран ажеттілік.
ХІV-ХV асырларда аза, ноай, араалпа тілдері Ноай Ордасында туындап кейінгі дуірлерде осы бірлестікте туындаан тілдік састытары мол.
Ноайлар, азатар мен араалпатар блініп шыан Алтын Орда мен лкен Ноай Ордасыны рамында болан ыпша тайпалары. Сонымен атар, «Алабат татарлары (ноайлар) деп алма жері Каспий ауданы лан-Холл бекетіндегі Северный ыстаында тратын салыстырмалы трде аланда шаын этникалы топ кілдерін айтамыз. Ресми жаттар мен тарихи дебиетте бл топ «кшпенді алабат татарлары» деп берілген. Алабат татарларыны этникалы тобы ноай, збек, тркмен, аза, азан татарлары мен алматар сияты трік жне монол тектес этникалы топтарды сіісуі нтижесінде алыптасан. Алабат татарларыны этногенезінде ноай компоненті басым болса керек, олар да здерін ноайлар санайды. Сонымен, алабат татарларыны тілі тркі тілдеріні ыпша тобына жатады. Міне, осындай деректер бір кездері ноайлылытар деп есептелген ттас бір лыс кілдеріні азіргі тада р тектес, біра туыстас халытар рамында мір сріп жатанына длел болады.
ХІV-ХVІІ асырлардаы халымызды мдени-рухани мірінде жаа рала бастаан халыты сйлеу тілі мен оны раан ру-тайпаларды ріден келе жатан поэзиясы тіліні негізінде ауызша дамыан деби тіл ызмет етті. Яни, ХІХ асырды ІІ жартысыны басталатын азаты тл жазба деби тіліне дейін оны ауызша тараан деби тілі мір срді. Сонымен атар Орта Азиялы тркі деби тілі дстріне негізделген жазба деби тілі де болан. деби тілді бл екі типі азаты тл, лтты жазба тіліні тез алыптасып, рі арай дрыс дамуына бірден-бір жол ашып, арнасын салды.
аза халы р трлі тайпалы одатар мен лыстарды рамында болан бір тектес трік руларынан ралды. Осындай тілі орта, дет, салты орта руларды бір тобы азатара Ноай Ордасынан осылды. Ал бл ортаны екі-ш асыр бойында мір сріп траны тарихтан белгілі.
Моол дуірінде батыста ататы Алтын Орда мемлекеті алыптасты. Жошы лысына арайтын бл мемлекетті рамына орыс жері, Блария, Дешті ыпша, ырым, Солтстік Кавказ, Хорезм жері кірді. ХV асырда Алтын Орда ш хандыа – 1420 ж. ырым хандыына, 1433 ж. азан хандыына, 1466 ж. Астрахань хандыына блшектенеді жне оны рамынан кшпелі збектер тайпалы одаы мен ноайлар (маыттар) блініп шыады.
Алтын Орданы ыдырауы жне А Орданы лсіреуі барысында азастан территориясында пайда болан ірі мемлекеттік рылымдарды бірі Ноай Ордасы болды. Ноай аталан халыты негізін монол жаулаушыларыны рамында болан рулар алыптастыран. Олар жергілікті ыпша тектес елдермен араласып, уаыт те келе жеке халы ретінде дниеге келген. Ал Ноай Ордасыны нышаны Алтын Орда лсіреп, лдырауа бет алан кезде байала бастаан.
Ноай Ордасы ХІІІ асырды екінші жартысында блектене бастады. Бл рдіс Едіге би тсында ХІV асырда да жаласып, оны баласы Нраддинні кезінде аяталды. Ноай Ордасындаы стем тайпа маыттар болды.
«Ноай», «ноайлытар», «Ноай Ордасы» деген терминдер алаш рет ХVІ асырды басында ана пайда болды. Ноайлытар здерін маыт деп, ал з лысын – «Маыт жрты» деп атаан. Оларды крші халытар ХV асырда осы атымен білген. ХІІІ асырды екінші жартысында маыттар Алтын Орданын уаытша билеушісі тмен басы Ноай иелігіні рамына кіреді. Осыдан барып «Ноай Ордасы» ымы шыан .
Ноай Ордасыны негізгі территориясы Волга мен Жайыты арасындаы жазыта, оны орталыы Волганы тменгі бойында немесе Сарайшы (Жайыты) ауданында болатын. Шыыста ноайлар Жайыты сол жаалауы бойында кшіп-онып жрді, солтстік-батыста оларды кшіп-онып жрген жерлері азана дейін, отстік-батыста Арал ірі мен Хорезмге жететін.
А Орда рамында болашата ноай, араалпа, збек, аза халыны рылу рдісінде негізгі рл ойнаан тайпалар болды. Сол кезде батыстаы Ноай хандыы мен шыыстаы Моолстан жеріне дейінгі ке байта ірде оныстанан халы аза тайпалары еді. Ноай Ордасыны рамына маыттармен бірге оырат, найман, арын, алы, алшын, ыпша, кенгерес, арл, алаш, тама жне басалары енді. Ноайлы Ордасыны негізін алаан Едігеге, оны рпаы Нраддына, ноай батырлары Ора, Мамай, арасай, ази, Нрік, Шора, Ер Ккше, Ер осай, Айсанны лы метке арналан жырлар осы мемлекеттік иелікте дниеге келді. Ноай Ордасын мекендеген тайпалар азіргі Ставрополь лкесінде, Даыстанда, арашай-Черкес облысында тратын ноай лтыны, ырым татарларыны, аза халыны этникалы рамына енді.
