Мы, ырымтатар жне арашай-балар тілдеріндегі фразеологиялы параллельдер
ыпша-половец подгруппасына кне тілдерден - половец немесе ман тілі, азіргі тілдерден - арайым, мы, арашай, ырым татарларыны тілі кіреді. Олар баса топ тілдерінен тмендегідей ерекшеліктер арылы блектенеді.
• с дыбысыны орнына ш дыбысы, ал ш дыбсыны орнына аффрикат ч дыбысы олданылады;
• зге шаын топтара араанда й дыбысыны орнына ж дыбысы німді олданылады [57;106б].
Кавказ тауыны етегінде жасайтын тркі тілдес халытарды бірі – арашай-баларлар болып табылады. Олар тілі жаынан бір-біріне те жаын арашай жне баларлардан трады да, арашайлар Карачай-черкес автономиялы облысында, баларлар болса Кабардин-балкар автономиялы республикасында жасайды. арашай-балар халытарыны этникалы тарихы толы зерттелмеген. Кпшілік алымдарды пікірінше, олар аладарды рпаы. Біра ылым дниесінде баса жорамалдар да жо емес. Дегенмен де арашай мен баларлар здерін аландармыз деп атайды. Сонымен бірге здері жасаан жер атымен байланысты арашайлы, баларлы, басаншылы, халамлы, чегемлі, бызынгылы деп те атайды. Тілшілерді пікірінше, арашай-балар тілінде блар, хазар, оыз жне ыпша тілдерін элементі саталан. Соы тіл элементі басым боландытан оны ыпша тілдеріні рамына осады.
мы тілі- даыстанда жасайтын тркі тілдес мы халыны сйлеу жне жазба тілі. мытар здеріні ата тектерін хазарлармен байлныстырады. Тарихи деректерге жгінетін болса, азіргі мытарды тран жерлерінде заманымызды бас кезінде тркі тектес халытарды жасаандыы туралы деректер бар. Жалпы мытарды этникалы рамында ыпшатар мен оыздарды ыпалы кшті боландыы аны.
мы тiлiнi табиаты жайлы кзарастар екi баытта рбидi, бiрiншi баыттаы зерттеушiлер ХIII асыра дейiн-а алыптасан ыпша тiлi ретiнде таныса, екiншi топты пiкiрi монол шапыншылыынан кейін ыпшаты сипаты басымдыа ие болды дегенге саяды. мы этнонимiн IХ асырды екiншi жартысында алыптасан тркiлiк тайпалы ода — има бiрлестiгiнi негiзгi халыны атауы «има» этнонимiнен таратушы пiкiрлер белгiлi боланымен, «мы» этнонимiнi шыу тегi, мы халыны этногенезi, даму кезедерi жеткiлiктi дрежеде зерттелмеген. ыпша тiлдерiне тн белгiнi сатаан мы тiлiнен кавказ тiлдерiнi де ыпалы байалады. мы тiлiнi баса ыпша тiлдерiнен басты ерекшелiгi, кайтак жне таулы диалектiлерiнде дауыстылар ндестiгi лсiз [58; 287-293].
ырым татарларыны отаны – ырым тбегі. Олар лы отан соысы жылдарында збекстана., т.б. лкелер жер аударылды. азір ырым татарларыны кбі ырымда, збекстанда, жне Украиннаны отстік облыстарында трады. ырым татарларыны этникалы рылымы бір тектес болмаан сияты. Тарихи деректерге араанда, ырым тбегінде жасаан халытар кп тоысулардан кейін барып алыптасан. Мысалы, ырымда гректер де, трктер де, орыстар да, украиндар да тратыны аны. 1778 жылы Орыс кімшілігі Азов теізі бойына христиандарды кшіреді. Сол кездегі деректерге араанда, гректерді бір тобы – румейлер ырым татар тілінде сйлеген. А. Н. Гаркавец румейлермен бірге урум тілі де азіргі кнге дейін бар екенін жне ол тркі тектес тіл екендігін крсетеді. Кей алымдар азіргі ырым татарларын антропологиялы жатан еуропалытарды атарына осады. Демек, бл – бір кездерде ырымда стемдік еткен ыпшатар уаыт те келе жергілікті халытармен осылып, здеріні сырты кейпін де згертіп жіберген деген сз[58;294бет].
