Тіл білімі жне салалары

МАЗМНЫ

 

КІРІСПЕ.

1. Тіл білімі жне салалары.

2. Тіл біліміні баса ылымдармен байланысы.

3. Тіл оамны ызметі.

ОРЫТЫНДЫ.

 

 

КІРІСПЕ

 

аза тіл біліміні даму кезедерінде сіресе, азан ткерісінен кейінгі онжылды ерекше аталады. аза деби тіліні Кеес дуіріндегі дамуын мерзімді баспасз тіліні негізінде зерттеген С. Исаев: «Совет кіметіні алашы жылдарыны зінде–а кркем шыарма тіліні дамуымен абат ресми стильді крінісі ретінде ылми шыарма, публицистикалы шыарма, баспасз тілі з алдына жеке алыптасып дами бастады», - деп жаза отырып, мынадай орытындыа келеді: «Совет дуіріндегі газет-журнал тілін зерттеуді нтижесінде жазба тілімізді бір ізге тсіп, нормалана бастауын да байай аламыз. Басасын былай ойанда, тіпті 1920 жылдарды бас кезі мен ая кезіндегі газет-журналды тілінде біраз айырма байалады. 20 жылдарды ая шенінде баспасз тіліні екшеленіп, сараланып, ажетсіз элементтерден арыла тскенін креміз. сіресе, «кітаби» тіл дстріні элементтері лдырап, кеми бастаанын аны байауа болады». Сз мдениеті пніні азіргі жай-кйі алдымен аза тіл біліміні ткендегісімен жне бгінгі даму дегейімен, жалпы тілтанымдаы дстрлі парадигмаларды жаа парадигмалара ыысып орын беру рдісімен де байланысты. аза сз мдениетіні пн ретінде алыптасуыны алышарты ретінде сіресе аза тілі бойынша жазылан алашы оулытар мен оу ралдарында (А.Байтрсынлы, .Жбанов, І.Кеесбаев, М.Балааев, С.Аманжолов т.б.) грамматикалы, орфографиялы, орфоэпиялы нормаларды ереже трінде берілуі деби тілді кодификацияланан нормаларды алыптастыруда маызы ерекше болды.

 

 

Тіл білімі жне салалары

 

Жалпы тркологиядаы сияты аза тілі білімінде де ерте заманнан бері сз болып келе жатан бірнеше салалар бар. Оларды атарына тілді де, ол туралы ылымны да негізіне жататын фонетика, лексикология, грамматика деп аталатын салалар жатады. Бл шеуіні райсысы з ішінен ртрлі тарау-тарматара жіктеледі. Енді аталан ш салаа жеке-жеке тотала отыра, оларды зерттелу тарихын сз етейік.

Графика жне орфография- бл екеуі фонетика ылымыны рамды блшектері. Графика — тіл дыбыстарын жазуда табалайтын шартты белгілер жиынтыы. Дыбыс алашы, табии, ал графикалы таба соы жасалынады. Тркі тілде соларды, ішінде аза тілінде де, кне замандардан бастап р дуірде олданан жазу трлері болан. Сондай жазуларды ылымда белгілі болан алашысы — Кне тркі жазуы немесе «Орхон енесей» жазуы деп аталатын жазу. Бл жазу мола басына ойылан лпы таса, баса да ртрлі атты заттара ашап тсірген табалар трінде саталан, бірер сздерден ана тратындары болмаса, ааза жазылып саталан клемді ескерткіш емес. Зерттеушілер бл жазуды тркі халытары V—VIII асырларда олданан деген пікір айтады. Тркі халытары олданан жазуды екінші трі — кне йыр жазуы деп аталатын жазу. Графикалы сипаты жаынан бл жазу кне тркі ліппесіне сас, сонымен тркіндес болан.

азан ткерісіне дейін тркі халытарыны біразы, соларды ішінде азатар да, араб жазуын олданса, чуваштар сияты бірді-екілері орыс графикасын олданды, алан кпшілігінде тіпті жазу деген болмады.