Сол кездегі Орда басшылары арасында билік пен жайлау шін немі крес жріп жатты. Алтын Орданы ираан тамтыынан рылан баса да бірлестіктер трізді Ноай Ордасы да этникалы рылым емес, кбіне саяси рылым болды. Ноай Ордасын мекендеген тайпалар аза халы алыптасуыны крделі этникалы рдісіне тікелей атысты.
ХVІ асырда Ноай Ордасыны Орыс мемлекетімен сауда-экономикалы жне саяси байланыстары бірте-бірте алыптаса бастады. Ноайлытарды ХV-ХVІ асырларда брыны Алтын Орда империясы жерінде елеулі кшке айналанын крші ірі мемлекеттер атты ескерген. Ресей де, Тркия да оларды ішке тартып, з жатарына шыаруа мтылан. сіресе, орыс патшалыыны ноай кштерін здеріні тпкілікті масаттары жолында есегіретіп тастап отыраны, здеріне керек адамдарды кзден таса ылмай, олара сый-сыяпат беріп, кейде Ресейге кшіріп келгені, одатастары айнып кетпес шін аманаттар алып отыраны тере ойластырылан адам еді. Ресей мемлекеті анатын ке жайып, крші елдерді бодан ете бастаан шата скер кшіне ана емес, лгі елдерге штігі бар лкен рулар мен тайпалара да сйенген. Ноайлар Алтын Орданы ыдырауы дуірінде негізінен осындай ызмет атаран. Баса мысала тоталмаанда, Едігені Тотамыс хана кресі Алтын Орданы шаыраын шайалтуа кп сер еткені млім. Ноайлы тарихын сз еткенде, ол халыты Алтын Орда керегесін латуа атсалысан, кейде Ресей мддесіне айшы келген жерлері де кездесіп отырады.
ХVІ асырды екінші жартысында азан жне Астрахань хандытарыны Ресейге осыланнан кейін, Ноай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады, оны ыдырау рдісінде халыты бір блегі азаты Кіші жзіні рамына енді.
Ноай Ордасыны аза хандыы рылуы кезіндегі жне дебиеті мен тарихындаы лес салмаын осы Кіші жз рамына енген топпен лшеу жеткіліксіз.
Ноайлар Солтстік Кавказа іргелес далалытарды, Еділ, Жайы бойларын оныстананы белгілі. Ал азатар Еділді тменгі аысына дейінгі жерлерді иемденетін. Ноайлар мен азатар аралас-ралас отыра берген; кей ауылдар бірге кшіп те жрген, кейде аза хандары мен ноай билері ызалысып, ыз берісіп тран. Ара-тра жайлау-ыстаулар шін, олжа шін соысып алып отыранымен, ноайлар мен азатар біршама тату кршілік рана сайды. зара туыс екі Орда – ноайлар мен азатарды бірге кшіп жрген уаын «ой стіне боз торай жмырталаан» алтын заман ретінде баалайды Шоан.
азатар мен ноайлар кейде тіпті жауа бірге аттанатын болан. Екі халыты этникалы рамы бір дейтін де, тіліндегі, салтындаы айырмашылы жоа тн еді. Сондытан кіліне билеушісі жапаан рулар бір лыстан екінші лыса ауысып те берген. Бл аым кбіне азатан ноайа арай емес, керісінше болан. «Алаштан аза тараан, Ноайлыа араан, Жауа алдырмай ноайлар, Бір-біріне жараан, Ноайдан аза блініп, ш жз болып тараан...» деген жолдар осындай тарихи жадайлар кезінде айтылса керек.
Ноай ордасындаы трік руларыны аза хандыыны рамына кптеп ткен бір уаы – ХVІ асырды 50 жылдары. Орыстара арсы партия басшысы – аза эпостарында Ора деген атпен млім Жсіп би мен Исмайыл (Смайыл) биді арасындаы крес Жсіп лімімен аяталды. Осы аласапыран кезінде Жсіп пен оны аасы Мамайды, немере аасы Жабыршыны жатастарыны кбі аза хандыына тіп кетеді.
Ноай Ордасындаы бірталай трік руларыны аза халыны рамына енген таы бір уаы - ХVІІ асырды орта шені. Торауыттар Еділге келгенде ноайды біраз рулары осы алматарды ол астына арап алан да, негізгі блігі Еділді ырым бетіне тіп кеткен. Бірнеше жылдан со алматарды ол астында алан рулар тгелдей дерлік азатара осылады.
азастан ылым Академиясы орталы кітапханасыны олжазба орындаы «Мрын жырауды мірбаяны жне ыса ледері. Ккше батыр» олжазбасында мынадай млімет беріледі: «Ноайды уелі келіп жайлаан жері з Жнібек ханны Астраханнан келіп орын алуы мен ноайлар да осылай арай те бастады. з Жнібектен брын бны алдын алма иеленіп алып бермеген, сонан ноайды ерлері алматы бостыран.
Ноайды тарауы шке блінеді:
1) араыпша ноай, олара: обыланды батыр жатады.