Батыс ыпша тобына жататын ырым татарлары тiлi оыз ыпалына шыраан тiлдер атарында арастырылады. Тарихи деректер бойынша ырым татарлары тiлiне оыз тiлдерiнi ыпалы 1475 жылдары, ырым лкесiнi Тркияа осылу кезеiнен басталып, 1783 жылы ырымды Ресей патшалыыны отарлауынан кейiн де зiлмеген. ырым татарлары тiлiндегi Ceçe ~ See, Tounçu, Topay Kemelçi т.б. топонимдердi негiзге ала отырып, Х.Янковский «жер-су жйесiнi алыптасуы барысында ыпша сз орыны лесi, сiресе ырым тбегiнi отстiк далалы iрлерiнде жиi кездеседi. Осы сз азынасы бгiнгi тiлдерден ыпша орын е толы кйде сатаан аза, араалпа, ноай тiлдерiмен сйкестiктi крсетедi» дейдi. ырым татарларыны да этносты рамы толы зерттелмеген. Оларды бір блігі здерін «ноайлармыз», «маыттармыз» деп атауы, рі тіліні ыпша тобына жататын баса тркі тілдеріне те жаын болуы брын ырымды билеген ыпшатарды рпатары екенін крсетеді. Тарихи деректер халыа «татар» этнонимiнi берiлуi ХIII–ХIV асырлардаы ырым хандыыны стемдiк еткен кезеге сйкес келетiнiн аартады. ырым татарлары тiлiнi негiзгi ерекшелiктерi кейдиалектiлерiнде е дыбысыны орнына ä дауыстысыны олданылуын, фарингаль фонемасыны, екiншi дрежелi созылыы дауыстыларды пайдаланылуын атауа болады [59; 49-50бет].
Тамыры сан асырлы тарихтан алатын тбі бір тркілік ркениетті дстр жаластыын, сабатастыын анытауа негіз болатын рухани, тарихи, деби-мдени атрибуттар мен материалды ндылытар шексіз мол. Бндай ндылытарды санатында тілде саталан деректерді де орны згеше. Халы тарихындаы трлі былыстар сол халыты тілдік деректерінде – траты тіркестер мен маал-мтелдерінде траталып алады. йткені, тіл – халы міріні айнасы. детте, фразеологиялы маынаны пайда болуына дстрлі тіршілік пен мдени мірді сері зор. Образа негізделген крініс тіл арылы жарыа шыанда, ондаы лтты дниетаным, лтты абылдау, ойлау ерекшеліктері бірден крінеді. Фразеологиялы маынаа негіз, тірек болатын дние – адамдарды кнделікті кйбе тіршіліктеріндегі кріп жрген трлі былыстар, заттар, кріністер ыпалы.
арашай-балар халыны мдениетінде жалпы тркілік кшпенді мдениет негіздерімен бірге, автохонды кавказ мдениетіні серлерін креміз. Осы екі мдени рамдас блігіні бірлігі мы, арашай-балар халыны мдени-танымды ерекшелігін айындайды. рине, бл халытарды танымында тркілік мдениет апараты негізгі арау ретінде танылады. Дегенмен, кавказ халыны, кавказды мдениет негіздері де біртіндеп халы санасынан крініс тапан. Мселен, тркі халытарында таса киелі деп табыну саталан. арашай-балар халында таса табынуды элементтері лі саталып отыр. Ертеде арашай-балар жерінде халы табынатын налат-таш (ар-ят тасы) дстрі болан екен. Ол жайында ылыми ебектерден мынадай деректер кездестіреміз: «Безусловно, стоящие в по сей день в современных селах Налат-таши утратили свою ритуальную функцию, но живя в рассказах стариков, они сохраняют функцию передачи этнического мировосприятия подрастающему поколению». [60;25]. Сол бір кезедерде ят тірлік жасаан адамды осы таса байлап, масаралайтын болан екен. Бл тілдегі «сабырлыгьы ташха байлангьан», яни «сабырлы» деген ымдаы оралым осы дстрге байланысты алыптасса болса керек.