Ислам дінінін енуіне байланысты IX—X асырлардан бастап тркі халытары арасына тараан араб жазуы жергілікті халытар тілдеріні дыбысты ерекшеліктеріне сйкестендірілмей, арабтарда алай олданса, сол алпында згеріссіз тркі тілдерінде де колданылды. йткені з заманында алыптасан ым бойынша араб тілі канонды тіл деп есептеледі, сондытан оны згертуге арабтара туелді болан халытарды хы болмады. Сол себептен консонатты принципті араб жазуы тркі тілдеріні дыбыс жйесіне сай келмеді. Біра соан арамастан ол он шаты асыр бойы тркі халытарыны, соларды ішінде аза халыны да мдени-рухани дамуына ызмет етіп келді.

Фонетика ылымыны дамуы. Тілмен танысу, оны йрену я йрету атаулыны барлыы да алдымен оны дыбысты рамын, дыбысты трлерін, алай айтылып, алай табаланатынын айындаудан басталатыны белгілі. Осы себептен де болар ткен асырлардан басталатын тркі тілімен танысу баытындаы алашы адамны ай-айсысында болса да фонетика мселелеріне атысты алды-кпті пікірлер кездесіп отырады. Тіпнті сонау Гиганов, А. Левшин„ Халфин, азамбектерді, олардан берірек шет ел тркологтары Г. Дерфер, М. Рясянен, В. Котвич, орыс тркологтары В. Радлов,. Н. Ильминский, П. Мелиоранский т. б. жазан оулытарды, халыпен таныстыру мніндегі р трлі мазмнды жазбаларды кпшілігінде сз болып отыран халы тіліні дыбысты жйесіне атысты айтылан азын-аула пікірлер кездесетіні аян. Бларды барлыын бірдей тркі фонетикасыны дамуына осылан лес деп санамаанымызбен тркологияны бл саласын алыптастырудаы алашы адам демеске лаж жок. Теіз тамшыдан ралады дегендей ылым атаулыны ай-айсысы да осындай бастамадан, алашы адамнан жретінін ескерген жн. ткен асырдан бастауын алан тркі тілдері фонетикасы кеестік крылыс дуірінде рі арап дамыды. Бл мселе кеес кіметі орнауыны алашкы жылдарынан бастап-а практикалы масатта болса да ке араа тсті. йткені осыны алдында сз болан графика мен орфография мселелерін дрыс шешу, сауатсыздыты жою шін тілді дыбысты рамын, онын зіндік задылытарын білу ажет.

Осы ажеттілікті теу шін С. Самойлович, Н. Дмитриев, С. Малов, И. Батманов, Н. Баскаков, А. Кононовтар ебек етті. Осылармен атар тркі республикаларындаы жергілікті лт кадрлары да ыруар жмыстар істеді. Оларды райсысы туан тілдеріні дыбысты жйесік жан-жаты зерттеу істерімен шылданды. Осындай зерттеулер арасында кейінгі кездерде тркі тілдері материалдарын молыра амтыан жалпы тркологиялы мні бар ке клемді салыстырмалы-тарихи ебектер жары кре бастады. Оларды атарына Тркология секторы алымдарыны кшімен 1984 жылы Мскеуді «Наука» баспасынан жары крген «Сравнительно-историческая фонетика тюркских языков» атты енбекті, Щербакты 1970 жылы шыан «Сравнительная фонетика тюркских языков», Черкасскийді, «Тюркский вокализм и сингармонизм», Мельниковты, тркі тілдері фонетикасын математикалы логика дісімен зерттеген ебектерін жатызуа болады.

ылыми фонетикамызды дамуына аз да болса лестерін осан баса да алымдар жо емес, біз соларды ішінен фонетика мселелерімен кебірек айналысан, арнайы зерттеген жне здерін осы саланы маманымыз дейтін алымдар ебектеріне ана тоталды.

аза лексикологиясыны зерттелуі.Бл саланы алыптастырып, дамытуда тркологтар болсын, аза тілі мамандары болсын лем лингвистикасында орныан аидалара, сыннан ткен лгілерге сйенгендіктері, соларды басшылыа аландары шынды.