2) ырымды ноайа жататын: Ер Ккше, Ер осай, Айсанны лы Ахмет, Ажонас лы Ер Кеес, Асанайы, Ер Абат, ара бойлы азтуан, Нрік лы Шора, Шынтас лы Трехан т.б.
3) Шер куртты ноайа жататындар: Алатайлы Ашыбайды тымы Едіге, Мса, Нраддын, Ора, Мамай, арасай, ази.
Е уелі Едіге батыр Жем бойынан аножа деген алматы ш Бкенбайа дейін уып, жерді кеіткен. Оны артынан Ноайды ерлері жаласа береді. р батырды зіні арауына алан еліне жерді кеіте бастады. Сйтіп алма босып кетті.
Ноайлар осыдан кейін шке блініп кетті. Осыан блінуге келген жеріні аты – Мслкатты тбесі.
1) Асанайы жалыз баласы Абат лген со жер араушым жо деп, Сырдариясын жаалап, кншыыса арай Нрды арабатырына кетеді.
2) ара бойлы азтуан Мслкатты тбесінен шыан со Ала ырды бойын Шаадамны аласыны сыртымен Ок баланны стімен сонан су ішіп рі Шам Шрі Мысыра арай тіп кетеді. (Мрын жырау жерді атын млшерлеп ана айтып отырана сайды)
3) Мнда онысты ия алмай алан з Жнібек хан. Астраханды салдыран, соны ия алмайосында отырып алды». Мратты маан айтуы осы» [3, 3].
Ноай Ордасыны белгілі билері мен мырзалары: Мса, Жабыршы, Мамай, Ора, Алшы Смайыл (Исмайыл), азы, Телаыстар аза эпосыны аармандарына айналды. Бл былысты себебін тсінбеген проф. П.А. Фалев аза батырлар жыры тгелдей ноайлардан алынан деген теріс орытындыа келеді. Бл жерде біз азатар мен ноайларды за уаыт бойы Алтын Орданы рамында бірге боландыын, екі халыты бірлігіні ХVІІ асыра дейін зілмегенін, сондытан бізді фольклорымызды, дебиетімізді тп тамыры орта екендігін еске саламыз».
Жалпы Ноай Ордасыны аза хандытарыны алыптасуына лкен сері болан. араалпа халы да осы Орданы рамына кірген мы, балар, арашай халытары трады. Бл кнде брын ноайлы дебиеті делініп келген туындыларды кпшілігі аза дебиетіні орында саталып, оны тл туындыларына айналып кеткен. Тілдік ерекшеліктері де байала оймайды.
Ноайлы дуіріне жататын аза дебиетіні мол да нарлы саласы – жыраулар мен аындар шыармашылыы. Ежелден аттары йгілі болып келген аза жырауларын ел ноайлы немесе ноайлыдан шыан деп аыздайды [50; 50-54].
Ыылым заманнан еншісі блінбеген ноай аайындылар аза халына деген жрек ткпірінде берік ялаан ікрлік сезімін сер рпа зердесіне йып келеді. Осы тарихи даму дерісін есепке ала отырып тркітанушы алым Н.А. Баскаков аза, араалпа, ноай тілдерін тркі тілдеріні ыпша-ноай тобына жатызады [51; 87]. Демек, аза, араалпа, ноай тілдері тарихи даму процесін бірге басынан кешірген туыстас тркі тілдері боландытан оларды лексикалы, фонетикалы, грамматикалы састытары басым.
азіргі тада ыпша-ноай подгуппасына кіретін аза, араалпа жне ноай тілдеріні бір-бірінен алшатааны аарылады. Оны кріністері аталмыш тілдерді траты тіркестерінен де байалады. Оны бір себебі - аталмыш подгруппадаы тілде сйлейтін халытарды айматы жаынан ркелкі орналасуында болып отыр. Нтижесінде жаын туыстас тілдерді лексикасында айырмашылытар мен згешеліктер кбейе тскен.
Ноай тілі - азіргі арашай Черкес автономия облысында мекендейтін ноай халыны тілі. Ноай тілі зіні сздік орына жне грамматикалы рылымына арай араалпа тіліне жаын келеді. Ноай халыны біразы Даыстан территориясында, Ставрополь лкесінде, Астрахань маында мір среді. Баскаков ноай тіліні ш диалектісін крсетеді (ноай диалектісі, ара ноай диалектісі, а ноай диалектісі) [53].
Ноай тілі рылым жне сзжасам трысынан аза тіліне те жаын тіл болан со, бл тілді траты тіркестерінде де ортатытар те кп. Тек аз-кпті айырмашылытар кездесіп отырады. Ондай айырмашылытар, негізінен, кейбір траты тіркестерді рамындаы сдерді маыналы жаынан згерісіне байланысты болып табылады. Мысала, ноай, аза тіліндегі біршама траты тіркестерді рамы маыналас, синонимдес сзбен ауысып келеді. Оны тмендегі мысалдардан байауымыза болады.
| аза тілінде | Ноай тілінде |
| ауыз тию | Ауыз этуьв |
| кз салу | Коъз атув |
| Ашулану | Ашув этув |
| ашуы келу | Ашув сыпатланув |
Жалпы, ноай тілі ыпша тобындаы тілдерді брін біріктіретін аралы тіл деуге болады, себебі, ноай тілін аза тілінен ерекшелеп, ыпша-блар тобындаы татар, башрт тілдерімен жне ыпша-половец тіліндегі арашай балар, мы тілдерімен біріктіретін біратар ортатытар бар.Ондай згешеліктер ноай тіліні лексикасында кездесетін ыпша-блар тобына тн желке, мрын сзіні траты тіркестер рамында молынан шырауы, ыпша-половец тобындаы тілдерге жаындататын борбай, ару, тас сздеріні активті олданысы, грамматикасында тувул (тгел) «жо емес» модаль сзіні саталуымен байланысты. йткені, бл халыты тарихын зерттеушілер ноай, арашай-балар жне мы тілдеріні бірлікте боландыын айтады.