Сол сияты арашай-балар тілінде «къычырыучу таш» ымы да олданылады. Бл ертедегі ауыл асаалдарыны кеесетін орны болан. Шамасы жиылу шін осы тасты стіне шыып, айайлап хабар таратан болса керек. Бл халыта рбір ауылда, тіпті рбір улетті арасында табынатын з тастары ойылан. Бдан біз таса деген ерекше кзарас арашай-балар халыны мірінде ерекше орын аланын креміз. Оны крінісі халы тіліндегі біратар траты тіркестерінде де саталан: «ташны сыгьып кьан суургьан» тастан су шыару, «балтасы ташха тийген» салы суа кету т.б. Келтірілген траты тіркестер халыты трмысында тасты рлі ерекше боландыынан хабар бере алады. Аталан сенімні крінісі башрт, татар халытарында да саталып отыр. Мысалы башрт тілінде: «ташка лйм» (кз тимесін деген маынада), «таш казык ымак!» «Таш малай!» сор мадай, «Ташын ашаын!» (арыс) [61;131].
арашай-балар тіліндегі соматикалы фразеологизмдерді «ла» микротемасындаы атысымен жасалан траты тіркестерінде біршама семантикалы ерекшелік кездеседі. Мысалы, латы мрына байлау «атты тырысу, талаптану» сияты фразеологизмдерді олданысы баса ыпша тілдерінде таралмаан.
Бет, жз сздерімен жасалан фразеологизмдер ыпша тобындаы тілдерде негізінен ят, ар, намыс ымдарына атысты, ал жа сзіне атысты оралымдар негізінен ру, соуа атысты, ждеулікке атысты оралымдарда семантикалы жаынан ортатыын сатаан. Жз сзіне атысты бет сзіні фразеологизм жасаудаы активтігі мы, арашай-балар тілдерінде айыныра байалады. Мысалы, бал: бет алышлындыргъан, бет ташлагъан «бет бру», бети-къуту кетген, бети ак учхун болгъан «і ашу», бет тюклери тургъан «ашулану», м: беть ярыкълык тапмакъ «абырой табу» т.б. Ал, татар, башрт, аза жне араалпа тілдерінде бет сзіне араанда жз, аза тілінде жз сзімен атар, «» сзі фразеологизмге йыты болуда німділігімен ерекшеленеді. Бны біз жалпы тркі тілдерінде кездесетін екі жзділік, яни «сзінде трмайтын, былма адам» деген ымдаы фразеологизмдерді олданыс ерекшелігінен аны байаймыз.
Татар тілінде: ике йзл
Башрт тілінде: ике йзл
аза тілінде: екі жзді
араалпа тілінде: еки жзли
мы тілінде: эки бетли
ырымтатар тілінде: экеюзли
мы тілінде: эки бетли
арашай-балар тілінде: эки бетли
Демек, арашай-балар, мы тілдеріні жалпы лексикасында кне тркілік жз сзі олданыстан ыыстырыла бастаан.
арашай-балар тілінде ая сзімен атар борбай сзі олданылады. Сол себепті болса керек бл тілде борбай сзіні атысымен шаршау, ажу маынасыны айналасында фразеологизмдер алыптасан. Мысалы: борбайдан тынаргъа, борбайлар кыйыларгъа, борбайлары бошайгъан, борбайлары юзюлген, борбайсыз болгъан «шаршап, болдыру» т.б.
арашай-балар, мы жне ырымтатар тілдеріндегі бір маынада жмсалатын траты тіркестерді рамы ауысып келеді. Мысалы, .тат: Козъ ачып юмганъдже, . бал: Кёзню джумуб ачхынчы, м: Гз юмуп, гз ачгъынча «лезде, п-стте», «ит пен мысытай» фразалы тіркесі ш тілде де ртрлі: .татар: Копекнен мышыкъ киби, м: Ит де мишик де йимик, .бал: Ит бла киштикча, ал «бір аяы крде, бір аяы жерде» траты тіркесі ырымтатар тілінде «бир аягъы мезарда» трінде кездеседі.