Тіл адам оамында мір сріп, оны “ажетін”жзеге асыратын рал боландытан, тіл біліміні леуметтік лингвистика деп аталатын саласыны атарар ызметі де, ылыми маызы да ерекше. XІX-XX . бастап, лингвистикалы баыттар мен мектептерді бірі ретінде негізі аланан бл саланы бгінде з нысаны, масат-міндеті, задылытары алыптасып орныан. леуметтік лингвистика тілді оамды сипатын, стильдік саралануын, леуметтік ерекшелігін, оамдаы остілділік, кптілділік мселелерін, тілдік жадай, тілдік саясат ымдарын жне т.б. айындауа ммкіндік береді, аныыра айтанда, тілші Э.Д.Слейменова “леуметтік лингвистика - тілді оамды ызметтерін, леуметтік шартталан белгілері мен задылытарын кешенді трде зерттейтін азіргі тіл ылымыны маызды баыттарыны бірі. Ол тіларалы байланыс жадайындаы кез келген тілді мір сру формасына, оамды ызметіні ауымы мен сипатына атысты айындалатын тілдерді ызмет ету ерекшеліктерін арастырады”,- деп анытама береді. Тілді оамдаы орны оны атысымды дегейімен, нормалану дрежесімен, ыты мртебесімен, конфессиялы ерекшелігімен, оытылу, мегерілу сипаттарымен лшенеді.

алым С.Аманжолов зерттеулеріні желісі тілді оамды ерекшелігіне шоырланан. Автор тілді барлы белгілерін оны оамдаы орнымен, леуметтік згешелігімен байланыстырды. Автор тжырымдарыны басым кпшілігі лингвистиканы оамды ылым ретінде арастыруа саяды. «Адам оамына» мн бере келе, оны ммкіндігін жоары баалай отырып, алым тек оам бар жерде ана тіл мір среді, оны зерттеп, ркендетер тіл ылымы дами алады деп тйіндейді. Осыан сйкес, кез келген тіл біліміні саласын С.Аманжолов “адам оамыны зор табысы, ылыми жетістігі” деп дйектеді: ”Мыдаан жыл мір срген адам баласыны дние тануына немі ызмет еткен тіл, тек арым-атынасты ралы ана емес, ол дамуды да жне. кресті де ралы болуымен атар, грамматика сияты адам баласына зор ызмет істейтін те маызды ылымды тудырды. Бл ылым адам баласыны за міріндегі трмыс шін крес жолында жасаан тжірибелерін, ойлауыны за уаыт абстракциялануы арасында топшыланан жетістіктерін орытан да білім болып отыр”. алымны жоарыда келтірілген зіндісінде “адам баласы” деген тіркес атарынан ш рет кездеседі. Тілші кпшілік назарын тілді оамды маыздылыын, оны табии рі танымды ерекшелігін, функционалды сипатын тіл арылы айындауа баыттаан. Осы орайда, оамды факторлармен бірге зерттеуші тілтанымды ралдара зер салды, ол тілдік амалдарды тек арым-атынас функциясында ана емес, дниені тану, тжірибе жинау, ойлау, білім алу негізі деп срыптау ажеттігін ескертті. рылымды типология трысынан барлы тілдер те дрежелі болып есептелсе де, леуметтік типологияда тілдерді сараланатын з лшемдері, з “ндылытары” барын назара алса, С.Аманжоловты “...тілдерді біріне-бірі сап та, самауы да леуметтік [социалды] жадайа байланысты” деген тжырымыны маыздылыына, сзсіз, кз жеткіземіз. Бл жадайда сол тілде сйлеуші адамдарды, халытарды саны, олданушы мемлекеттерді есептік крсеткіші ескеріледі рі тілді оамды функциялары мен леуметтік салаларды амту згешелігі нысанаы алынады. Мндай ерекшеліктерді С.Аманжолов “оамды арым-атынас кштілігі”,- деп сипаттай отырып, тілді “оамды былыс, оамды коллективтікті тапан, жасаан нрсесі, оаммен бірге сіп-нетін нрсе” екенін дйектейді. Демек, тілді леуметтік дегейін анытау, оны оамды танымын саралау жне оамды сананы алыптастырудаы атарар ызметін талдап крсету, бір жаынан, арым-атынас кштілігі деп тсіндірілсе, екіншіден, оамды коллективті тапан, жасаан нрсесі деп ынылады, яни леуметтік таным тілдік ралдарды жасалу, алыптасу, даму задылытарымен тыыз байланысты болады.