«Желке» сзі ыпша тобы тілдеріні фразеологизмдерінде негізінен татар жне башрт тілдерінде рі арашай-балар, мы тілдерінде мол кездесуімен ерекшеленеді. Осы секілді, ноай тілінде де бл сз фразеологизмдерде те мол орын алан. Мысалы: елкеси тыртысув «жатырмау», елкесин коьргендей этип коьруьв «натпау», елкеси кайнав «семіру», калын елкели киси «бай, трмысы дрыс адам» т.б. Сол секілді аза тілінде кбінде танау сзі олданылатын фразеологизмдерде татар, башрт тілдеріндегідей «бурын» мрын сзі олданылуы да ноай тілін аталан тілдерге жаындатады. Бурын туьбинде «жаын жерде», бурын тыгув «тмсыын тыу» (ажетсіз жерге араласу), бурнын коькке коьтерув «танауын ккке ктеру», бурнынан тартса йыгылаяк «ары, ждеу» т.б.
Ноай тілінде зооморфты фразеологизмдерде біраз айырмашылытар бар. Мысалы, «оянды амыс, ерді намыс лтіреді» деген ноай тілінде Атты камышы оьлтирер, эрди намыс оьлтирер трінде кездеседі.
ыпша-половей группасындаы арашай-балар, мы тілдеріні лексикасында жиі олданылатын ару, тас, борбай сздері де ноай тілін аталмыш арашай-балар, мы жіне татар, башрт тілдеріне жаындатады да, аза тілінен ерекшелендіреді. Мселен, ара борбай болып юруьв «Біреуге баынышты болып жру», аърув соъз йыланды иннен шыарар, тас болу «жоалу, кету» сияты бірліктер ноай тіліні мы, арашай-балар тілдерімен ортатыын танытады. [64]
Демек, ноай тілі ноай-ыпша тобындаы тілдік белгіні траты тіркестерінде толы сатаан. Дегенмен де, ноай тілі Алтын Орда дуіріндегі ыпша-блар, ыпша-половец тобындаы тілдерді тыыз арым-атынаста болан дуірдегі тілдік белгілерін де сатаан, сонымен атар азіргі халыты орналасу аймаына байланысты тілдік ареалды згерістерге де шыраан. Мны батыс ыпша тобындаы тілдерді кеінен зерттеген алым Кеесбай Мсаев пікірі де длелдей тседі. алымны з сзімен айтса: «Конвергенция восточных и западных кыпчаков найболее интенсивно развивалась в золотоординскую эпоху, тогда в зоне контактов между двумя основными ветвями складывается смешанный язык ногайского типа с преобладанием западных элементов, лексикой – больше заимствований из персидского, арабского и северокавказских языков и из русского языка. И тем не менее сохранил некоторые общие ногайско-кыпчакские особенности, которые казахский утратил» [53; 23б]. Соан арамастан, ноай тілін ыпша тобындаы арашай-балар, мы, татар, башрт тілдерінен грі аза жне араалпа тілдерімен ортатыы анарлым мол.
Ал, араалпа тілі збекстан рамына енетін араалпа автономиялы республикасыны халыны деби тілі. рылымы жаынан аза жне ноай тілдеріне те жаын тіл. араалпа халы збекстан аймаындаы Хорезм, Ферана облыстарында, Астрахань айматарында жне шетелдерден Ауанстанда мекендейді. С.П.Толстованы пікірі бойынша араалпатарды халы болып алыптасу процесі Арал теізі маында оыздар мен шыыстан келген ыпша има тайпаларынан рылан алы бірлестігіні рамында болан кезде басталан. араалпатарды печенег оыз тайпаларынан шыандыын А.Вамбери де олдайды. Н.А.Баскаковты айтуынша «араалпа халыты тілі кейіннен Печенег (10-11), половцы (11-13), Алтын Орда (13-15) жне лкен Ноай ордасы мен аза, збек одатарына сіісіп кеткен тайпаларды негізінде алыптасан», — дейді [54;121].
аза жне араалпа тілдерінде бір семантикалы маынада жмсалатын траты тіркестерді рамы ауысып келеді. Ондай ауысуды екі трін байады. Біріншіден, аза тіліндегі кейбір траты тіркестерді рамындаы сздерді тек орны ауысып келеді. Сонымен бірге бл тсіл тек осы аза жне араалпа тілдерінде байалды. Мселен, араалпа тілінде «аспан менен жершелли» те лкен айырмасы бар деген маынада, «кз бен асты арасында» тез, жылдам, «алы бет» яты жо т.б. ал, аза тілінде «жер мен кктей», «ас пен кзді арасында», «беті алы» трінде ауысып келеді.