Батыс ыпша тобы тілдерінде де жылы малына й жануары ымынан кеірек ежелгі тотемдік кзарас саталан. Яни, жылы малы тек мініс малы ана емес, киелі сипатта танылан. Мысалы, арашай-балар халы жылы малын киелі деп есептеп, оны бас сйегін йге іліп ою ырымы орын аландыын біз зерттеу ебектерінен кездестірдік. арашай-балар халында «Аттын башы кюндю» яни атты басы кнмен те деген анатты сзіні сыры осында жатыр. Бл халы атты басын адір ттып, есікке іліп оятын ырымы лі кнге саталуда. Жалпы, мы жне ырымтатарлары тілдеріне араанда арашай-балар тілінде «ат» микротемасы атысан фразеологизмдер молынан кездеседі. Мысалы, Ат артысына миндиргенинде, джерни тилей эди, Ат аунаса, тюк къалыр, Ат басханны джер биледи, Ат башындан, Ат юсюнден, Атны бурнун бурсанг, джауурун унутур, Ат оюн этдирирге, Атны эки къулагъы кибик т.б.
Ас, су зірлеу, таам трлері де этнос мдениетіні белігілі бір крсеткіші болып табылады. Мысалы, .бал: бир хамурдан басгъандай, .татар: Бир хамырдан басгъандай, м: Бир хамурдан басгъандай «сас» т.б. фразеологизмдер аталан халы міріндегі жиі олданылатын таам трлерінен хабар береді. Сонымен атар, мы жне арашай-балар тілінде «арбыз» сзі атысан : эки харбуз бир къолгъа сыймай (сыйышмай)/ Эки харбыз бир ууучха сыйынмаз сияты фразеологизмдерді кездестіреміз.
Тр-тстікке атысты мы, арашай-балар жне ырымтатар тілдерінде те аз.
Жалпы, мы, арашай-балар, жне ырымтатар тілдерінде ата-ана те рметтелетіні байалады. Сондытан болу керек, аталан тілдерде баса тркі тілдеріне араанда ата-ана сзімен жасалан фразеологизмдерді молдыы назар аудартады. Мысалы, .бал: ананг ярылсын! (арыс), анангъ оьлсюн!, анасыны хонтайы «еркетай», анасын йылатмакъ «инау», анасыны увузларын кьускъан «бден шаршаан адам», анасы оьлген «баытсыз»т.б.
Таулы кавказ мірін мекен еткен арашай-балар, мы фразеологизмдерінде орыс тілінен баса квказ ийберий тілдеріні сері байалады. Тркі даыстан тілдеріні байланысы Н. С. Джидалаевты, К. С. Кадраджиевті зерттеу ебектерінде жасы сз болан. Мысалы, мы тіліндегі дазуда турмакъ «з орнын білу», дазудан чыкмакъ «шектен асу» фразеологизмдері баса тркі тілдерінде кездеспейді.
Осы ретте ырымтатарларыны фразеологизмдеріндегі згешеліктерді атап туге болады. Мысалы, «запарта чекмек» фразалы тіркесіндегі запарта итлян тіліні < ит. saparta «сгіс» сзі болып табылады. Бл жерде біз ертеде ырымтатарларыны ырым тбегі аймаында италяндытармен тарихи байланысы боландыын аарамыз.
мы, ырымтатар жне арашай-балар тілдеріндегі фразеологиялы параллельдерді арастыруда мы Н. Э. Гаджиахмедовты «Кумыкско-русский словарь фразеологических единиц» (Махачкала, 2014), К. Х. Даибованы «Кумыкско-русский и русско-кумыкский фразеологический словарь» (1981) , З.З. Бамматованы «Кумыкско-русский словарь» сздіктерін, ал ырымтатар тілінде А. М. Эмированы «Русско-крымскотатарский учебный фразеологический словарь» (Симферополь, 2004), У. Куркчиді «Къырымтатарджа-русча фразеологик уйгъундашлар лугъаты» (2011), арашай-балар тілінде С. А. Гочиева мен Х. И. Суюнчевті «къарачай-малкъар –орус сезлюк» (Москва, 1989), И. К. Текеланыны « Къарачай тилни фразеология сезлюгю» (Черкесск, 1992) сздіктерін олданды.
І. Соматикалы фразеологизмдер.
Баш/баш/баш
Кесте 27
| ырым татар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| баш котермек | Баш гтермек | |
| баштан кечирмек | башындан кечирмек | башдан кечириу |
| башын чайнамакъ | башын чайнамакъ | Баш чайнау |
| баш иймек | баш иймек | |
| башы бар | башы бар | башы бар |
| баш айландырмакъ | Башын айландырмакь | Башын айландырыу |
| башы кокке тиймек | Башы ккге тиймек | Башы кёкге джете |
| башдан - аякъ | башдан- аякъ | башдан-аякъ |
| башы ишлемек | Башын ишлетмек | |
| башыны таштан ташкъа урмакъ | Башын ташгъа урмакъ | Башын ташкъа уруу |
| башына минмек | башына минмек | башха миниу |
| баш урмакъ | Баш урмакъ | баш уруу |
| баш кестирмек | Башын гесип ташламакь | |
| баш алмакъ башы яшъ | баш алмакъ басы яшъ | баш алыу басы джъас |
| Баш болмакъ | Баш болмакъ | Баш боларгъа |
| Баш салмакъ Башкъа чыкмакъ | Баш салмакъ Башкъа чыкъмакъ | Баш салыу Башха чыгыу |
| Башка келмек | Башка келмек | Башха келиу |
| Баш сау болса, бёрк табылар | Баш сав болса, бёрк табылар | Баш сау болса, бёрк табылыр |
Агъыз/авуз/аууз
Кесте 28
| ырымтатар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| Агъыз ачтырмамакъ | Авзун ачдырмакъ | Аууз ачыу |
| Агъызын ачса, оьпкеси керюне | Авзун ачса, оьпкеси грюне | Ауузун ачса, епкелери керюнген |
| агъыз толдурып айтмакъ | Авзун толтуруп(айтмакъ) | Аууз толтырып айтыу |
| Агъызы сувланмакъ | Авзуну сувлары гелмек (агъызып гетмек) | Аууз суулары келиу |
| агъызы бош бир агъыздан | Авузгъа бош Бир авуздан | Ауузы бос Бир аууздан |
| Агъызы даа сют къокъуй | Авзундан сют ийис геле | |
| Агъыз-агъыздан | Авуздан-авузгъа алып | Аууздан ауузгъа |
| Агъызында ит оьлген | Авзунда ит оьлген | Ауузунда ит ёлген |
| Агъызына келгенни айтмакъ | Авзуна гелген-гелгенни айтмакъ (сйлемек) | Ауузуна-тилине келгенни (айтыу) |
| Агъызгъа тюшмек | Авзуна тюшмек (биревню) | Ауузгъа тюшюу |
| Агъызындан чыкъмакъ | Авзундан чыгъып гетмек | Аууздан чыгъару |
Къол/ къол/ къол
Кесте 29
| ырым татар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| Къолу енгиль | Къолу енгиль | Къолу джениль |
| Къолдан иш келмей | Къолдан иш гелмей | |
| Къолгъа алмакъ | Къолгъа алмакъ | Къолгъа алыу |
| Къолдан-къолгъа чыкьмакъ (кетмек) | Къолдан-къолгъа чыкъмакъ (гетмек) | Къолдан къолгъа кетиу |
| Къолуна келмек | Къолуна гелмек | Къолуна келиу |
| Къол салмакъ | Къол салмакъ | Къол салыу |
| Къолу агъыр | Къолу авур | Къолу ауур |
| Къолу чебер | Къолу чебер | Къолу чебер |
| Къолу бармай | Къолу(м) бармай | Къолу бармай |
| Къол ялгъамакъ | Къол ялгъамакъ | Къол ялгъау |
| Къолгъа алмакъ | Къолгъа алмакъ | Къолгъа алыу |
| Къолгъа карамакъ | Къолгъа карамакъ | Къолгъа карау |
| Къол байламакъ | Къол байламакъ | Къол байлау |
| Къолу ачыкъ | Къолу ачыкъ | Къолу ачыкъ |
| Къолу узун | Къолу узун | Къолу узун |
| Ак къол | Ак къол | Ак къол |
Козь/ Гёз/ Кёз
Кесте 30
| ырым татар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| козь ачмакъ | Гёз ачмакъ | Кёз ачыу |
| Козъ байламакъ | Гёз байламакъ | Кёз байланыу |
| Козъ тиймек | Гз тиймек | Кёз тийиу |
| Козьде тутмакъ | Кёз тутмау | |
| Козъ ачып юмганъдже | Гз юмуп, гз ачгъынча | Кёзню джумуб ачхынчы |