Ал, ендігі бір траты тіркестерді рамындаы сздеріні орны ауысып келеді. Мысалы, аза тіліндегі «ит тмсыы батпайтын» ну орман маынасы «пышы мурны батпас» трінд, «жылан жалаандай» тіркесі «пышы жалаандай» трінде олданылады. Сол сияты, «хат хабарсыз» тіркесі араалпа тілінде «хабарсыз-атарсыз» трінде, аза тіліндегі «айдан аны» тіркесі «айдан ашы» трінде, аза тіліндегі «бес саусатай біледі» тіркесі аралпа тілінде «бес барматай билиу» трінде, аза тіліндегі «бидай ді» тіркесі «буудай жзли», аза тіліндегі «басы піспеу» аралпа тілінде «басы батпау», ала ая араалпа тілінде «а ая», а сауса араалпа тілінде «а жаа» трінде рамы ауысып олданылады.
араалпа тіліндегі кей траты тіркестерді тіркесу тсілі аздап оны ыпша-блар, ыпша-половшы тобына жаындатады. Мселен, араалпа тіліндегі атты, атігез: бауыры тас, трмысты: «ауаты жасы», «малайы ара», «баытсыз тобыы толан» есейген трінде кездесуі татар, башрт тілдерімен рылымды ортатыын сатаандыын танытады.
аза жне араалпа тілдеріндегі ос компонентті фразеологизмдерінде ортаты мол десек те болады. Екі тілде мынадай фразеологиялы параллельдер кездеседі: ай десе ауызы, кн десе кзі бар/ Ай десе аўзы (бар), кн десе кзи (бар), аз да болса, кптей крді/ Аз да болса, кптей криў, аама жегем сай, апама жездем сай/ Аама жегем сай, апама жездем сай, а дегені алыс, ара дегені –арыс/ А дегени - алыс, ара дегени – арыс, а найзаны шымен, а білекті кшімен/ А найзаны ушы менен, а билекти кши менен, бір ызарды, бір бозарды/ Бир ызарды, бир бозарды, бір рты май, бір рты ан/ Бир урты май, бир урты ан, жерден алып, жерге салды/ Жерден алып, жерге салыў, жзден жйрік, жзден тлпар/ Жзден жйрик, мынан тулпар, асытап жиып, шміштеп ткті/ асылап жыйнап, шмишлеп тгип т.б
араалпа жне аза тілінде тйе малына атысты фразеологиялы параллельдер мол (кесте 12).
Сонымен бірге аза тілінде млде кездеспейтін траты тіркестер де молынан кездеседі. Мысалы, «жуулмаан асытай» сйкімсіз, орынсыз р іске араласатын адам, «терис жона» ырсы адам, «адала арсы жо» кедей, «айменен жарысан» айдай слу, «атты асасындай» айдан аны, «ара малай» баытсыз адам, «кл моллани крмеген» трбиесіз адам т.б.
Дегенмен де, аза тіліне араалпа тілі барлы жаынан жаын тіл екендігін траты тіркестерінен круге болады. аза жне араалпа тілдері траты тіркестеріндегі басты згешеліктер негізінен, лексика-семантикалы дегейде ана алыптасан. Яни, араалпа тілі лексикасындаы иран, араб элементеріні молдыы, ол тілді траты тіркестеріне де серін тигізбей алмаан. Ал, ноай тілі ноай-ыпша тобындаы тілдік белгіні траты тіркестерінде толы сатаан. Дегенмен, ноай тілі Алтын Орда дуіріндегі половшы, блар тобындаы тілдерді тыыз арым-атынаста болан дуірдегі тілдік белгілері де байалады, рі азіргі халыты орналасу аймаына байланысты тілдік ареалды згерістерге де шыраан.
Жалпы тілдегі фразеологизмдерді маыналы таырыпты жаынан топтастыруда атып алан белгілі бір жйе жо. Олай болуы зады да. Бл арада зерттеуші Г. Смалованы « фразеологизмдер сздер сияты тіршілікті барлы саласын амти алмайды, ол тек з рісінде, з жадайында былыстар мен заттар, адам кіл кйін эмоционалды- экспрессивтік баалауда образды елестетумен, туынды номинация жасаумен шектеледі.» деген пікіріне осылуа болады [55; 23 б]. Параллельдік былыс тркітануда фонетикалы, лексикалы, фразеологиялы, семасиологиялы, этимологиялы, сзжасамды жне грамматикалы лшемдер трысынан аралады. Осы лшемдер негізінде аза, ноай жне араалпа тілдеріндегі, жалпы ыпша тілдік тобына тн фразеологиялы параллельдерді соматикалы, зооморфты, нумеративтік жне тр- тстік деген семантикалы топтара бліп арастырамыз.
аза, ноай жне араалпа тілдеріндегі фразеологиялы параллельдерді арастыруда аза тілінде І. Кеесбаевты «Фразеологиялы сздік» (2007), ноай тілінде «Ногайско-русский словарь» (1963), араалпа тілінде «Каракалпакско-русский словарь» (1967) сздіктерін олданды.
І. Соматикалы фразеологизмдер: . Боланбаев «Анатомиялы атаулар негізгі сздік ора жататындытан, кп маыналы, туынды жаа сз жасауа соншама бейімділігімен ана сипатталмайды, сонымен бірге траты тіркестер жасаудаы белсенді ызметімен де айырыша кзге тседі», -деп, соматизмні фразеология жасаудаы маызын айтады. [56;107б].
Тіл- лтты былыс, халы мрасы. аза, араалпа жне ноай тілдеріндегі дене мшелеріне атысты траты тіркестер, негізінен, екі тілде де ке таралан, екі тілде де жиі олданылатын, здеріне тн рылымды жне семантикалы ерекшеліктері бар, кркем ойлауды лтты бояуын жинатаан, рылымды, семантикалы жйелеріндегі айырмашылытары мен састытарын, р тілді зіне ана тн ерекшеліктерін анытап зерттеуді негізгі нысанын белгілейді. Соматикалы фразеологизм, яни дене мшелеріні атауларына арналан траты тіркестер бір-біріне туелсіз р асырда, р тілде, адам баласыны оршаан ортаны, мінез-лыты, табиатты, мірде болатын ртрлі жадайларды, адамдарды бір-біріне деген арым-атынасын здері арылы, здеріні дене мшелері арылы тудыран.
аза, ноай жне араалпа тіліндеріндегі соматикалы фразеологиялы параллельдерді кесте арылы сынамыз.
Жрек /юрек/жрек.
Кесте 1
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Жрегі ашы | Юреги ашык | Жреги ашы |
| Жрегін жаралады | юрек яраланув | жрегин жаралаў |
| Жрегі ара | Кара юрекли | Жреги кара |
| Тас жрек | Тас юрек | Тас жрек |
| Жрегі жарылды | Юрек ярылув | жреги жарылыў |
| Жрегі от боп жанды | Юректе от янув | |
| Жрегіне да (дерт) тсті | Юрекке дерт (ой) салув (туьсируьв) | жрегине да тсиў |
| Жрегі жо | Юреги йок | Жреги жо |
| Жрегіне тиді | Юрекке тиюв | Жрегине тийў |
| А жрек | Ак юрек | А жрек |
| Жрегі сезді | Юреги сезуьв | Жреги сезиў |
| Жрегі жмса | Юреги юмсак | Жреги жмса |
| Ер жрек | Эр юрек | Ер жрек |
| Жрегі аузына тыылды | Юреги авзына тыгулув | жреги аўзына тыылыў |
| Жрегінде оты бар | Юрегинде оту бар | Жрегинде оты бар |
| Жрегі бос Жрегіне алды | Юреги бос Юрегине алув | Жреги бос Жрегине алыў |
| Жрегі дауаламады | Юреги даваламады | жреги даўамаў |
| Жрек жалады | Юрек ялгав | жрек жалаў |
| Жрегі айныды Жрек жтан | Юреги былганув | Жреги айныў Жрек жтан |
ол/кол/ол.
Кесте 2
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| ол басшы | Кол басшы | ол басшы |
| олабыс ылды | кол кабыс | ол абыс ылыў |
| олы жеіл | колы енъил | олы жеил |
| олы зын | Колы узын | олы узын |
| ол байлау олынан келген онышынан басады | кол байлав | ол байлаў олынан келип, оныштан басыў |
| ола алды | колга алув | ола алыў |
| ола арады | колга карав | ола араў |
| ол тимеді | Кол тиймев | ол тиймеў |
| ол созды | Кол созув | ол созыў |
| олы олына тимеді | колы колына тиймев | олы олына тиймеў |
| ол алысты | Кол алысув | ол алысыў |
| олы ауыр | Колы авыр | олы аўыр |
| ола тсірді | Колга туьсируьв | ола тусириў |
| ол салды | ол салув | ол салыў |
| А ол | Ак кол | А ол |
| олдан шырды | Колдан ушырув | олдан шырыў |
| ол зді | Кол уьзуьв | ол узиў |
| олы ыса | Колы кыска | олы ыса |
| ол ктерді | Кол коьтеруьв | ол ктериў |
| ол астында | Кол астында | ол астында |
| олы ашы | Колы ашык | олы ашы |
| олы зарды | Кол узарув | олы узарыў |
Кз/коьз/кз.
Кесте 3
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Кзді ашып жманша | Коьз ашып юмганша | Кз ашып жманша |
| кзге тртсе кргісіз араы | Коьз туьрткисиз караиъа | кзге тртсе кргисиз |
| Кз алмады | коьз алмав | Кз алмаў |
| Кз бояды | Кз бояв | Кз бояў |
| Кзден нр тайды | коьздшъ нуры таюв | Кзден нуры таийў |
| Кзімні нры | коьзимнинъ ярыгы (нуры) | Кзимнин нуры |
| ас пен кзді арасында | коьз бен кастынъ арасында | кз бенен асты арасында |
| Кз байлады | коьз байлав | Кз байлаў |
| Екі кзі трт болды | Эки коьзи доърт болув | еки кзи трт болыў |
| Кз жмды | Коъз юмув | кз жумыў |
| Кз жасын кл ылды | Коьз ясын коьлдей тоьгип | кз жасын клдей тгиў |
| Кз жазып алды | Коьз язув калдырув | Кз жазып алыў |
| Кз ырын салды | Коьз кырын салув | Кз ырын салыў |
| Кз тиді | Коьз тийуьв | Кз тийў |
| Кзге ілмеді | Коьзге илмев | кзге илмеў |
| кзді арашыындай сатады | Коьздин карашыгындай саклав | Кздин арашыындай салаў |
| кзі шарасынан шыты | Коьзи шарасынан шыгув | Кзи шарасынан шыыў |
| Кзі ашы | Коьзи ашык | Кзи ашы |
| кзі тірісінде | Коьзи тирисинде | Кзи тирисинде |
| Кзі тсті | Коьзи туьсуьв | Кзи тусиў |
| кзіне шп салды | Коьзине шоьп салув | кзине шп салыў |
| Кз тікті | Коьз тигуьв | кзин тигиў |
| Кз болды | Коьз болув | Кз болыў |
| Кз ора, ол батыр | Коьз коркак, кол батыр | Кз ора, ол батыр |
| Кзі жетті | Коьзи етуьв | Кзи жетиў |
| Кзге кйік болды | Коьзге куьйк болув |
Бас/бас/бас.