| Козъ тоймай | Гзю тоймай | Кёзю тоймау |
| Козъ тутмакъ | Гз тутмакъ | Кёз тутуу |
| Козь-козьге тюртсенъ, бир шей корюнмей | Гзге тюртсе гз грмей | Кёзге тюртгенни кёрмезча (къарангыдан) |
| Козню нюрю | Гзюню нюрю | Козню нюрю |
| Козъ алдына келтирмек | Гз алдына гелтирмек | Кёз аллына келтириу |
| Козъ ёлда къалмакъ | Гзю лда къалмакъ | |
| Козъяш текмек | Гзьяш ткмек | Кёз сууларын тёгерге |
| Козюни айырмамакъ | Гзюнден гз айырмай | Кёзню айырмай |
| Козь къоркъакъ, къол батыр | Гз къоркъакъ, къол батыр | Кёз къоркъакъ да къол батыр |
| Гзден арек | Кёзден ташада | |
| Козъ-къулакъ олмакъ | Гз-къулакъ болмакъ | Кёз-къулакъ бола турургъа |
| Эки козю дёрт олмакъ | Эки гзю эшикде | |
| Къаш пен козъдин арасында | Гез бен къаш арасында | Кёз-къаш арасында |
Юрек/ юрек/ джюрек
Кесте 30
| ырымтатар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| Юрегини ачмакъ | Юрегин ачмакъ | Джюрегин ачыу |
| Къара юрек | Къара юрек | Джюреги къара |
| Таш юрек | Таш юрек | Таш джюрек |
| Юреги ачыкъ | Юреги ачыкъ | Джюреги ачыкъ |
| Юреги ярылмакъ | Юреги ярылмакъ | Джюреги джарылыргъа |
| Эр юрек | Эр юрек | Эр джюрек |
| Юреги бош | Юреги бош | Джюреги бош |
| Юрегинде от янмакъ | Юрегимде от яна | |
| Юреги булнъанмакъ | Юреги булгъанмакъ | |
| Юреги авуртмакъ | Юреги авуртмакъ | Джюрек обурду |
| Юреги сынмакъ | Юреги сынмакъ | Джюрегин сындырыргъа |
| Юрегине тиймек | Юрегяне тиймек |
Къулакъ/ къулакъ/ къулакъ
Кесте 31
| ырым татар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| Къулакъ асмамакъ | Къулакъ асмакъ | |
| Къулакъ салмакъ | Къулакъ салмакъ | Къулакъ салыргъа |
| Къулагъы узун | Къулагъы узун | Къулагъы узун |
| Къулакъ тикмек | Къулакларын тургъузуп тынгламакъ | Къулакъ тигерге |
| Бир къулагъындан кирип, экинджисинден чыкъмакъ | Бир къулагъындан гирип, бириси къулагъындан чыгъа | Бир къулагындан кирди, бир къулагындан чыкъды |
| Къулагъына чалынмакъ | Къулагъына чалынмакъ | Къылагъына чалышыргъа |
Тил/тил/тил
Кесте 32
| ырым татар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| Тили бир къарыш | Тили бир къарыш | Тили бир къарыш |
| Тилинин учунда тура | Тилимни учунда турмакъ | Тилими учунда айлана турады |
| Тил айланмай | Тилим айланмай | Тилим айланмайды. |
| Тили тутулгъан киби | Тили тутулмакъ | Тили тутуу |
| Тили бар | Тили бар | Тили бар |
| Тиль къашытмакъ | Тили къычытмакъ | |
| Тили узун | Тили узун | Тили узун |
| Тилин ютмакъ | Тилин ютмакъ | Тилин джутыу |
| Тили агъызына сыймай | Тили авзуна сыймай | Тили ауузуна сыймай |
Аякъ/ аякъ/ аякъ
Кесте 34
| ырымтатар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| аягъы енгил | Аягъы енгил | Дженгил аякълы |
| аякъ чалмакъ | аякъ чалмакъ | Аякъ чалыу |
| аякъ астында къалмакъ | аякъ астында къалмакъ | Аякъ астында къалыу |
| Аякъкъа турмакъ | Аякъгъа турмакъ | Аякъкъа турыу |
| аякъ устюнде турамамакъ | Аякъ уьстде | |
| Аягъы ерге тиймей | Аягъы ерге тиймей (бийий) | Аягъы джерге джетмей |
| Аягъы бармай | Аягъы(м) бармай | Аягъы бармау |
| Бир аягъын онда, бир аягъынг мунда | Бир аягъынг онда, бир аягъынг мунда | Бир аягъынг анда болса, бир аягъынг мында болсун |
ІІ. Зоорморфты фразеологизмдер.