Кесте 4
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Бас иді | Бас июв | бас ийиў |
| Бастан кешірді | Бастан кешируьв | Бастан кешириў |
| Бас болды | Бас болув | Бас болыў |
| Бас байлады | Бас байлав | Бас байлаў |
| Бас осты Басы жас | Бас косув Басы яс | Бас осыў Басы жас |
| Бас-кз болды Бас рды | Бас-коъз болув Бас урув | Бас-кз болыў Бас урыў |
| Баса келді | Баска келув | Баса келиў |
| Басы айдауда, малы талауда | Басы даўда, малы талаўда | |
| Басы ауырып, балтыры сыздады | Басы аўырып, балтыры сызлаў | |
| Басына ба онды | Басына бак конув | Басына ба оныў |
| Басы ашы | Басы ашык | Басы ашы |
| Баса шыты | Баска шыгув | Баса шыыў |
| ара басы | кара басы | ара басы |
| Басын айналдырды | Бас айландырув | Басын айландырыў |
| Басын тауа да, таса да соты | Басын тавга да, таска да согув (урув) | Басын таўа да, таса да урыў |
| Басын жарып, кзін шыарды | Басын жарып, кзин шыарыў | |
| Бас аман болса, брік табылады | Бас сав болса, боьрк табылар | бас саў болса, брик табылады |
| Таныан жерде бас сыйлы, танымаан жерде тон сыйлы | Таныан жерде бас сыйлы, танымаан жерде тон сыйлы |
ауыз/ авыз/ аўыз
кесте 5
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Ауыз ашты | Авыз ашув | Аўыз ашыў |
| ауыздан- ауыза кшті | Авыздан авызга | Аўыздан аўыза кшиў |
| Аузына м йылды | Авызына кум куйылув | аўзына ум уйылыў |
| Бір ауыздан | Бир авыздан | Бир аўыздан |
| Бір ауыз сз | Бир авыз соз | Бир аўыз сз |
| ел аузындаы адам | Эль авзындагы аьдем | Ел аўызындаы адам |
| аузына а ит кіріп, ара ит шыады | Авзына ак ийт кирип, кара ийт шыгув | аўзына а ийт кирип, кара ийт шыыў |
| Ашы ауыз ауыз тию | Ашык авыз Ауыз этуьв | Ашы аўыз Аўыз тийу |
| Ажал аузында | Ажал авзында | Ажал аўзында |
| Ауыз жаласты | Авыз яласув | Аўыз жаласыў |
| Аузы бос Аузын ашса, кпесі крінеді | Авзы бос Авзун ачса, оькпеси кьоринер | Аўзы бос Ауызын ашса, кпеси кринер |
| Аузы берік Аузы жеіл | Авызга берк Авзы енил | Аўзы берик аўзы жеил |
ла/кулак/ула.
Кесте 6
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Екі езуі екі лаында | еки езиўи улаында | |
| лаыа алтын сыра | Кулагына алтын сырга | улаыа алтын сыра |
| ла салды | Кула салув | ула салыў |
| ла естімес, кз крмес жер | Кулак эситип, коъз коърмес ер | ула еситип, кз крмеген |
| ла трді | Кулак туьруьв | ула туриў |
| лаына ілмеді | Кулагына илмев | улаына илген жо |
| Аш латан, тыныш ла | Аш тамагым, тыныш кулагым | Аш улаым, тыныш улаым |
| лаы зын | Кулагы узын | улаы узын |
| лаына йды | Кулагына куюв | улаына уйыў |
Тіл/тил/тил.
Кесте 7
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Тіл алды | Тил алув | Тил алыў |
| Тіліні шында тр | Тилининъ ушында турув | Тилинин ушында тур |
| Тілі зын | Тили узын | Тили узын |
| Тілі шыты | Тили шыгув | Тили шыыў |
| Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады | Тил тас ярар, тас ярмаса, бас ярар | Тил тас жарар, тас жармаса, бас жарар |
| Тілі ыса | Тили кыска | Тили ыса |
| Тілінен бал таман | Тилинен бал тамув | Тилинен бал таман |
| Тіл атты | Тил катты | Тил атты |
| бас кеспек бар, тіл кеспек жо | Бас кеспек бар, тил кеспек жок | Бас кеспек бар, тил кеспек жо |
| нер алды -ызыл тіл | Оьнер алды- кызыл тил | нер алды- ызыл тил |
| Тілге келді | Тилге келуьв | Тилге келиў |
| Тілі байланды | Тили байланув | Тили байланыў |
| тілімен ора орды | Тилимен орак орув | тили менен ора орыў |
| тіл тигізді | Тил тий | тил тийгизиў |
Бауыр/ бавыр/ Баўыр.
Кесте 8
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Бауыр басты | Бавыр басув | Баўыр басыў |
| Бауыр еті | Бавыр эти | Баўыр ети |
| Тас бауыр | Тас бавыр | Тас баўыр |
| бауыры бтін, басы есен | Бавыры буьтин, басы эсен | Басы аман, баўыры птин |
| Бауыра тартты | Бавырга тартув | баўырга тартыў |
| Бала бауыр еті | Бала бавыр этин | Бала баўыр етин |
Мрын/бурын/мурын. ыпша тобы тілдеріндегі фразеологизмдерді мрын, танау, тмсы сздеріні атысуына атысты біршама ерекшеліктер алыптасан. Соны салдарынан ыпша тілдеріні ішінде татар, аза тілдерінде ана фразеологизмдерді рамына кейде мрын сзі кп жадайда тікелей атыспайды да, оны орнына танау, ал аза тілінде кейде тмсы сздері олданылады. (тмсыын тыу, тат. Танау сузу т.б)
Кесте 9
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Мрнын ккке ктерді | Бурнын коькке коьтеруьв | Мурнын ккке ктериў |
| мрнын шйірді | Бурын йыйырув | Мурнын жыйырыў |
| Екі олын мрнына тыып алды | Эки колын бурнына тыгув | Еки олын мурнына тыыў |
| Ашуы мрыны шында | Ашувы бурнынын ушында | Ашууы мурынын ушында |
| Мрнынан суы аты | Бурнынан сувы агув | Мурнынан суы аыў |
| Мрнын жарды | Бурнын ярув | Мурнын жарыў |
| мрнын балта кеспеді | Мрнын балта шаппаў |
Бет/бет/бет
Кесте 10
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Беті жо | Бети йок | Бети жо |
| Беті ашылды | Бети ашылув | Бети ашылыў |
| Беті алы | Бети калын | Бети алы |
| Бетіне кйе жаты | Бетине куьйе ягув | Бетине ара кйе жаыў |
| Бетінен басты | Бетинен басув | Бетке басыў |
| Бет алды | Бет алув | Бет алыў |
| ара бет | Кара бет | ара бет |
| бетке оттай басылды | Бетке оттай басылув | Бетке оттай басылыў |
| Бетке ткірді | Бетке тукируьв | Бетке ткириў |
| Бетпердесін ашты | Бетпердесин ашув | Бетпердесин ашыў |
| Беті бері арады | Бети бери карав | Бети бери араў |
| Беті кйді | Бети куьюв | Бети куйиў |
| Беті шыдамады | Бети шыдамав | Бети шыдаў |
Іш/иш/иш.
Кесте 11
| аза тілінде | Ноай тілінде | араалпа тілінде |
| Іші арам | Иши арам | Иши арам |
| Іші кйді | Иши куьюв | Иши куйиў |
| Ішінде ит ліп жатыр | Ишинде ийт оьлув | Ишинде ийт лиў |
| Ішіне кіріп шыты | Ишине кирип шыгув | Ишине кирип шыыў |
| Ішінен клді | Ишинен куьлуьв | Ишинен клиў |
| Іші жылыды | Иши йылынув | Иши жылыў |
| Іші-бауырына кірді | Иши-бавырына кируьв | Иши-баўырына кириў |
| Іштен шыан шбар жылан | Иштен шыккан шубар йылан | Иштен шыан шубар жылан |
| Іш жарасы | Иш ярасы | Иш жарасы |
| Ішке кірді (енді) | Ишке кируьв | Ишке кириў |
| Ішкі есеп | Ишки есеп | Ишки есеп |
| Ішкі сарай | Ишки сарай | Ишки сарай |
| Іші азандай айнады | Иши казандай кайнав | Иши азандай айнаў |
| Іш айнады | Иш кайнав | Иш кайнаў |
| Іш тартты | Иш тартув | Иш тартыў |
| Іштен ара туан | Иштен кара тувган | Иштен ара туан |
| Іші ауырды | Иши авыруьв | Иши ауырыў |
| Іші ашыды | Иши ашув | Иши ашыў |
| Іші ату | Іші катув | Иши атыў |
| Іші ит жалаандай болды | Иши ийт ялагандай болув | Иши ийт жалаандай болыў |
| Ішіне сатады | Ишине саклав | Ишине саклаў |
| Ішіне сыймады | Ишине сыймав | Ишине сыймаў |
| Іші тар | Иши тар | Иши тар |
| Ішін сезді | Иши сезуьв | Иши сезиў |
| Іші суыды | Иши сувуьв | Иши суўыў |
ІІ. Зооморфты фразеологизмдер. Хайуанаттарды кптеген атаулары негізінен траты метафоралар болады. андай да тіл болмасын, рамындаы жан-жануар компоненті бар фразеологизмдер лтты жарапиялы жадайын, шаруашылы ксібін бейнелей келе, оршаан ортаны танып білудегі дниетанымынан мол хабар береді. Фразеологизмде берілген жан-жануарлар бейнесі халыты лтты ерекшелігін крсететін бірден бір белгі болып табылады. Тркілік негізі бір аза, ноай жне араалпа тілдерінде жан-жануарлара атысты мынадай фразеологиялы параллельдер кездеседі:
Кесте 12