Кесте 35
| ырым татар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| Копекнен мышыкъ киби | Ит де мишик де йимик | Ит бла киштикча |
| Ит оьлген ер | Ит оьлген ер | Ауузунда ит ёледи |
| Ит ашамакъ | Ит ашасын | Ит ашады |
| Итден тувгъан ит | Итден тувгъан ит | Итден туугъан |
| Ит олмакъ | Ит болмакъ | Ит болыу |
| Ит юрек | Ит юрек ити есин танымай | Ит джюрек |
| Итден алып, итге салмакъ | Итден алып, итге салмакъ | |
| Ит оьмир | Ит оьмир | Ит оьмир |
| Ит оьлим | Ит оьлим | Ит оьлим |
| Ит итге буюрур, ит де къуйругъуна | Ит итге буюрур, ит де къуйругъуна | Ит итге айта эди ит да къуйругуна айта эди |
| Ит къаплар, кериван кечер | Ит гъаплар, кериван гечер | Ит юрюр, джел элтир |
| Ат ойнатмакъ | Ат ойнатыу | |
| Къоян юрек | къоян юрек | Къоян джюрек |
| Ат туягъын тай басар | Ат туяъын тай басар | Ат туягъын тай басар |
| Сокуъыр тавукъ | Сокъур тавукъ | Сокъур тауук |
| Тавукъ тюшюнде тари | Тавукъ тюшюнде тари |
ІІІ. Санды фразеологизмдер.
Кесте 36
| ырымтатар тілінде | мы тілінде | арашай балар тілінде |
| Бир агъыздан | Бир авуздан | Бир аууздан |
| Бир аягъын онда, бир аягъынг мунда | Бир аягъынг онда, бир аягъынг мунда | Бир аягъынг анда болса, бир аягъынг мында болсун |
| Бир Аягъы мезарда | бир аягъы тёрде, бир аягъы кёрде | Бир аягъы тёрде, бир аягъы кёрде |
| Бир агъыз сёз | Бир авуз сез | бир аууз сёз |
| Бир елга къоян териси да чыдамакъ | Бир елга коъян териси да чыдамакъ | Бир джылгъа къоян тери да чыдайды. |
| Бир болмакъ | Бир болмакъ | Бир болыу |
| Бир къазанда къайнамакъ | Бир къазанда къайнагъан | |
| Бир козъден кёрмек | Бир гёзден гермек | Бир кёзден кёриу |
| Бир тавушдан бир енъден къол чыкъармакъ | Бир тавушдан | |
| Бир адым ер | Бир адым ер | Бир адым джер |
| бир кунь ола | Бир гюни | Бир кюни |
| бир окъпен эки коъян атмакъ | Бир окъпен эки къоян атмакъ | Бир окъпен эки коъян атыу |
| Бир ерде тапталып турмакъ | Бир ерде тапталып турмакъ | Бир ерде тапталып турыу |
| Бир хамырдан басгъандай | Бир хамурдан басгъандай | Бир хамурдан басгъандай |
| Бир козъ, бир къаш | Бири гз, бири къаш | Бир кёз, бир къаш |
| Эки агъыз сёз | эки авуз сёз | Эки аууз сёз |
| эки аягъыны бир чызмагъа сокъмакъ | эки аягъын бир этикге (чарыкъгъа) сугъуп | Эки аягъын бир уюкъгъа сугъуб (тыгъыб) |
| Эки арада къалмакъ | эки арада къалмакъ | Эки арада къалмакъ |
| Экиюзли адам | эки бетли | Эки бетли |
| Эки козю дёрт олмакъ | эки гёзюн дёрт этип къарамакъ | Эки кёзи тёрт болыу |
| эки харбуз бир къолгъа сыймай (сыйышмай) | Эки харбыз бир ууучха сыйынмаз | |
| Дёрт козъ | Дёрт гёз | Тёрт кёз |
| Дёрт тарафы къыбла Дёрт букленмек | Дёрт къыбла | Тёрт къыбла Тёрт бюклениб |
| беш де бармагъындай билмек | беш де бармагъы йимик билмек | Беш бармакъдай билиу |
| Еди къат ерни тюбюнде | Етти къат ерни тюбюнде | Джерни джети къаты |
| Еди керен оьчеп, бир керен кесип | Етти керен оьче, бир керен кес | Джюз кере ёлчеле да бир кере кес |
| Еди атадан бери еди къат кокте олмакъ | Етти атадан бери | Джети атадан бери |
| Он пармагъында он унер бар | Он бармагъындан бал гама | |
| къыркъ йылда бир | ||
| Къырыкъ ярылмакъ | Къыркъ ярылмакъ |
ІУ. Тр-тстік фразеологизмдер.
Кесте 37
| ырымтатар тілінде | мы тілінде | арашай-балар тілінде |
| Акъкъа къара демек | Акъгъа къара демек | Акъгъа къара дерге |
| Акъ сакъаллы | Акъ сакъаллы | Акъ сакъал |
| акъ этмек | Акъ этмек | |
| акъ юрек | Акъ юрек | Акъ джюрек |
| къара ерге кирмек | Къара ерге кирмек | Къара джерге кирирге |
| къара сюек | Къара сюек | Къара сюек |
| къара кунь | Къара гюн | Къара кюн |
| Юзи къара | Бети къара | Бети къара |
| Къара танымакъ | Къара таныргъа | |
| Къара халкъ | Къара халкъ | Къара халкъ |
Орытынды
- ыпша тобы тілдеріндегі лексикасыны зерттелу сипаты бір дегейде емес. атап айтанда, бл топтаы тілдерді ішінде аза, татар, башрт тілдерінде синоним, антоним,омоним, ономастикалы зерттеулер, фразеология саласы те жасы зерттелген, ал арашай-балар, мы, тілдерінде біршама зерттелуде. Сол секілді араалпа, ырымтатарлары тіліндегі зерттеулер мардымсыз болса, этникалы территориялы бірлігін сатай алмаан ноай халыны тіліні лексикасы те аз зерттелген.
- Тркі фразеологизмдеріні лексикасы ш баытта – таза тркілік дегейде, баса тілдерді серіне байланысты жне р халыты менталды ерекшеліктерімен байланысты згерістерге шыраан. Тркі фразеологизмдеріні лексикасында баса тілдермен арым-атынас салдарынан пайда болан былыстар (орыс тілі, кавказ ийберий тілдері, араб, парсы тілдері) жаын туыстас тілдерді фразеологизмдеріндегі алшатауларды туызан. Татар жне башрт тілдеріні фразеологиялы оры тркілік абаттаы фразеологиялы орды дамыта отырып, орыс тіліндегі калька фразеологизмдерді абылдау салдарынан баий тскен.
- азіргі ыпша тобы тілдеріндегі фразеологиялы параллельдерді семантикалы ерекшеліктерін салтыра отырып зерделеу жаын туыстас тркі халытарыны зіндік дниетанымындаы, болмысындаы ерекшеліктерді танытады.
- ыпша тобы тілдеріндегі фразеологизмдеріндегі айырмашылытарыны пайда болуыны бір сыры негізінен фразеологизмдерді тірек компонентіндегі сздерді (желке, бт, барма, борбай, т.б) мал, жан-жануар (кз «ешкі», сары «ой» т.б) лексикалы згерістер мен семантикалы даму жне тіларалы арым-атынас нтижесінде алыптасан.
- ыпша тобындаы тілдерден жиналан материалдарды срыптай келгенде, статистикалы трыда аза жне араалпа тілінде 354, аза жне ноай тілінде 310, татар жне башрт тілінде 529, арашай-балар, мы жне ырымтатарлары тілінде шашамамен 200-дей фразеологиялы параллельдер кездеседі. Демек, ыпша тілдері фразеологизмдеріндегі ортатытар кне тркілік кезедерде алыптасан, кне ыпшаты негізді сатаан тілдік, танымды бірлікті танытатын дерек кздер.